Odmiana liczebnika i zaimka
Liczebnik i zaimek są odmiennymi częściami mowy. Wyróżniają się jednak spośród innych wyrazów odmiennych tym, że dzielą się na kilka typów. Tym samym mają niejednolite wzorce odmiany.
1) Przypomnij sobie wiadomości o liczebnikach i zaimkach.
2) Rozpoznaj rodzaje liczebników i zaimków:
siódmy, dwa, troje, szesnaście, piąty, pół, półtora,
ty, wy, się, wasz, twój, taki, czyj, który.
Liczebniki i ich odmiana
Najważniejszą grupę liczebników tworzą liczebniki główne (np. dwa, cztery, dwadzieścia) i zbiorowe (np. dwoje, troje, dwadzieścioro). Odmieniają się one przez przypadki, ale różnią tym, że liczebniki główne występują w różnych rodzajach, natomiast w liczebnikach zbiorowych kategoria rodzaju pozostaje niezmienna, np.:
dwóch panów / dwa samochody / dwie panie / dwa okna;
dwoje dzieci, dwoje skrzypiec.
Liczebniki główne
LICZEBNIK GŁÓWNY DWA
Przypadek | UCZNIOWIE | PTAKI | SAMOCHODY | PANIE | OKNA |
Mianownik | dw - aj uczniowie dw - óch uczniów dw - u uczniów | dw –a ptaki | dw –a samochody | dwi -e panie | dw‑a okna |
Dopełniacz | dw - óch uczniów dw - u uczniów | dw- óch ptaków dw- u ptaków | dw- óch samochodów dw- u samochodów | dw - óch pań dw‑u pań | dw – óch okien dw – u okien |
Celownik | dw – u uczniom dw – om uczniom dw - óm uczniom | dw – u ptakom dw – om ptakom dw - óm ptakom | dw – u samochodom dw – om samochodom dw - óm samochodom | dw - u paniom dw‑om paniom dw – óm paniom | dw - u oknom dw - om oknom dw - óm oknom |
Biernik | dw – ówch uczniów | dw – a ptaki | dw – a samochody | dwi- e panie | dw‑a okna |
Narzędnik | dw - oma uczniami | dw – oma ptakami | dw – oma samochodami | dwi –ema paniami dw- oma paniami | dw – oma oknami |
Miejscownik | dw - óch uczniów dw - u uczniów | dw -óch ptaków dw – u ptaków | dw -óch samochodów dw – u samochodów | dw - óch paniach dw - u paniach | dw – óch oknach dw -u oknach |
Według powyższego wzoru odmieniamy liczebniki: „obaj” i „obydwaj”.
Liczebnik dwa w zależności od rodzaju rzeczownika, z którym się łączy, występuje w formach obocznych, np. dwaj / dwóch / dwu czy dwu / dwom / dwómdwóm.
LICZEBNIK GŁÓWNY TRZY
Przypadek | UCZNIOWIE | PTAKI | SAMOCHODY | PANIE | OKNA |
Mianownik | trze – ej uczniowie trz ‑ ech uczniów | trz‑y ptaki | trz‑y samochody | trz‑y panie | trz‑y okna |
Dopełniacz | trz‑ech uczniów | trz‑ech ptaków | trz‑ech samochodów | trz‑ech pań | trz‑ech okien |
Celownik | trz‑em uczniom | trz‑em ptakom | trz‑em samochodom | trz‑em paniom | trz‑em oknom |
Biernik | trz‑ech uczniów | trz‑y ptaki | trz‑y samochody | trz‑y panie | trz‑y okna |
Narzędnik | trz‑ema uczniami | trz‑ema ptakami | trz‑ema samochodami | trz‑ema paniami | trz‑ema oknami |
Miejscownik | trz‑ech uczniach | trz‑ech ptakach | trz‑ech samochodach | trz‑ech paniach | trz‑ech oknach |
LICZEBNIK GŁÓWNY PIĘĆ
Przypadek | UCZNIOWIE | PTAKI | SAMOCHODY | PANIE | OKNA |
Mianownik | pięci‑u uczniów | pięć‑Ø ptaków | pięć‑Ø samochodów | pięć‑Ø pań | pięć‑Ø |
Dopełniacz | pięci‑u uczniów | pięci‑u ptaków | pięci‑u samochodów | pięci‑u pań | pięci‑u |
Celownik | pięci‑u uczniom | pięci‑u ptakom | pięci‑u samochodom | pięci‑u paniom | pięci‑u |
Biernik | pięci‑u uczniów | pięć‑Ø ptaków | pięć‑Ø samochodów | pięć‑Ø pań | pięć‑Ø |
Narzędnik | pięci‑oma uczniami | pięci‑oma ptakami | pięci‑oma samochodami | pięci‑oma paniami | pięci‑oma |
Miejscownik | pięci‑u uczniach | pięci‑u ptakach | pięci‑u samochodach | pięci‑u paniach | pięci‑u |
W liczebnikach od pięciu wzwyż formy gramatyczne są bardzo podobne do siebie. Odmiana liczebników głównych nie przysparza większych problemów. Pewną trudność może sprawiać natomiast odmiana liczebników głównych, które składają się z wielu wyrazów, czyli tzw. liczebników wielowyrazowych.
