Ilustracja interaktywna. Zdjęcie przedstawia duży klucz francuski oraz małe klucze do wkręcania śrub. Narzędzia mają dorysowane oczy. Powoduje to wrażenie, że klucz francuski chce pożreć małe klucze. Elementy ilustracji interaktywnej: 1. Co jest specyfiką współczesnego świata i w jakiej sytuacji znajduje się każdy z nas? Specyfiką teraźniejszości jest zmiana, nowość, inność i różnica. Zajęły one miejsce stałości, znanego porządku i powtarzalności. Trudno przypuszczać, że to się odmieni. W szybko oraz nieprzewidywalnie przeobrażającym się – a przez to pełnym napięć – świecie, który nadszedł po czasach względnej stabilności, sytuacja jednostki jawi się następująco. Nieustannie zderzamy się z nowymi okolicznościami oraz zachowaniami. Zdjęcie przedstawia kobiety, które z uniesionymi rękami przemawiają do mikrofonu. Ustawicznie stoimy więc w obliczu konieczności rozumienia i reagowania na nieznane nam informacje i fakty. Nie dysponujemy przy tym ani gotowymi wzorcami ich interpretacji ani odpowiednimi kodeksami postępowania, gdyż te tradycyjne uległy dezaktualizacji i nie pasują do obecnych realiów. Nastąpiło też załamanie starych autorytetów. Nie ma zatem ani stosownych, już przygotowanych schematów wyjaśniania owej napotykanej inności, ani kierunkowskazów w podejmowaniu wyborów i działań. 2. Taki stan rzeczy panuje również w obszarze działań moralnych. I w tej sferze napotykamy nieustannie zupełnie nowe sytuacje, a „stare” tylko z pozoru są takie same (nawet jeżeli po raz wtóry stoję przed dylematem: zadać ból albo okłamać daną osobę, to nowym czynnikiem zmieniającym obraz tego zdarzenia jest choćby to, że po raz kolejny mam zranić albo okłamać tę właśnie osobę). Niektóre z tych sytuacji przybierają postać konfliktów moralnych. Ilustracja przedstawia obiektyw aparatu, w którym odbijają się twarz kobiety oraz figury szachowe. Mamy z nimi do czynienia, gdy znajdujemy się w okolicznościach odbieranych przez nas jako zderzenie uznawanych przez nas wartości i norm moralnych, których nie daje się zrealizować równocześnie (np. niezadawanie bólu i prawdomówność). W efekcie, kiedy napotykamy niepowtarzalne i często kolizyjne sytuacje moralne, a nie dysponujemy obligatoryjnymi zasadami postępowania (bo żadna reguła moralna nie określa bez reszty właściwego działania w każdych, a tym bardziej nieprzewidywalnych, warunkach), to podejmowanie moralnych decyzji nie powinno być czynnością rutynową polegającą na podporządkowaniu się jakiejś zasadzie czy autorytetowi. Obowiązek rozstrzygania, jak należy się zachować w konkretnych, jednostkowych realiach, spada na każdego z nas z osobna. 3. Na czym polega sztuka samodzielnej interpretacji? W takich okolicznościach niezmiernie doniosły staje się problem roztropności podejmowanych przez nas decyzji. Środkiem minimalizującym ich przypadkowy, a więc często nieadekwatny, charakter jest moralna i intelektualna samodzielność. Jej wyjściowy warunek stanowi rozumienie świata. Obecnie nie jest ono stanem, który się osiąga, lecz procesem, wymagającym stałej aktualizacji. Codziennie znajdujemy się bowiem w obliczu nieznanych faktów i informacji. Zdjęcie przedstawia dwie figurki, które trzymają puzzle. Niezbędna staje się sztuka samodzielnej ich interpretacji i włączenia we własną wizję rzeczywistości. 4. Jakich kompetencji potrzebujemy w sytuacji konfliktu moralnego? Obok rozumienia świata postępowanie moralne stawia przed nami jeszcze inne wymogi, szczególnie ważne w sytuacji konfliktu moralnego. Do jego rozwiązywania potrzeba licznych kompetencji. 