Ilustracja interaktywna 1. Protestantyzm w ciągu historii swojego rozwoju uległ rozdrobnieniu i zróżnicowaniu zarówno pod względem doktryny, jak i instytucji. Próba porozumienia w Marburgu (1529) nie powiodła się: Zwingli nie zgodził się na luterańską interpretację eucharystii, zawartą w punkcie 15 artykułów marburskich; podpisano 14, ale nawet późniejsze kompromisowe rozwiązanie Kalwina nie zadowoliło nikogo. Kościoły luterańskie i reformowane zostały podzielone. Nie ma i nie było jednego ośrodka decyzyjnego, który arbitralnie rozstrzygałby spory w kwestiach wiary. Protestantyzm przejął przekonanie M. Lutra, że nie wiadomo, jakie są prawdziwe granice Kościoła, gdyż nie może być on identyfikowany z żadnym kościołem instytucjonalnym. Proces kształtowania wyznania wiary „luterańskiej” zakończył się w roku 1580 wydaniem Księgi zgody (Liber Concordiane), stanowiącej oficjalny wykaz doktryny., 2. Jej skład stanowią pisma: trzy symbole wiary – apostolskie, nicejsko‑konstantynopolitańskie, atanazjańskie; Katechizm mały i duży M. Lutra (1529), Konfesja augsburska i jej Apologia Filipa Melanchtona (1530), Artykuły szmalkaldzkie M. Lutra (1537), Traktat o władzy i prymacie papieża F. Melanchtona (1537), Formuła zgody (1577).

Prócz Lutra ważnymi postaciami protestantyzmu są: F. Melanchton, J. Bugenhangen. Kościół ewangelicko-reformowany kształtował swoją tożsamość religijną znacznie dłużej, integrowały go konfesje różnych krajów (ok. 60), z których najważniejsze to: Katechizm genewski Jana Kalwina (1542), Konfesja szkocka, Johna Koxa (1560), Konfesja gallikańska (1559), prezbiteriańska Konfesja westministerska (1646). Twórcami innych ważnych konfesji byli: Henryk Bullinger, Guy de Bres, Zachariasz Ursyn i Kacper Olewian., 3. opis alternatywny_{Jeanne Lombard, Kazanie na pustyni, 1934.}

Jako doktryna religijna, protestantyzm głosi następujące prawdy wiary: sola fides — usprawiedliwienie człowieka dzięki jego wierze, która nie ma charakteru wyłącznie formalnego, lecz jest aktem głębokiego zawierzenia i zaufania, sola gratia — usprawiedliwienie człowieka przed Bogiem to dar łaski bożej, sola scriptura — aby otrzymać sola fides (dar wiary) i sola gratia (dar łaski), oprzeć się trzeba nie na autorytecie i tradycji Kościoła katolickiego, ale na Piśmie Świętym, jako podstawie prawd wiary. Protestantyzm głosi wyłączność Chrystusa w dziele odkupienia człowieka i w akcie pośrednictwa między nim a Bogiem. Jest doktryną chrystocentryczną., 4. opis alternatywny_{Jeanne Lombard, Tajny chrzest, 1925}

John M. Todd twierdzi, że dla Rzymu Kościół oznaczał świat cywilizowany. Wszyscy jego mieszkańcy zostali ochrzczeni i należało przypuszczać, że mają wiarę. To przepuszczenie o wierze było tak zakorzenione, że w praktyce niemal o nim zapomniano. Sakramenty i odpusty stały się niemal magicznymi rytuałami, automatycznie zapewniającymi odkupienie win, stąd nacisk protestantyzmu na osobiste przeżycie i zrozumienie słów Pisma Świętego, nie dobre uczynki — posty, pielgrzymki, płatne msze. W tezie 7 Luter przyjął, że nie sakrament pokuty, a wiara usprawiedliwia człowieka. Podkreślano grzeszny charakter natury człowieka (teza św. Augustyna), który powinien skupiać się nie na uniknięciu (wykupieniu się od) kary, ale prawdziwym żalu za grzechy, uświadomieniu sobie swojej nicości, nie uciekając do lęku i cierpienia., 5. opis alternatywny_{Lucas Cranach the Elder, Ostatnia Wieczerza (z Lutrem wśród Apostołów), 1530}

Luter podważył autorytet papieża, uważając że jego władza nie pochodzi do Boga, nie może darować kar czyśćcowych, a jedynie kanoniczne. Należy znieść celibat, urząd kapłański wynika z powszechnego sakramentu chrztu, dlatego proboszczowie powinni być wybierani przez zgromadzenie wiernych. Luter nie odrzucał całkowicie teologii dogmatycznej, miał szacunek do sakramentów, co zmienili jego następcy. Kładł nacisk na religijne obowiązki władzy świeckiej, przyznając jej pełną suwerenność, gdyż utrzymanie porządku w państwie jest niezbędne do realizacji ideałów ewangelicznych niewidzialnego kościoła, który podlegać ma jego kontroli., 6. opis alternatywny_{Emanuel de Witte, Wnętrze Oude Kerk w Delft, od nawy południowej do skrzyżowania, w kierunku północno-wschodnim, podczas głoszenia kazania, 1669}

Kalwin wyraźniej łączy politykę z religią. Kościół ma ustrój synodalny, na czele synodu (władza wykonawcza) stoi konsystorz, któremu przewodzi osoba świecka. Ma to obrazować równowagę między władzą duchową a świecką. J. Baszkiewicz utrzymuje, że "pojęcie obywatela zostaje utożsamiane z pojęciem wiernego". Lecz można, a nawet trzeba stawiać opór złej władzy. Ze względu na totalne zdegradowanie natury ludzkiej grzechem pierworodnym i predystynację (wybranie, przeznaczenie z góry przez Boga do zbawienia lub potępienia, bez jakiejkolwiek możliwości naszego wpływu na tę decyzję), przeciwstawia się monarchii — nie ma jednostki absolutnie doskonałej i godnej posiadania takiej władzy (zarówno w kościele — papież, jak i w państwie — król). Państwo, najlepiej republika oligarchiczna, ma utrzymywać ład, lecz Kościół jest bardziej samodzielny niż u Lutra. Nasze życie jest dziełem Boga, stąd obrona własności prywatnej, którą jeśli posiadamy, to tylko dzięki jego miłosierdziu., 7. opis alternatywny_{Lucas de Heere, Rodzina Henryka VIII: Alegoria sukcesji Tudorów}

Kościół anglikański przyjmuje Konfesję anglikańską w 1563 r. Powszechnie uważa się, że stanowi on pomost między katolicyzmem a protestantyzmem, jednak z katolicyzmu pozostało w nim niewiele — organizacja kościelna i obrzędy, doktryna zaś zbliżona jest do kalwinizmu (koncepcja predystynacji). Głowa państwa jest jednocześnie głową Kościoła.