Inne zmysły też są ważne
Ból to nic przyjemnego i nikt z nas nie lubi, gdy się pojawia. Ale czy na pewno byłoby dobrze, gdybyśmy go w ogóle nie odczuwali? Otóż nie, gdyż nie wiedzielibyśmy, że coś nam zagraża. Każdy zmysł jest dla nas ważny, nawet jeśli odbierane wrażenia nie zawsze są przyjemne.
jakimi zmysłami posługuje się człowiek.
wymieniać funkcje i znaczenie zmysłów smaku, węchu i dotyku;
objaśniać, jak funkcjonują zmysły węchu, smaku i dotyku;
wskazywać istnienie zmysłów innych niż posiadane przez ludzi.
1. Węch
Narządem zmysłu węchu u człowieka jest nos. W jamie nosowej znajdują się receptoryreceptory, które wyczuwają substancje unoszące się w powietrzu. Informacja o ich obecności przenoszona jest do mózgu. Przeciętny człowiek odróżnia kilka tysięcy zapachów. Nie zawsze zdajemy sobie sprawę, jak wiele zapachów wyczuwamy i jak duże jest ich znaczenie.
Czasami zdarza się, że zapachy wyczuwamy lepiej lub gorzej. Od czego to zależy? Duże znaczenie ma tu ilość substancji rozproszonej w powietrzu – np. im więcej jest kwiatów, tym mocniej pachną. Od czego jeszcze zależy intensywność zapachów?
Ocena, czy lepiej wyczuwamy zapachy substancji ciepłych czy zimnych.
3 kubki,
termos z gorącą wodą,
termos z zimną wodą,
woda o temperaturze pokojowej,
3 łyżeczki kawy.
Do każdego z kubków wsyp po łyżeczce kawy.
Kawę w pierwszym kubku zalej zimną wodą.
Kawę w drugim kubku zalej gorącą wodą. Uważaj, aby się nie poparzyć!
Kawę w trzecim kubku zalej wodą o temperaturze pokojowej.
Powąchaj teraz zawartość wszystkich trzech kubków. Która kawa pachnie najbardziej aromatycznie, a która najmniej?
To, jak mocno czujemy zapach kawy, w znacznej mierze zależy od jej temperatury.
Aby zapach danej substancji był wyczuwalny, musi ona parować, a jej drobiny muszą unosić się w powietrzu. Zapachy odczuwamy lepiej, jeśli temperatura jest wyższa, np. zapach herbaty, kawy czy ciasta jest lepiej wyczuwalny, gdy są one ciepłe. Dzieje się tak, ponieważ gorąca woda silnie paruje. Unosząca się para wodna niesie ze sobą również drobiny kawy. Ponadto – im wyższa temperatura, tym szybciej rozprzestrzeniają się one w powietrzu.
Wiele zwierząt ma znacznie lepszy węch niż ludzie. Dlatego nigdy nie dotykaj znalezionych młodych zwierząt! Nie zostały one opuszczone – ich matki niedługo do nich powrócą. Jeśli jednak zostawisz na młodym swój zapach, zaniepokojona matka może je porzucić.
Najlepszy węch w świecie zwierząt ma ćma – pawica grabówka. Samiec potrafi wyczuć zapach samicy z odległości nawet 11 km! Tak wysoka czułość ma swoją cenę – samiec tej ćmy nie potrafi rozpoznać żadnego innego zapachu.
2. Smak
Zmysł smaku, podobnie jak zmysł węchu, umożliwia wyczuwanie rozmaitych substancji. Różnica polega na tym, że węch pozwala rozpoznawać substancje unoszące się w powietrzu, a smak – znajdujące się w płynach i pokarmie. Smak potrawy zależy od tego, w jakich proporcjach występują poszczególne smaki: słony, słodki, kwaśny i gorzki. Zmysły smaku i węchu są połączone. Czy pamiętasz, że z zatkanym nosem inaczej odczuwa się smaki różnych potraw? Z tego samego powodu często lepiej smakują nam dania ciepłe, gdyż lepiej wyczuwamy ich zapach.
Człowiek odróżnia pięć smaków: słodki, słony, kwaśny, gorzki i umami. Smaki słodki i umami (zwany też mięsnym) są najlepiej wyczuwalne i zachęcają do jedzenia potrawy, podczas gdy smaki kwaśny i gorzki pełnią głównie funkcję ostrzegawczą.
Jeszcze niedawno uważano, że różne części języka odpowiadają za wyczuwanie innego smaku, np. że smak słodki wyczuwamy jedynie jego czubkiem. W rzeczywistości każdy fragment języka wyczuwa wszystkie smaki. Za to niektóre jego rejony (np. jego koniuszek) są bardziej wrażliwe od innych.
Nie wszystkie organizmy odczuwają smaki tak samo. Na przykład słodziki stosowane w gumach do żucia lub napojach odczuwamy jako słodkie, ale myszy nie czują smaku tych substancji. Z tego samego powodu do trutek na szczury dodaje się bardzo gorzką substancję. Jest ona niewyczuwalna dla tych zwierząt, za to łatwo wyczuwalna dla człowieka, co zapobiega przypadkowemu spożyciu.