W odmianie liczebników głównych wielowyrazowych obowiązują m.in. następujące zasady:
możemy mieć całkowitą pewność co do poprawności odmiany, jeśli odmienimy wszystkie wyrazy wchodzące w skład takiego liczebnika (np. „Stypendiów nie przyznano tysiącu pięciuset trzydziestu trzem kandydatom”).
możemy też odmienić tylko dwa ostatnie wyrazy (np. „Stypendiów nie przyznano tysiąc pięćset trzydziestu trzem kandydatom”, „Stypendiów nie przyznano pięćset trzydziestu trzem kandydatom”). Jeśli ostatnim członem takiego liczebnika jest „jeden”, to pozostaje on nieodmienny (np. „Z trzydziestoma jeden kandydatami przeprowadzono rozmowy kwalifikacyjne”).
Liczebniki i ich odmiana
Liczebniki zbiorowe
Liczebniki zbiorowe odmieniają się tylko przez przypadki i łączą się:
z rzeczownikami występującymi wyłącznie w formach liczby mnogiej (np. dwoje sań, dwoje skrzypiec),
z rzeczownikami nazywającymi istoty niedorosłe, zakończonymi na -ę w mianowniku lp. oraz z rzeczownikiem dzieci (np. troje szczeniąt, czworo dzieci),
z rzeczownikami oznaczającymi zbiór osób różnej płci (np. troje uczniów = ‘trzy osoby, wśród których są dwie uczennice i jeden uczeń lub dwóch uczniów i jedna uczennica’),
z niektórymi rzeczownikami w tradycyjnych połączeniach (np. dwoje oczu, dwoje uszu, dwoje rąk, dziesięcioro przykazań).
Liczebnik zbiorowy „dwoje” / „troje”
Przypadek | SZCZENIĘTA | SKRZYPCE |
Mianownik | dwoj‑e szczeniąt troj‑e szczeniąt | dwoj‑e skrzypiec troj‑e skrzypiec |
Dopełniacz | dwoj‑ga szczeniąt troj‑ga szczeniąt | dwoj‑ga skrzypiec troj‑ga skrzypiec |
Celownik | dwoj‑gu szczeniętom troj‑gu szczeniętom | dwoj‑gu skrzypcom troj‑gu skrzypcom |
Biernik | dwoj‑e szczeniąt troj‑e szczeniąt | dwoj‑e skrzypiec troj‑e skrzypiec |
Narzędnik | (z) dwojgi‑em szczeniąt (z) trojgi‑em szczeniąt | (z) dwojgi‑em skrzypiec (z) trojgi‑em skrzypiec |
Miejscownik | (o) dwoj‑gu szczeniętach (o) troj‑gu szczeniętach | (o) dwoj‑gu (o) skrzypcach troj‑gu skrzypcach |
Liczebniki wielowyrazowe, w których skład wchodzą liczebniki zbiorowe, również podlegają odmianie, nie jest ona zbyt skomplikowana.
Odmiana liczebników wielowyrazowych, w których skład wchodzą liczebniki zbiorowe, wygląda następująco:
dwa ostatnie lub ostatni liczebnik odmieniamy jako zbiorowe,
pozostałe liczebniki odmieniamy jako główne.
