Gromadzimy kolejne informacje o czasowniku. Bardzo dokładnie poznaliśmy jego odmianę przez czasy i osoby. W tym rozdziale zostaną omówione dwie kolejne bardzo ważne kategorie gramatyczne czasownika: aspekt oraz tryb.

Wzorzec odmiany czasownika

Czasownik niedokonany typu „czytać”

Tryb oznajmujący
1. Czas przyszły (złożony)

Będę czytało / będziesz czytało* – we współczesnym języku polskim nie używamy form 1. i 2. osoby liczby pojedynczej rodzaju nijakiego. Można je spotkać w tekstach literackich. Formy, które pod względem gramatycznym można by utworzyć, ale nie są używane w praktyce (spotykane są czasem w tekstach stylistycznie nacechowanych), będą w lekcjach opatrywane gwiazdką.

Tryb oznajmujący
2. Czas teraźniejszy

Tryb oznajmujący
3. Czas przeszły

Tryb przypuszczający

Tryb rozkazujący

W polszczyźnie istnieje potencjalna forma 1. osoby liczby trybu rozkazującego (niech pomyślę), ale rzadko jej używamy.

Formy nieosobowe

Wzorzec odmiany czasownika

Czasownik dokonany typu „przeczytać”

Tryb oznajmujący 1. Czas przyszły (prosty)

Tryb oznajmujący 2. Czas przeszły

Tryb przypuszczający

Tryb rozkazujący

Aspekt czasownika

Kategorie gramatyczne

Czasownik – w porównaniu z pozostałymi częściami mowy – ma najbardziej skomplikowaną odmianę. Wiemy już, że pojawiają się w nim formy osobowe i nieosobowe (np. bezokolicznik i forma bezosobowa zakończona na -no / -to). W odmianie czasownika – oprócz kategorii gramatycznych osoby, liczby, rodzaju i czasu – występuje także aspekt i tryb. Aspekt czasownika może być dokonany lub niedokonany. Nie jest to kategoria, przez którą odmieniamy czasownikj0000007WEB3v28_000tp001czasownik. Czasownik również ma określony aspekt.

Aspekt – to kategoria, za pomocą której wskazujemy, że:

• czynność trwa w czasie i nie da się wskazać lub przewidzieć jej rezultatu (zakończenia),

• czynność została zakończona lub możemy przewidzieć jej rezultat.

Trzeba pamiętać, że aspekt zawsze wiążemy z kategorią czasu, ponieważ jakieś zdarzenia pojawiły się lub zakończyły w przeszłości, trwają w momencie, w którym o nich mówimy (czyli „teraz”), bądź pojawią się lub zakończą w przyszłości.

Czasowniki niedokonane – wskazują czynności (stany, zdarzenia) z przeszłości, teraźniejszości i przyszłości, które nie mają swego zakończenia lub rezultatu, np.:

Kiedyś dużo czytałem. ('ale nie przeczytałem wszystkiego') Dziś wiele czytam. ('ale przecież ten stan trwa') W przyszłości będę czytał jeszcze więcej. ('ale nie mogę określić, czy ten stan się zakończy')

Jak widać, czynność (stan) opisana przez czasownik niedokonany trwa bez rezultatu i dotyczy przeszłości, teraźniejszości i przyszłości.

Czasowniki dokonane – wskazują czynności (stany, zdarzenia) z przeszłości lub przyszłości, o których powiemy, że mają swój koniec (rezultat), lub przewidujemy, że będą miały koniec i rezultat, np.:

Kiedyś przeczytałem wszystkie lektury. ('skończyłem zadanie i są tego rezultaty – wiem więcej!') W przyszłości chętnie przeczytam tę grubą książkę ('zakładam, że choć to wielostronicowa lektura, kiedyś dobrnę do jej końca')

Czasowniki dokonane i niedokonane mają różną odmianę. Dotyczy ona głównie czasu:

• dla czasowników niedokonanych tworzymy formy wszystkich czasów: przeszłego, teraźniejszego i przyszłego. Trzeba jednak pamiętać, że formy czasu przyszłego są zawsze złożone (np. będę + czytał / czytać).

