Imiesłowy i ich rodzaje
Imiesłowy mają szerokie zastosowanie w języku, zwłaszcza w mowie pisanej, a mimo to ich stosowanie i rozpoznawanie w tekstach bywa kłopotliwe. Dzieje się tak z kilku powodów. Po pierwsze, imiesłowy to formy gramatyczne czasowników, ale są podobne do przymiotników (np. słowo pisany to imiesłów przymiotnikowy, a więc nieodmienna przez osoby forma czasownika, ma takie samo zakończenie jak np. przymiotnik ładny i odpowiada na pytanie przymiotnika). Po drugie, niektórych imiesłowów używamy bardzo rzadko w codziennej komunikacji, np. imiesłów typu zmókłszy współcześnie pojawia się przede wszystkim w tekstach literackich, a nie w języku potocznym. Po trzecie, wiele problemów użytkownikom polszczyzny sprawia pisownia – łączna lub rozdzielna – imiesłowów z przeczeniem „nie”.
Zadaniowo (I)
Imiesłowy
Zacznijmy od tego, że imiesłowy nie są samodzielnymi częściami mowy, a jedynie formami gramatycznymi czasownika. Różnią się od pozostałych form czasownikowych tym, że nie odmieniają się przez osoby. Dlatego nazywamy je formami nieosobowymi. Dzielą się na dwie grupy:
imiesłowy przymiotnikowe (np. malujący, malowany, namalowany),
imiesłowy przysłówkowe (np. malując, namalowawszy).
Imiesłowy przymiotnikowe
Imiesłowy przymiotnikowe to formy czasownika, które nie tylko przypominają przymiotniki, ale również podobnie jak one się odmieniają (przez przypadki, liczby i rodzaje). Wyróżniamy dwa rodzaje imiesłowów przymiotnikowych:
imiesłowy przymiotnikowe czynne zakończone na -ący, np. piszący – ‘ktoś, kto pisze’; używamy ich po to, aby pokazać cechę osoby, która wykonuje jakąś czynność.
imiesłowy przymiotnikowe bierne zakończone na -ny lub -ty, np. napisany – ‘taki, który ktoś napisał’); zdarty – taki, który ktoś zdarł’; używamy ich po to, aby wskazać cechy osób bądź przedmiotów, które podlegają jakiejś czynności albo mają jakieś właściwości ze względu na to, że coś się zdarzyło.
Imiesłowy przymiotnikowe – co podpowiada ich nazwa – odmieniają się jak przymiotniki. Na przykład forma naprawiony będzie miała podobne formy gramatyczne przypadka, liczby i rodzaju jak wyraz piękny. Z kolei imiesłów zepsuty odmienimy podobnie jak przymiotnik bogaty, a imiesłów piszący – jak przymiotnik gorący. Spójrzmy więc na wybrane formy gramatyczne trzech pierwszych przypadków.
Liczba pojedyncza | Liczba mnoga | ||||
Przypadek | Rodzaj męski** | Rodzaj żeński** | Rodzaj nijaki** | Rodzaj męskoosobowy** | Rodzaj niemęskoosobowy |
M. | naprawiony jak piękny | naprawiona jak piękna | naprawione jak piękne | (naprawieni*) jak piękni | naprawione jak piękne |
D. | naprawionego pięknego | naprawionej pięknej | naprawionego pięknego | naprawionych pięknych | |
C. | naprawionemu pięknemu | naprawionej pięknej | naprawionemu pięknemu | naprawionym pięknym | |
naprawieni- forma ta gramatycznie jest możliwa, jednak takiej formy utworzonej od czasownika „naprawić” nie używamy w tym rodzaju. W formie mianownika liczby mnogiej rodzaju męskoosobowego mogą pojawić się imiesłowy bierne od innych czasowników, np. „zapracowani”, „zagubieni”.
Liczba pojedyncza | Liczba mnoga | ||||
Przypadek | Rodzaj męski** | Rodzaj żeński** | Rodzaj nijaki** | Rodzaj męskoosobowy** | Rodzaj niemęskoosobowy |
M. | zepsuty jak bogaty | zepsuta jak bogaty | zepsute jak bogate | zepsuci jak bogaci | zepsute jak bogate |
D. | zepsutego bogatego | zepsutej bogatej | zepsutego bogatego | zepsutych bogatych | |
C. | zepsutemu bogatemu | zepsutej bogatej | zepsutemu bogatemu | zepsutym bogatym | |
Aby uniknąć błędów związanych z odróżnianiem imiesłowów przymiotnikowych od przymiotników, należy sprawdzić, czy dany wyraz pochodzi od czasownika. Jeśli tak - jest to imiesłów przymiotnikowy.