Np. mianownikowa postać liczebnika „tysiąc dwieście dwadzieścia dwoje” lub „tysiąc dwieście dwadzieścioro dwoje” w dopełniaczu będzie miała formy: „tysiąca dwustu dwudziestu dwojga” lub „tysiąca dwustu dwadzieściorga dwojga”. W przypadku wątpliwości dotyczących odmiany takich liczebników warto przypomnieć sobie starą piosenkę o ojcu Wirgiliuszu, który miał dzieci „sto dwadzieścia troje”...
Liczebniki porządkowe
Liczebniki porządkowe mają bardzo prostą odmianę - odmieniają się jak przymiotniki.
Liczebnik porządkowy „drugi”
Liczba pojedyncza | Liczba mnoga | ||||
Przypadek | Rodzaj męski | Rodzaj żeński | Rodzaj nijaki | Rodzaj męskoosobowy | Rodzaj niemęskoosobowy |
M. | drug‑i | drug‑a | drugi‑e | drudz‑y | drugi‑e |
D. | drugi‑ego | drugi‑ej | drugi‑ego | drug‑ich | drug‑ich |
C. | drugi‑emu | drugi‑ej | drugi‑emu | drug‑im | drug‑im |
B. | drugi‑ego | drug‑ą | drugi‑e | drug‑ich | drugi‑e |
N. | drug‑im | drug‑ą | drug‑im | drug‑imi | drug‑imi |
Ms. | drug‑im | drugi‑ej | drug‑im | drug‑ich | drug‑ich |
Odmiana liczebników wielowyrazowych porządkowych nie nastręcza większych trudności. Niepoprawne są jednak często słyszane formy typu „dwutysięczny pierwszy”, „dwutysięczny dwunasty” używane najczęściej w odniesieniu do roku. Jedyne prawidłowe formy powinny brzmieć: „dwa tysiące pierwszy” i „dwa tysiące dwunasty”. Od daty narodzenia Chrystusa jeden raz mieliśmy rok „tysięczny” i jeden raz rok „dwutysięczny”!
Odmieniając liczebniki porządkowe wielowyrazowe, odmieniamy:
tylko dwa ostatnie wyrazy - tylko one mają postać liczebników porządkowych, wcześniejsze wyrazy mają formę liczebników głównych, np. „rok tysiąc pięćset dwudziesty piąty”, „w roku tysiąc pięćset dwudziestym piątym”,
ostatni wyraz, jeśli liczebnik nie zawiera dziesiątek, np. „tysiąc osiemset pierwszy”,
ostatni wyraz, jeśli liczebnik nie zawiera dziesiątek i jedności, np. „tysiąc osiemsetny”.
Ze względu na szybkość zapisu bardzo często zapisujemy liczebniki cyframi arabskimi i rzymskimi. Obowiązują tu określone zasady interpunkcyjne.
Zasady interpunkcji w stosowaniu liczebników:
po liczebnikach głównych nie stawiamy kropki;
po liczebnikach porządkowych zapisanych cyframi arabskimi stawiamy kropkę, wyjątkiem są sytuacje, kiedy:
● cyfry oznaczają godziny, np. „Właśnie minęła 12 (ale: 12.00), czas na posiłek”,
● podajemy rok, np. „Było to w 1945 r.”,
● w zapisie daty miesiąc jest podany słownie, np. „Urodził się 12 października 2002 roku.” albo miesiąc zapisany jest cyfrą rzymską, np. „Urodził się 12 X 2002 roku.”
● podajemy stronę, np. „Otwórzcie podręcznik na stronie 152 i przeczytajcie...”;po liczebnikach porządkowych zapisanych cyframi rzymskimi nie stawiamy kropki.
Jedyny poprawny zapis wyrażenia „lata dziewięćdziesiąte” przy pomocy cyfr to: „lata 90.” . Przy odczytywaniu miesiąca w dacie zawsze podajemy jego formę w dopełniaczu, np. „Dziś jest pierwszy czerwca” - tylko taka forma jest poprawna.
