Imiesłowy i ich rodzaje
Imiesłowy
Wśród nieosobowych form czasownika obok bezokoliczników (np. pisać, wołać) i form zakończonych na -no i -to (np. zamknięto, zbudowano) wyróżniamy także imiesłowy:
imiesłowy przymiotnikowe (np. malujący, malowany, namalowany);
imiesłowy przysłówkowe (np. malując, namalowawszy).
Imiesłowy przymiotnikowe
Imiesłowy przymiotnikowe to nieosobowe formy czasownika, które odpowiadają na pytania: jaki?, jaka?, jakie? oraz odmieniają się przez przypadki, liczby i rodzaje. W odróżnieniu od przymiotników nie oznaczają one stałej cechy (np. malowniczy), ale cechę wynikającą z aktywnej czynności (np. malujący – ktoś, kto maluje). Wyróżniamy dwa typy imiesłowów przymiotnikowych:
imiesłowy przymiotnikowe czynne – formy zakończone na -ący, -ąca, -ące,
np. piszący, pisząca, piszące – „ktoś, kto pisze”;imiesłowy przymiotnikowe bierne – formy zakończone na -ny lub -ty,
np. napisany – „taki, który ktoś napisał”; zdarty – „taki, który ktoś zdarł”.
Odmiana imiesłowu przymiotnikowego czynnego malujący i imiesłowu przymiotnikowego biernego namalowany
Liczba pojedyncza | Liczba mnoga | |||
|---|---|---|---|---|
Przypadek | Rodzaj męski | Rodzaj męskoosobowy | ||
M. | malujący | namalowany | malujący | namalowani |
D. | malującego | namalowanego | malujących | namalowanych |
C. | malującemu | namalowanemu | malującym | namalowanym |
B. | malującego | namalowanego | malujących | namalowanych |
N. | malującym | namalowanym | malującymi | namalowanymi |
Msc. | malującym | namalowanym | malujących | namalowanych |
W. | malujący | namalowany | malujący | namalowani |
Rozpoznaj typ imiesłowu przymiotnikowego.
| Imiesłów | Imiesłów przymiotnikowy czynny | Imiesłów przymiotnikowy bierny |
| podarty | □ | □ |
| rzucony | □ | □ |
| wołający | □ | □ |
| wspomniany | □ | □ |
| szczekający | □ | □ |
| uszyty | □ | □ |
| mówiący | □ | □ |
| zmazany | □ | □ |
Uzupełnij tabelę według wzoru. W puste miejsca wpisz odpowiednie czasowniki lub imiesłowy.
| Czasownik w formie bezokolicznika | Imiesłów przymiotnikowy czynny – zakończony na "-ący" | Imiesłów przymiotnikowy bierny – zakończony na "-ny" lub "-ty" |
|---|---|---|
| Wzór: pisać | piszący | pisany |
| tańczyć | ||
| wołający | ||
| pruty | ||
| karany | ||
| liczyć | ||
| śpiewający |
Które wyrazy są przymiotnikami, a które imiesłowami przymiotnikowymi?
zaczerwieniony, idealny, robiący, idealizujący, pisemny, gorący, rozgorączkowany, pisany, wyidealizowany, czerwony, robotny
| Imiesłów przymiotnikowy | |
|---|---|
| Przymiotnik |
Imiesłowy przymiotnikowe czynne można utworzyć wyłącznie od czasowników, które mówią o czynności powtarzającej się i niezakończonej (są to czasowniki, które mają aspekt niedokonany), np. piszący (pisałem wczoraj – piszę teraz – będę pisał jutro).
Imiesłowy przymiotnikowe bierne można utworzyć jedynie od wybranych czasowników – niedokonanych i dokonanych, ale tylko takich, które mają stronę czynną i bierną, np. robiony (robić – czasownik niedokonany), zrobiony (zrobić – czasownik dokonany).