• dla dokonanych tworzymy jedynie formy dwóch czasów: przeszłego i przyszłego. Również musimy pamiętać o tym, że formy czasu przyszłego są zawsze formami prostymi (np. przeczytam).

Różnice między formami czasu czasowników dokonanych i niedokonanych przedstawiono na wykresie.

Zadaniowo (I)

Kategorie gramatyczne

Tryby czasownika

Czasownik odmienia się przez tryby:

• oznajmujący (inaczej: orzekający) – dzięki niemu możemy mówić o  rzeczywistych wydarzeniach z przeszłości, teraźniejszości i przyszłości;

• przypuszczający (inaczej: warunkowy) – dzięki niemu możemy wyrażać przypuszczenia, opowiadać o zdarzeniach, które mogłyby się zdarzyć, gdyby pojawiły się ku temu odpowiednie warunki;

• rozkazujący – komunikuje nasze żądania, prośby przestrogi, a więc służy do tego, aby wywoływać jakieś stany (zdarzenia, sytuacje), które się mają w przyszłości zdarzyć.

Zacznijmy od bardzo ważnej uwagi: wyłącznie w trybie oznajmującym wyrażamy kategorię czasu! Ponieważ tryb przypuszczający i rozkazujący nie opisują konkretnych (faktycznych) zdarzeń i czynności, nie możemy w nich wskazywać czasu.

Odmianę w trybie oznajmującym już dobrze znamy. Przyjrzyjmy się budowie form gramatycznych pozostałych trybów.

Tryb przypuszczający

Tryb przypuszczający – rozpoznajemy po cząstce „by”, która dołączana jest do tematu fleksyjnego czasownika w czasie przeszłym. Tryb ten wyrażamy na dwa sposoby:

• Formy trybu przypuszczającego mogą zawierać formę czasu przeszłego, bogatszą o cząstkę „by” (te formy są najczęściej używane):
  np. „pisałaś” (forma czasu przeszłego) + „by”→ „pisała‑by‑ś”,
  „pisał” (forma czasu przeszłego) + „by”→ „pisał‑by”.
  Obok form trybu przypuszczającego pisanych łącznie istnieją też formy rzadziej używane, pisane oddzielnie.

pisałabym (ja) bym pisała
pisałabyś (ty) byś pisała

pisalibyśmy, pisałybyśmy (my) byśmy pisali/ pisały
pisalibyście, pisałybyście (wy) byście pisali/ pisały

• 1. os. (ja) byłbym + czytał, 2. os. (ty) byłbyś + czytał, 3. os. (on) byłby+ czytał…

Formy trybu przypuszczającego sprawiają trudność związaną z ich pisownią.

Tryb rozkazujący

Tryb rozkazujący – tworzenie jego form jest dość skomplikowane w zależności od typu czasownika. Na szczęście jako użytkownicy języka polskiego rzadko miewamy z tym problemy. Tylko nieliczne czasowniki sprawiają nam trudności, jeśli chodzi o tworzenie form trybu rozkazującego. Należą do nich np. czasowniki: „zrozumieć”, „ogolić”, „przyjąć”, posiadające dwie formy trybu rozkazującego: „napełń” - „napełnij”, „zrozum” - „zrozumiej” (dopuszczalna), „przyjmij” - „przyjm” (rzadziej), „ogol” - „ogól” (rzadziej). W formach trybu rozkazującego – podobnie jak w czasie teraźniejszym i przyszłym prostym – nie wyrażamy kategorii rodzaju.

Powyższe zdanie sygnalizuje zdenerwowanie i zniecierpliwienie nadawcy. Inaczej jest, gdy posłużymy się czasownikiem dokonanym, np.: Zabierz swoje rzeczy ze stołu. Możemy też złagodzić swoją wypowiedź słowem proszę, np.: Proszę, zabierz swoje rzeczy ze stołu. lub Zabierz swoje rzeczy ze stołu, proszę.

Zadaniowo (II)