Liczebniki ułamkowe
Liczebnik ułamkowy „pół” nie odmienia się. Liczebnik „półtora” nie odmienia się przez przypadki, ale ma dwie formy rodzajowe:
żeńską (np. „półtorej godziny”),
męską i nijaką (np. „półtora kilometra”).
Pozostałe liczebniki ułamkowe odmieniają się, nie sprawiając większych problemów w odmianie („Trzy czwarte uczniów było w klasie”, „Trzech czwartych uczniów nie było w klasie” ).
Zadaniowo (I)
Rozpoznaj formę fleksyjną liczebnika. Wpisz poprawne odpowiedzi do tabeli.
| Forma liczebnika | Typ liczebnika | Przypadek | Rodzaj |
|---|---|---|---|
| Na moście stało dwóch przechodniów. | |||
| Wszyscy przyglądali się trojgu kurczętom. | |||
| Dwaj mężczyźni szli drogą. | |||
| Dwunastu piechurów zrezygnowało z wycieczki. |
Cyfry zastąp słowami.
............ (2) trzecie naszej klasy brało udział w wycieczce. Już .................... (1) dnia każdy miał ciekawe przygody. Wszyscy przywieźli z wyprawy album z .................. (1000) zdjęć. Niebawem podzielimy się wspomnieniami z .................. (5) osobami, które nie mogły z nami pojechać. Przywieźliśmy dla nich ze ............ (100) prezentów i mnóstwo pozdrowień – chyba od .................... (20) spotkanych osób. Na następną wycieczkę musi pojechać cała klasa, czyli ...................................... (24) uczniów!
Zapisz słownie wyrażenia. Jeśli trzeba, rozwiń skróty.
134. strona z 5. tomu – ..............................................................................................
5434 zł – ........................................................................................................
6/10 dkg – ............................................................
15% wydatków – ............................................................
IV w. p.n.e. – ............................................................
5 kurcząt – ....................................
XX jubileusz – ........................................
Wybierz poprawne zapisy dat.
{15. lipca} {15. VII.} {#15 VII} {#15 lipca} {#15.07.} 1410 roku odbyła się bitwa pod Grunwaldem. Proszę przesłać ten dokument do {17-ego maja} {#17 maja} {17.V.} {#17 V} 2015 roku. Poznań, dnia {3-go maja} {#3 maja} {3. maja} {3. 05} {#3. 05.} 2010 roku. Polska oficjalnie wstąpiła do Unii Europejskiej {1.-go maja} {1.V.} {#1 V} {1. Maja} {#1 maja} 2004 roku.
Określ przypadek, w którym występuje liczebnik. Przeciągnij właściwą strzałkę do odpowiedniego zdania.
mianownik, dopełniacz, biernik, miejscownik, celownik, narzędnik
| Przekazano ulotki tysiącu mieszkańcom naszej dzielnicy. | |
| Pójdziemy na zakupy z dwiema torbami. | |
| Kwoka zagarnia pod skrzydła troje kurcząt. | |
| Trzy samochody stały na parkingu. | |
| Dwóch pań nie było na zebraniu. | |
| Myślę o drugiej propozycji. |
Wpisz w puste miejsca odpowiednie formy liczebnika "pięcioro".
Spotkałam się z ........................ starych znajomych.
Nasza kotka urodziła .................. kociąt.
.................... moich przyjaciół chcę podarować książki.
W klasie nie było .................... uczniów.
Zaimki i ich odmiana
Zaimków używamy przede wszystkim po to, aby zastępować nimi inne wyrazy (rzeczowniki, przymiotniki, liczebniki i przysłówki). Poza tym są one bardzo pomocne w spajaniu wypowiedzeń złożonych (np. „To jest gazeta, którą przeczytałem” - zaimki, które łączą zdania, nazywamy względnymi, brzmią one identycznie jak pytające).