Imiesłowy przysłówkowe
W tekstach pisanych – rzadziej w języku mówionym – pojawiają się imiesłowy przysłówkowe. Imiesłowy przysłówkowe to nieosobowe formy czasownika, które w zdaniu nazywają dodatkową czynność towarzyszącą czynności wyrażonej przez osobową formę czasownika, np. Idąc drogą, podziwiał wiosenną przyrodę. Przeczytawszy książkę, odłożył ją na półkę. Imiesłowy przysłówkowe tak jak przysłówek nie podlegają odmianie. Wyróżniamy dwa rodzaje tych imiesłowów:
współczesny – zakończony na -ąc, np. wołając, pisząc, mówiąc;
uprzedni – zakończony na -wszy (po samogłoskach np. wróciwszy, napisawszy) lub na -łszy (po spółgłoskach np. zmókłszy, przyszedłszy).
Imiesłowy przysłówkowe współczesne tworzymy od czasowników niedokonanych
(np. malować – malując), natomiast imiesłowy przysłówkowe uprzednie tworzymy od czasowników dokonanych (np. namalować – namalowawszy).
Utwórz imiesłowy przysłówkowe do czasowników.
| Czasownik, który opisuje czynność niedokonaną | Imiesłów przysłówkowy współczesny (-ąc) | Czasownik, który opisuje czynność dokonaną | Imiesłów przysłówkowy uprzedni (-wszy/ łszy) |
|---|---|---|---|
| piszę | |||
| malować | |||
| budować | |||
| przychodzić | |||
| grać | |||
| liczyć |
Uzupełnij luki w tabelce – nie wszystkie formy można wskazać, w takim przypadku wpisz słowo: brak.
| Czasownik | Imiesłów przysłówkowy współczesny | Imiesłów przysłówkowy uprzedni |
|---|---|---|
| zawołać | ||
| wracać | ||
| czytać | ||
| leczyć | ||
| napisać |
Zadaniowo
Wskaż czasowniki, od których nie można utworzyć imiesłowu biernego (z końcówką -ny, -ty).
czekać, myśleć, oddawać, przepisać, spać, zapłacić, marzyć, liczyć, skakać, wymawiać, mówić, dziękować, podziękować, śnić, patrzeć
Ułóż cztery zdania z imiesłowami do ilustracji przedstawiającej błazna.
Opisz błazna 4 zdaniami z imiesłowami.
Rozpoznaj typ imiesłowu.
| Imiesłów przymiotnikowy czynny | Imiesłów przymiotnikowy bierny | Imiesłów przysłówkowy współczesny | Imiesłów przysłówkowy uprzedni | |
| Wczoraj, siedząc na ławce w parku, marzyliśmy o wakacjach. | □ | □ | □ | □ |
| Zatrzymawszy się na chwilę, wyczyściłam lusterko w samochodzie. | □ | □ | □ | □ |
| Znalazłem właśnie list napisany przez ciebie. | □ | □ | □ | □ |
| Głos wołającego na pustyni. | □ | □ | □ | □ |
| Wszystkie prace zostały nagrodzone przez jury. | □ | □ | □ | □ |
| Czekając na autobus, przez chwilę rozmawiałam z kolegą. | □ | □ | □ | □ |
| Widzieliśmy artystę fotografującego stare uliczki miasta. | □ | □ | □ | □ |
Pisownia „nie” z imiesłowami
Imiesłowy przysłówkowe z przeczeniem „nie” piszemy zawsze rozdzielnie, np. nie pisząc, nie napisawszy.
Imiesłowy przymiotnikowe z przeczeniem „nie” piszemy łącznie, np. niemający, niewykonany, niewykryty.
Ustal, czy przeczenie „nie” należy zapisać łącznie czy oddzielnie z poniższymi wyrazami, a następnie ułóż z nimi zdania, stosując poprawną pisownię partykuły „nie” z imiesłowami: pracująca, przeczytany, namalowany, posprzątany, zjadłszy, spojrzawszy.
Zapoznaj się z poniższymi słowami kluczami związanymi z lekcją, a następnie zaproponuj ich własną kolejność. Możesz kierować się tym, co cię zaciekawiło, poruszyło, zaskoczyło itp. Przygotuj krótkie uzasadnienie swojej propozycji.
Słowa klucze: imiesłów przymiotnikowy, imiesłów przysłówkowy, imiesłowy przymiotnikowe czynne, imiesłowy przymiotnikowe bierne, imiesłowy przysłówkowe współczesne, imiesłowy przysłówkowe uprzednie, nieosobowe formy czasownika.