Rozpoznaj typ imiesłowu przymiotnikowego.
| Imiesłów | Imiesłów przymiotnikowy czynny | Imiesłów przymiotnikowy bierny |
| podarty | □ | □ |
| rzucony | □ | □ |
| wołający | □ | □ |
| wspomniany | □ | □ |
| szczekający | □ | □ |
| uszyty | □ | □ |
| mówiący | □ | □ |
| zmazany | □ | □ |
Uzupełnij tabelę według wzoru. W puste miejsca wpisz odpowiednie czasowniki lub imiesłowy.
| Czasownik w formie bezokolicznika | Imiesłów przymiotnikowy czynny – zakończony na "-ący" | Imiesłów przymiotnikowy bierny – zakończony na "-ny" lub "-ty" |
|---|---|---|
| Wzór: pisać | piszący | pisany |
| tańczyć | ||
| wołający | ||
| pruty | ||
| karany | ||
| liczyć | ||
| śpiewający |
Które wyrazy są przymiotnikami, a które imiesłowami przymiotnikowymi?
zaczerwieniony, gorący, czerwony, robotny, pisemny, robiący, rozgorączkowany, wyidealizowany, idealny, idealizujący, pisany
| Imiesłów przymiotnikowy | |
|---|---|
| Przymiotnik |
Imiesłowy przymiotnikowe
Imiesłowy przymiotnikowe czynne można utworzyć wyłącznie od czasowników, które mówią o czynności powtarzającej się i niezakończonej (są to czasowniki, które mają aspekt niedokonany), np. piszący (pisałem wczoraj – piszę teraz – będę pisał jutro).
Imiesłowy przymiotnikowe bierne można utworzyć jedynie od wybranych czasowników - niedokonanych i dokonanych, ale tylko takich, które mają stronę czynną i bierną.
Czasowniki, od których możemy utworzyć imiesłowy przymiotnikowe bierne, nazywamy czasownikami przechodnimi. | Czasowniki, od których nie możemy utworzyć imiesłowów przymiotnikowych biernych, nazywamy czasownikami nieprzechodnimi. |
Imiesłowy przymiotnikowe
CZYNNE**tylko od czasowników niedokonanych** |
„-ący” / „-ąca” / „-ące” – jak przymiotnik „gorący” |
Liczba pojedyncza (ten) piszący rodzaj męski (ta) pisząca rodzaj żeński (to) piszące rodzaj nijaki Liczba mnoga (ci) piszący rodzaj męskoosobowy (te) piszące rodzaj niemęskoosobowy |
BIERNE |
„- ny” / „-na” /”-ne” – jak przymiotnik „ładny” „-ty” / „-ta” / „-te” – jak przymiotnik „bogaty” |
Liczba pojedyncza (ten) okrzyczany / odkryty rodzaj męski (ta) okrzyczana / odkryta rodzaj żeński (to) okrzyczane / odkryte rodzaj nijaki Liczba mnoga (ci) okrzyczani / odkryci rodzaj męskoosobowy (te) okrzyczane / odkryte rodzaj niemęskoosobowy |
Imiesłowy przysłówkowe
W tekstach pisanych – rzadziej w języku mówionym – pojawiają się imiesłowy przysłówkowe. Wyróżniamy dwa typy tych imiesłowów:
współczesny – zakończony na -ąc, np. wołając, pisząc, mówiąc,
uprzedni – zakończony na -wszy (po samogłoskach np. wróciwszy, napisawszy) lub na -łszy (po spółgłoskach np. zmókłszy, przyszedłszy).
Imiesłowy przysłówkowe współczesne występują w zdaniach, w których czynności, zdarzenia, sytuacje dzieją się w tym samym czasie, (co sugeruje nazwa tych imiesłowów) np.:
Pijącporanną kawę, często czytam gazetę** = ‘Piję poranną kawę i w tym samym czasie czytam gazetę’.
Imiesłowy uprzednie z kolei – jak podpowiada ich nazwa – dotyczą czynności i zdarzeń, które zdarzyły się wcześniej niż sytuacja opisana przez czasownik w formie osobowej, np.: Przyszedłszy\do domu, szybko przeczytałem pocztę\ = ‘Najpierw wróciłem do domu, a potem przeczytałem pocztę’.
W tworzeniu imiesłowów przysłówkowych również obowiązują pewne ograniczenia. Otóż od czasowników dokonanych możemy utworzyć wyłącznie imiesłowy uprzednie**(mówią przecież o czynnościach, które się już zdarzyły, np.** przyszedłszy = ‘już przyszedłem / przyszedłeś / przyszedł itd., to się stało’), z kolei od czasowników niedokonanych możemy utworzyć wyłącznie imiesłowy współczesne*(mówią przecież o czynnościach, które trwają i nie można wskazać ich końca czy rezultatu, np. pisząc* = ‘pisałem / pisałeś / pisał itd. to wcześniej, piszę / piszesz / pisze itd. teraz). W zdaniach, w których występują imiesłowy przysłówkowe, zawsze stawia się przecinek, np.: Idąc, podśpiewywałem sobie. lub Idąc ulicą, podśpiewywałem sobie. Wróciwszy, zabrałem się za obiad. lub Wróciwszy do domu, zabrałem się za obiad.