3. Dotyk
Dotyk pozwala nam czuć ciepło, zimno, nacisk, twardość dotykanych przedmiotów, a także pieczenie, swędzenie czy ból. Narządem zmysłu dotyku jest skóra. Znajdują się w niej receptory reagujące na zmiany temperatury oraz inne wrażenia dotykowe – również te nieprzyjemne. Dzięki zdolności odczuwania bólu organizm wie, że dzieje mu się krzywda i musi temu jak najszybciej zapobiec. Ból uczy nas, że należy unikać niebezpiecznych sytuacji i nie dotykać niektórych przedmiotów.
Czy każdy fragment skóry jest tak samo wrażliwy na dotyk?
Ocena wrażliwości na dotyk różnych części ciała.
2 dobrze zatemperowane ołówki,
gumka recepturka,
opaska na oczy,
pomoc koleżanki lub kolegi.
Połącz ołówki gumką recepturką.
Zasłoń koleżance lub koledze oczy.
Włóż palec między ołówki. Tak będziesz regulować odległość między ołówkami.
Dotknij ołówkami skóry koleżanki lub kolegi w różnych częściach ciała (wierzch i spód dłoni, przedramię, ramię, szyja, policzki). Za każdym razem zapytaj, ile dotknięć czuje w danym miejscu.
Badanie wykazuje, że niektóre miejsca na ciele są bardziej wrażliwe na dotyk. Na tych obszarach szybciej rozpoznajemy, czy dotykają nas dwa ołówki.
Receptory zmysłu dotyku mogą się zmęczyć i przestać reagować na stale odczuwany bodziec. Na przykład po pewnym czasie przestajesz zauważać, że nosisz zegarek lub pierścionek. Również zmysł węchu przyzwyczaja się do zapachów – np. rybacy przestają czuć zapach ryb. Jedynym bodźcem, którego nasz organizm nigdy nie ignoruje, jest ból.
O pokrytych wodą przedmiotach lub wilgotnym praniu mówimy, że są mokre. W rzeczywistości chodzi tu o odczuwanie zimna. Jeśli dotykany przedmiot ma niższą temperaturę niż skóra, to wydaje nam się, że jest mokry. Takie wrażenie nie pojawia się, jeśli temperatura przedmiotu jest wyższa.
W dostępnych źródłach informacji, np. w Internecie, poszukaj wiadomości o ludziach, którzy nie odczuwają bólu. Dowiedz się, jak wpływa to na ich codzienne życie.
4. Zmysły zwierząt
Wzrok, słuch, węch, smak i dotyk to zmysły, które występują także u wielu zwierząt, choć nie zawsze mają takie samo znaczenie jak u ludzi. Na przykład psy mają słaby wzrok, ale doskonały węch. Koty mają znakomicie rozwinięte słuch i wzrok, jednak ze smaków wyczuwają jedynie słony (potrafią też wyczuć obecność tłuszczu w pożywieniu). Ptaki bardzo dobrze widzą i słyszą, ale – z nielicznymi wyjątkami – słabo odróżniają zapachy. Ponadto u niektórych zwierząt występują zmysły, których człowiek nie posiada.
Podsumowanie
Narządy zmysłów dzięki receptorom odbierają bodźce z otoczenia.
Informacje pochodzące z otoczenia przekazywane są do mózgu.
Zmysły węchu, smaku i dotyku są równie ważne, co zmysły wzroku i słuchu.
Zmysły zwierząt mogą być bardziej lub mniej wyostrzone niż ludzkie.
Niektóre zwierzęta posiadają inne zmysły niż człowiek.
Na jakie trudności mogą napotykać osoby, które nie wyczuwają smaków lub zapachów? Czy mogą one wykonywać wszystkie prace? Uzasadnij swoją odpowiedź.
Dlaczego widzimy?Dlaczego widzimy?
Dźwięki wokół nasDźwięki wokół nas
Słowniczek
wyspecjalizowana komórka odbierająca bodźce z otoczenia
Zadania
Które z poniższych zwierząt posiadają zmysły inne niż człowiek? Połącz w pary.
widzenie w ultrafiolecie, zmysł elektryczny, echolokacja, zmysł magnetyczny, słyszenie infradźwięków, widzenie w podczerwieni
| gęś zbożowa | |
| gacek wielkouch | |
| dziobak | |
| grzechotnik diamentowy | |
| pustułka | |
| słoń afrykański |
Jakie funkcje pełnią zmysły? Przyporządkuj do zmysłów prawidłowe odpowiedzi.
wykrywanie trucizn, oznaczanie terenu, nawiązywanie więzi społecznych, odczuwanie wilgoci, wykrywanie niebezpieczeństw, czucie bólu, czytanie z wykorzystaniem alfabetu Braille’a, poszukiwanie pokarmu, odróżnianie twardych i miękkich przedmiotów, wykrywanie pokarmów wysokoenergetycznych, odczuwanie ciepła i zimna, ocena stopnia dojrzałości owoców
| węch | |
|---|---|
| smak | |
| dotyk |
Uzupełnij luki w zdaniach.
bodziec, zmysł, mózgu, języka, receptory, serca, nerwowe, mięśniowe
Kubki smakowe to ...................... smaku. Określony smak to dla nich ...................... , aby przekazać informacje do ...................... poprzez komórki .......................