Ilustracja przedstawia schemat złożony z pięciu poziomów. Hasłem głównym schematu jest pytanie: Jak udowodnić istnienie Boga? Na poziomie 2 znajduje się odpowiedź: Dowody na istnienie Boga obecne były w filozofii chrześcijańskiej od początku jej istnienia. Różniły się między sobą sposobem dowodzenia. Sposób ten zależał przede wszystkim od poglądów epistemologicznych. Od tego poziomu odchodzą w dół dwa ramiona schematu. Po lewej stronie pojawia się na poziomie 3 hasło aprioryzm. Po prawej stronie pojawia się na poziomie 3 hasło aposterioryzm. Od aprioryzmu prowadzi w dół, do poziomu 4 schematu, gałąź do dowodu ontologicznego. Od aposterioryzmu prowadzą z kolei w dół dwie gałęzie w dół, do poziomu 4: dowód kosmologiczny i dowód teologiczny. Od tych dwóch haseł, w dół prowadzą linie do ostatniego poziomu schematu: pięć dróg Tomasza. Ilustracja interaktywna – opis: 1. Aprioryzm. Obraz przedstawia portret starszego mężczyzny. Mężczyzna ubrany jest w mnisie szaty. Siedzi przy stole. Pisze coś gęsim piórem w wielkiej księdze. Antonio Rodríguez, Św. Augustyn, XVII. Aprioryzm to stanowisko teoriopoznawcze, które zakłada, że możliwe jest istnienie wiedzy niezależnej od doświadczenia. W sporze o źródła wiedzy, aprioryzm (nazywany też natywizmem lub racjonalizmem genetycznym) głosi, że w umyśle istnieją pojęcia lub idee wrodzone.
W kontekście dowodu na istnienie Boga, aprioryzm łączy się ze stanowiskiem, według którego człowiek posiada wrodzone istnienie Boga. W związku z tym, możliwe jest bezpośrednie poznanie Boga – poprzez badanie własnej duszy – pogląd ten został sformułowany przez św. Augustyna. 2. Aposterioryzm. Obraz przedstawia scenę rodzajową. Na równinie, na łące, nieopodal drzew znajduje się grupa ludzi. Są tu dwie kobiety i trzech mężczyzn. Ludzie ubrani są skromnie, w wiejskie stroje. W oddali widać pasące się zwierzęta – owce, krowy. W oddali, na niebie widoczna jest tęcza. Peter Paul Rubens, Pejzaż z tęczą, 1632-1635. Aposterioryzm to stanowisko teoriopoznawcze, które zakłada, że wszelka wiedza pochodzi z doświadczenia. Jego konsekwencją w sporze o źródła wiedzy jest empiryzm genetyczny, zgodnie z którym nie istnieją pojęcia wrodzone. Wszystko, co istnieje w umyśle pochodzi bowiem z doświadczenia. Aposterioryzm, zaczerpnięty od Arystotelesa, stanowił podstawę teorii poznania św. Tomasza. W kontekście dowodu na istnienie Boga, aposterioryzm prowadzi do następujących konsekwencji: (1) istnienie Boga nie jest oczywistą prawda dostępną każdemu człowiekowi. Jest przedmiotem wiary, (2) Niemożliwe jest bezpośrednie poznanie Boga, ponieważ tego, co niematerialne, nie można poznać za pomocą zmysłów, (3) Dowieść istnienia Boga można więc tylko pośrednio – wywodząc je z Jego dzieła, 3. Dowód ontologiczny. Rysunek przedstawia trójkąt w którego wierzchołki wpisane są trzy osoby boskie: Ojciec, Syn i Duch Święty. W środku widać napis Bóg. Od niego, do wierzchołków prowadzą linie z napisem ‘jest’. Natomiast między wierzchołkami, na liniach je łączących widać napis – nie jest. Jest to typ dowodu, który wyprowadza istnienie Boga z pojęcia Boga. Przyjmując za punkt wyjścia pojęcie Boga jako istoty absolutnie najdoskonalszej, nie sposób twierdzić, by nie istniała, ponieważ w takim wypadku nie byłaby najdoskonalsza (to, co istnieje jest doskonalsze od tego, co nie istnieje). Dowód ontologiczny został sformułowany po raz pierwszy przez św. Anzelma z Canterbury. Od tego czasu wielokrotnie powracał w filozofii chrześcijańskiej. 