IMIESŁOWY PRZYSŁÓWKOWE | |
WSPÓŁCZESNE tylko od czasowników niedokonanych | UPRZEDNIE tylko od czasowników dokonanych |
pisząc | wróciwszy zaległszy |
Zadaniowo (II)
Utwórz imiesłowy przysłówkowe do czasowników.
| Czasownik, który opisuje czynność niedokonaną | Imiesłów przysłówkowy współczesny (-ąc) | Czasownik, który opisuje czynność dokonaną | Imiesłów przysłówkowy uprzedni (-wszy/ łszy) |
|---|---|---|---|
| piszę | |||
| malować | |||
| budować | |||
| przychodzić | |||
| grać | |||
| liczyć |
Uzupełnij luki w tabelce – nie wszystkie formy można wskazać, w takim przypadku wpisz słowo: brak.
| Czasownik | Imiesłów przysłówkowy współczesny | Imiesłów przysłówkowy uprzedni |
|---|---|---|
| zawołać | ||
| wracać | ||
| czytać | ||
| leczyć | ||
| napisać |
Wskaż czasowniki, od których nie można utworzyć imiesłowu biernego (z końcówką -ny, -ty).
{#czekać}, {#myśleć}, {oddawać}, {przepisać}, {#spać}, {zapłacić}, {#marzyć}, {liczyć}, {#skakać}, {wymawiać}, {mówić}, {#dziękować}, {#podziękować}, {śnić}, {#patrzeć}
Używając odpowiednich imiesłowów przymiotnikowych, podany niżej tekst przeredaguj tak, aby nie było w nim powtórzeń. Wpisz w puste miejsca przeredagowane fragmenty zdań.
W sobotę poszedłem na film, który polecił mi kolega. Był on ekranizacją książki, którą przeczytałem niedawno. Film, który obejrzałem, bardzo mi się spodobał. Zarówno książka, jak i jej filmowa adaptacja poruszają problemy, które dotyczą młodych ludzi.
W sobotę poszedłem na film****. Był on ekranizacją książki ***film bardzo mi się spodobał. Zarówno książka, jak i jej filmowa adaptacja poruszają problemy*****.**
Uzupełnij poniższe zdania tak, aby zastosować w nich imiesłowy przysłówkowe i wyeliminować ewentualne powtórzenia.
.................................., lubiłem czytać książki przygodowe. .................................................................................................., że jestem ich bohaterem. Pochłaniałem powieści, ................................................................. ......................................................, zacząłem pisać swoje pierwsze opowiadanie.
Teraz jestem pisarzem i .............., staram się pamiętać, by czytelnicy moich powieści czuli się tak jak ja niegdyś. .................................., daję go najpierw do przeczytania mojemu synowi i czekam na jego uwagi.
Oceń prawdziwość stwierdzeń dotyczących imiesłowów.
- Gdy stosujemy imiesłowy, tekst jest dłuższy.
- Stosując imiesłowy, pozbywamy się powtórzeń wyrazów "który", "kiedy", "gdy".
- W zdaniu z imiesłowem przysłówkowym nie stawiamy przecinka.
- Dzięki zastosowaniu imiesłowów tekst jest bardziej urozmaicony pod względem budowy zdań.
Rozpoznaj typ imiesłowu.
| Imiesłów przymiotnikowy czynny | Imiesłów przymiotnikowy bierny | Imiesłów przysłówkowy współczesny | Imiesłów przysłówkowy uprzedni | |
| Wczoraj, siedząc na ławce w parku, marzyliśmy o wakacjach. | □ | □ | □ | □ |
| Zatrzymawszy się na chwilę, wyczyściłam lusterko w samochodzie. | □ | □ | □ | □ |
| Znalazłem właśnie list napisany przez ciebie. | □ | □ | □ | □ |
| Głos wołającego na pustyni. | □ | □ | □ | □ |
| Wszystkie prace zostały nagrodzone przez jury. | □ | □ | □ | □ |
| Czekając na autobus, przez chwilę rozmawiałam z kolegą. | □ | □ | □ | □ |
| Widzieliśmy artystę fotografującego stare uliczki miasta. | □ | □ | □ | □ |
Pisownia „nie” z imiesłowami
Imiesłowy przysłówkowe z przeczeniem „nie” piszemy zawsze rozdzielnie, np. nie pisząc, nie napisawszy.
Imiesłowy przymiotnikowe z przeczeniem „nie” piszemy łącznie, np. niemający, niewykonany, niewykryty.