5. Wrażliwość moralna W punkcie wyjścia nieodzowne są: sama świadomość zachodzenia konfliktu oraz zaangażowanie w poszukiwanie jego rozstrzygnięcia. Nie wystarcza do tego znajomość świata, funkcjonujących moralnych wartości i norm oraz ich aprobata. Winniśmy ponadto zdawać sobie sprawę ze zderzenia się w danych okolicznościach różnych postulatów moralnych oraz mieć świadomość, że nie daje się ich zrealizować równocześnie. Pociąga to konieczność podjęcia decyzji, za którymi z przeciwstawnych sobie wartości i norm w tej sytuacji się opowiedzieć, jednocześnie wiedząc, że dochowując wierności jednym, poświęcamy drugie. Zdjęcie przedstawia człowieka, który udaje, że broni się przed wielkim butem. Wielki but to mural na ścianie. Do uprzytomnienia sobie istnienia różnych racji moralnych związanych z danymi okolicznościami, jak i dostrzeżenia ich antagonizmu oraz do dokonania między nimi wyboru niezbędna jest moralna wrażliwość/czujność. 6. Zaangażowanie i odwaga Innym elementarnym warunkiem przystąpienia do podjęcia decyzji moralnej jest osobiste zaangażowanie w poszukiwanie rozwiązania konfliktu. Jego brak skutkuje przerwaniem procesu podejmowania decyzji w każdej jego fazie. Zdjęcie przedstawia skaczącego przez przepaść w górach mężczyznę. Na takie zaangażowanie składa się wewnętrzna potrzeba szlachetnego postępowania (co stanowi wymóg fundamentalny wszelkich działań moralnych) oraz chęć jak najlepszego samodzielnego rozwiązania danego problemu. Można przejawiać wyłącznie pierwszą z tych potrzeb, a uciekać od osobistego uwikłania w pojedynczych sprawach, godząc się, aby ktoś inny (kodeks, autorytet, zwierzchnik itp.) rozstrzygnął za nas ów dylemat, zdejmując z nas trud wyboru i odpowiedzialność za niego. To asekuracyjne dążenie Immanuel Kant nazywa zawinioną niedojrzałością i podkreśla, że jej „przyczyną nie jest brak rozumu, lecz decyzji i odwagi posługiwania się nim bez obcego kierownictwa”. 7. Wolność wyboru Chcąc, aby samodzielne rozstrzyganie konfliktu moralnego było wolnym wyborem (a jest to elementarny warunek moralnego postępowania), nie możemy być do preferowanej przez nas opcji skłaniani ani przez czynniki naturalne (pragnienia, uczucia itp.), ani społeczne (np. obowiązujące prawo czy obawę przed konsekwencjami związanymi z jego łamaniem). Zdjęcie przedstawia drogowskaz z nazwami miejscowości i liczbą kilometrów. Jednak wolny wybór nie abstrahuje od wszelakich zobowiązań, nie jest całkowitym zerwaniem więzów (wtedy mielibyśmy do czynienia z rozwiązłością). Wolny wybór wymaga dobrowolnego związania się z obowiązkiem moralnym. 8. Wiedza. Ilustracja przedstawia przekrój anatomiczny ludzkiej głowy, do którego sięga ręka. Z ręki wydobywa się piorun. Ponadto musimy rozumieć, między czym wybieramy. Inaczej nie będzie to wybór, lecz loteria, w której zdajemy się na przypadkowe rozwiązania. Potrzebujemy zatem wiedzy o elementach rozważanych okoliczności. Składają się na nią informacje o zderzających się porządkach wartości i obowiązujących regułach z nimi związanych, jak również znajomość rozmaitych aspektów danej sytuacji, łącznie z przewidywalnymi konsekwencjami potencjalnych wyborów, do czego niezbędna jest wyobraźnia moralna. Do odpowiedniego operowania posiadaną wiedzą wymagane są takie mentalne umiejętności jak: analizowanie, syntetyzowanie, logiczne oraz krytyczne myślenie itp. 9. Do realizacji działania spełniającego te wymogi niezbędne są nam kwalifikacje, które według aktualnych standardów można ująć trójdzielnie: jako postawy i motywacje, umiejętności oraz wiedzę. Do postaw i motywacji należą moralne: czujność, wrażliwość i odwaga. Ponadto niezbędna jest obszerna wiedza: ontologiczna (czym jest osoba, zwierzę, przyroda, społeczeństwo itp.), epistemologiczna (np. dotyczącą prawdy i poznania) czy etyczna (o obowiązujących wartościach i normach oraz o konfliktowym charakterze moralnej rzeczywistości). Temu wszystkiemu winna towarzyszyć prospołeczna postawa.