Zaimki przymiotne
Zaimki przymiotne odmieniają się jak przymiotniki, a więc przez przypadki, liczby i rodzaje:
Zaimki dzierżawcze mój, twój, nasz
Liczba pojedyncza | Liczba mnoga | ||||
Przypadek | Rodzaj męski | Rodzaj żeński | Rodzaj nijaki | Rodzaj męskoosobowy | Rodzaj niemęskoosobowy |
M. | mój twój nasz | moja twoja nasza | moje twoje nasze | moi twoi nasi | moje twoje nasze |
D. | mojego twojego naszego | mojej twojej naszej | mojego twojego naszego | moich twoich naszych | |
C. | mojemu twojemu naszemu | mojej twojej naszej | mojemu twojemu naszemu | moim twoim naszym | |
B. | mojego/mój twojego/twój naszego/nasz | moją twoją naszą | moje twoje nasze | moich twoich naszych | moje twoje nasze |
N. | (z) moim | (z) moją | (z) moim | (z) moimi | |
Ms. | (o) moim | (o) mojej | (o) moim | (o) moich | |
Zaimki pytające (i względne)
Zaimki pytające (i względne) który, jaki, czyj
Liczba pojedyncza | Liczba mnoga | ||||
Przypadek | Rodzaj męski | Rodzaj żeński | Rodzaj nijaki | Rodzaj męskoosobowy | Rodzaj niemęskoosobowy |
M. | który jaki czyj | która jaka czyja | które jakie czyje | którzy jacy czyi | które jakie czyje |
D. | którego jakiego czyjego | której jakiej czyjej | którego jakiego czyjego | których jakich czyich | |
C. | któremu jakiemu czyjemu | której jakiej czyjej | któremu jakiemu czyjemu | którym jakim czyim | |
B. | którego/który jakiego/jaki czyjego/czyj | którą jaką czyją | które jakie czyje | których jakich czyich | które jakie czyje |
N. | (z) którym | (z) którą | (z) którym | (z) którymi | |
Ms. | (o) którym | (o) której | (o) którym | (o) których | |
Odmiana zaimków przymiotnych jest łatwa. Jedyny problem stanowi forma biernika liczby pojedynczej zaimka wskazującego ta. Bardzo często słyszy się niepoprawną formę tego zaimka, np. w zdaniu: „Podaj mi tą książkę” zamiast poprawnej: „Podaj mi tę książkę”.
Zaimki rzeczowne
Najtrudniejszą odmianę mają zaimki rzeczowne. Zaliczmy do nich:
zaimki osobowe (ja, ty, on, ona, ono, my, wy, oni, one);
zaimek zwrotny się;
zaimki pytające: kto, co;
zaimki nieokreślone: ktoś, coś;
zaimki przeczące: nikt, nic.
Zaimki rzeczowne często mają osobliwe formy fleksyjne – zmieniają się w nich tematy (np. ja – mnie, ty – ciebie). Poza tym występują w formach dłuższych i krótszych, np. tobie – ci, mnie – mi, jego / niego – go. Przyjrzyjmy się wybranym wzorcom odmiany.
Przypadek | Zaimek osobowy „ja” | Zaimek osobowy „my” |
M. | ja | my |
D. | mnie | nas |
C. | mnie / mi | nam |
B. | mnie | nas |
N. | (ze) mną | (z) nami |
Ms. | (o) mnie | (o) nas |
Przypadek | Zaimek osobowy „ty” | Zaimek osobowy „wy” |
M. | ty | wy |
D. | ciebie / cię | was |
C. | tobie / ci | wam |
B. | ciebie / cię | was |
N. | (z) tobą | (z) wami |
Ms. | (o) tobie | (o) was |
Zaimek osobowy on
Liczba pojedyncza | Liczba mnoga | ||||
Przypadek | Rodzaj męski | Rodzaj żeński | Rodzaj nijaki | Rodzaj męskoosobowy | Rodzaj niemęskoosobowy |
M. | on | ona | ono | oni | one |
D. | jego / niego / go | jej / niej | jego / niego / go | ich / nich | ich / nich |
C. | jemu / niemu / mu | jej / niej | jemu / niemu | Im | im |
B. | jego / niego / go | ją / nią | je / nie | ich / nich | je / nie |
N. | (z) nim | (z) nią | (z) nim | (z) nimi | (z) nimi |
M. | (o) nim | (o) niej | (o) nim | (o) nich | (o) nich |
Niektóre zaimki mają tzw. formy krótsze (np. cię, mu) i dłuższe (np. ciebie, jemu). Co do ich stosowania istnieją pewne zasady.