4. Dowód kosmologiczny. Rysunek przedstawia Boga, który pochyla się nad ziemskim globem. Biblia Leopolity – Bóg stwarza świat, anonimowy autor, 1577, Jest to typ dowodu, który opiera się na założeniu, że każde zjawisko, które możemy zaobserwować w przyrodzie, musi mieć jakąś inną niż ono samo przyczynę. Jako że łańcuch przyczyn nie może ciągnąć się w nieskończoność, uznaje się więc, że musiała istnieć pierwsza przyczyna wszystkich zjawisk. 5. Dowód teleologiczny. Zdjęcie przedstawia kwiat margerytki. Siedzi na nim pszczoła. Autor: Hussein Twabi, Wikimedia Commons, CC BY-SA 4.0. Jest to typ dowodu, w którym na istnienie Boga ma wskazywać to, że w przyrodzie (we wszechświecie) istnieją porządek, ład i harmonia. Został on więc stworzony (zaprojektowany) w sposób celowy, to znaczy tak, że wszystko, co istnieje dąży do określonego celu, 6. Pierwsza droga: ruch „Istnienie Boga można dowieść pięcioma drogami. Pierwsza i więcej widoczna droga jest ta, którą się bierze z ruchu. Pewne jest bowiem i stwierdzone zmysłami, że niektóre rzeczy na tym świecie są w ruchu. Wszystko zaś, co się porusza, jest poruszane przez coś innego; nic bowiem nie porusza się, jak tylko o tyle, o ile jest w możności do rzeczy, względem której się porusza. […] Jeśliby przeto rzecz, przez którą coś jest poruszane, poruszała się, to musi i ona być przez coś innego poruszana, a to znów przez coś innego. Tak zaś nie można postępować w nieskończoność, ponieważ w ten sposób nie byłoby pierwszego poruszającego, a przeto także i żadnego innego poruszającego; ponieważ drugorzędne czynniki wprawiające w ruch poruszają tylko przez to, że są poruszane przez pierwszy czynnik w ruch wprawiający; tak jak laska porusza się tylko przez to, że jest poruszana przez rękę. Zatem musi się dojść do czegoś pierwszego poruszającego, które przez nikogo nie jest poruszane; a wszyscy rozumieją, że to jest Bóg”. Źródło: św. Tomasz, Suma teologii, za: Barbara Markiewicz, Od filozofów jońskich do Pascala. Wybór tekstów, WSiP, Warszawa 1999, s. 129., 7. Druga droga: przyczyna sprawcza „Druga droga jest z pojęcia przyczyny sprawczej. W świecie zmysłowym znajdujemy bowiem pewien porządek przyczyn sprawczych; nie zdarza się jednak ani też nie jest rzeczą możliwą, by coś było swą własną przyczyną sprawczą; ponieważ byłoby pierwej od siebie samego, co jest niemożliwe. Nie jest zaś rzeczą możliwą, by w przyczynach sprawczych postępować w nieskończoność, ponieważ we wszystkich przyczynach sprawczych uporządkowanych to, co jest pierwsze, jest przyczyną [czegoś] pośredniego, a pośrednie jest przyczyną ostatniego, bez względu na to, czy przedmiotów pośrednich jest wiele, czy jeden tylko. Odrzuciwszy przeto przyczynę, odrzuca się skutek. Gdyby więc nie było pierwszego wśród przyczyn sprawczych, nie byłoby ostatniego ani pośredniego. Lecz jeżeli się będzie postępować w nieskończoność w przyczynach sprawczych, nie będzie pierwszej przyczyny sprawczej; a tak nie będzie ani ostatniego skutku, ani przyczyn sprawczych pośrednich, co jest jawnie fałszywe. Zatem koniecznie trzeba przyjąć pewną pierwszą przyczynę sprawczą, którą wszyscy nazywają Bogiem”. Źródło: św. Tomasz, Suma teologii, za: Barbara Markiewicz, Od filozofów jońskich do Pascala. Wybór tekstów, WSiP, Warszawa 