Zasady stosowania dłuższych form zaimków:
na początku wypowiedzenia, np. Mnie się to należy;
gdy chcemy szczególnie podkreślić dany zaimek, np. Tylko ciebie kocham;
w przeciwstawieniach, np. Nie jego mam na myśli, a ciebie.
Przypadek | Zaimek rzeczowny „kto”, „ktoś” | Zaimek rzeczowny „co”, „coś” |
M. | kto ktoś | co coś |
D. | kogo kogoś | czego czegoś |
C. | komu komuś | czemu czemuś |
B. | kogo kogoś | co coś |
N. | (z) kim (z) kimś | (z) czym (z) czymś |
Ms. | (o) kim (o) kimś | (o) czym (o) czymś |
Przypadek | Zaimek zwrotny „się” |
M. | - |
D. | siebie się |
C. | sobie |
B. | siebie się |
N. | (z) sobą |
M. | (o) sobie |
Warto pamiętać, że nie każde słowo się, które spotykamy, jest zaimkiem zwrotnym. Się może być:
cząstką dołączoną do czasownika: uśmiecham się, najeść się;
gramatycznym wykładnikiem formy bezosobowej: Tak się pisze, tak się mówi. ; Zaimek zwrotny nie powinien być na końcu zdania (Od wczoraj się uczę zamiast: Od wczoraj uczę się). Wyjątkiem jest sytuacja, kiedy zdanie składa się tylko z orzeczenia (Uczę się).
Zaimek zwrotny nie ma formy mianownikowej.
Zaimek zwrotny rozpoznamy m.in. po tym, że w bierniku możemy jego krótszą formę zastąpić formą dłuższą: czesze się = czesze siebie.
Zadaniowo (II)
Przyporządkuj formy gramatyczne zaimków do ich podstawowej formy słownikowej.
zaimek przymiotny "nasz", zaimek osobowy "ja", zaimek przymiotny "tamten", zaimek pytajny "co", zaimek osobowy "ty", zaimek osobowy "on" (forma męska), zaimek nieokreślony "ktoś", zaimek nieokreślony "coś", zaimek osobowy "on", zaimek zwrotny "się", zaimek osobowy "on" (forma żeńska)
| Jutro pójdziemy ją odwiedzić. | |
| Od dawna go nie widziałam. | |
| Czemu się przyglądacie? | |
| Myjemy siebie codziennie. | |
| Do niego pewnie przyjdą goście. | |
| Przyjdziesz dziś do mnie? | |
| To są nasze sprawy. | |
| Komuś trzeba przekazać dary. | |
| Gratulujemy ci sukcesu! | |
| Czegoś w zupie brakuje! | |
| Tamtego domu stąd nie widać. |
Wybierz zdania, w których pojawia się zaimek zwrotny.
- Dzisiaj wykąpię się w wannie.
- Tu buduje się nowe boisko.
- Urodziłem się w styczniu.
- Ale się napracowaliśmy.
- Rozglądaliśmy się po całej sali.
- Uczesałam się bez lustra.
Dopasuj gatunki tekstów okolicznościowych lub użytkowych do zdań, w których mogą przeważać wyróżnione zaimki.
ogłoszenie, życzenia, gratulacje, deklaracja, zobowiązanie prawne lub urzędowe, zakaz, przestroga, petycja, dedykacja, pozdrowienia, list, pocztówka, e-mail, reklama
| Serdecznie Cię pozdrawiamy… | |
| Zachęcamy Cię do skorzystania… | |
| Życzymy Wam wiele dobrego… | |
| Nikomu nie wolno tu wchodzić… | |
| Dedykuję Ci tę książkę… | |
| Ja, niżej podpisany, deklaruję, że… | |
| My, niżej podpisani mieszkańcy… | |
| Czy ktoś widział… |
W których zdaniach występują poprawne formy zaimków?
- Powiedz to mnie.
- Kupię ci tą płytę.
- Jego nie było w domu.
- Nie zastałam jego w domu.
- Cię o to nie pytałam.
- Wszystko tobie opowiem.
- Mnie nie było na spotkaniu.
- Po odejściu od kasy reklamacji nie uwzględnia się.
- Podasz mi tę filiżankę?