1999, 129-130., 8. Trzecia droga: możliwość i konieczność „Trzecia droga jest wzięta z tego, co jest możliwe i co jest konieczne, i tak się przedstawia. Znajdujemy bowiem w przyrodzie rzeczy, które mogą istnieć; ponieważ stwierdzamy, że rodzą się i niszczeją, a więc z tego wynika, że mogą istnieć albo i nie istnieć. Lecz niemożliwe jest, by tego rodzaju rzeczy istniały zawsze; ponieważ to, co może nie istnieć, niekiedy nie istnieje. Zatem jeśli wszystkie rzeczy mogą nie istnieć, to niegdyś nic nie istniało w przyrodzie. Lecz jeśli to jest prawdą, to nawet teraz nic by nie istniało, ponieważ coś, co nie istnieje, zaczyna istnieć tylko przez coś, co istnieje. Jeśli przeto nic nie istniało, niemożliwe jest, by cokolwiek zaistniało; i w ten sposób nic by nie istniało, co, jak widzimy, jest fałszem. Zatem nie wszystkie byty, które istnieją, są [tylko] możliwe, ale musi istnieć rzeczywiście coś, czego istnienie jest konieczne. Wszystko zaś, co jest konieczne, albo ma skądinąd przyczynę swej konieczności, albo jej nie ma. Niemożliwe zaś jest postępowanie w nieskończoność w rzeczach koniecznych, które mają przyczynę swej konieczności, tak jak i w przyczynach sprawczych, jak tego dowiedziono w tymże paragrafie. Musimy więc przyjąć istnienie czegoś, co jest konieczne samo przez się, nie mające skądinąd przyczyny konieczności, lecz co jest przyczyną konieczności dla innych rzeczy, a co wszyscy nazywają Bogiem”. Źródło: św. Tomasz, Suma teologii, za: Barbara Markiewicz, Od filozofów jońskich do Pascala. Wybór tekstów, WSiP, Warszawa 1999, s. 130. 9. Czwarta droga: doskonałość „Czwarta droga wzięta jest ze stopni, które się w rzeczach znajduje. Znajduje się bowiem w rzeczach coś więcej lub mniej dobrego i prawdziwego, i szlachetnego, itp. Lecz „więcej” i „mniej” mówi się o różnych rzeczach o tyle, o ile się w różny sposób przybliżają do czegoś, co jest „najwięcej”, tak jak bardzo ciepłym jest to, co się więcej przybliża do najcieplejszego. Jest przeto coś, co jest najprawdziwsze, najlepsze i najszlachetniejsze, a stąd najbardziej bytem: te rzeczy bowiem, które są najprawdziwsze, są najbardziej bytami [...] Lecz co w obrębie pewnego gatunku ma w najwyższym stopniu jego cechy istotnościowe, to jest przyczyną wszystkich rzeczy tego gatunku, tak jak ogień, który jest najgorętszy, jest przyczyną wszystkich rzeczy gorących Przeto coś jest przyczyną bytu wszystkich bytów, dobroci i wszelkiej doskonałości, a to nazywamy Bogiem”. Źródło: św. Tomasz, Suma teologii, za: Barbara Markiewicz, Od filozofów jońskich do Pascala. Wybór tekstów, WSiP, Warszawa 1999, s. 130-131. 10. Piąta droga: celowość „Piąta droga wzięta jest z kierowania wszechświatem, widzimy bowiem, że pewne rzeczy pozbawione rozumu, mianowicie ciała naturalne, działają dla jakiegoś celu. To widoczne jest z tego, że zawsze, albo bardzo często, w ten sam sposób działają, aby dojść do tego, co jest najlepsze. Stąd jasne jest, że nie przez przypadek, lecz z zamiaru dochodzą do celu. To zaś, co nie ma poznania, nie dąży do celu inaczej, jak tylko kierowane przez kogoś poznającego i rozumnego, jak strzała przez łucznika. Istnieje tedy coś rozumnego, przez co wszystkie rzeczy naturalne kierowane są do celu, a to nazywamy Bogiem”. Źródło: św. Tomasz, Suma teologii, za: Barbara Markiewicz, Od filozofów jońskich do Pascala. Wybór tekstów, WSiP, Warszawa 1999, s. 131.