Funkcjonowanie gruczołów dokrewnych można porównać do zachowania kierowcy, który podczas jazdy po mieście, by utrzymać względnie stałą prędkość, musi na zmianę hamować i przyspieszać. Podobnie jest z gruczołami, które albo spowalniają pracę narządów, albo pobudzają je działania.

RrK1nDY1FhXnE1

Ilustracja przedstawia regulację pracy tarczycy przez przysadkę mózgową na zasadzie ujemnego sprzężenia zwrotnego. Gdy we krwi jest mało tyroksyny przysadka pobudza tarczycę do jej wytwarzania; gdy poziom tyroksyny jest zbyt wysoki, przysadka wpływa na tarczycę, która ogranicza produkcję tyroksyny.

1. Hormony przeobrażeń

Przemiany organizmu w kolejnych fazach rozwojowych zachodzą głównie pod wpływem hormonów wydzielanych przez 3 gruczoły dokrewne: przysadkę mózgową, jądra lub jajniki. Przysadka produkuje hormon wzrostuhormon wzrostuhormon wzrostu, który przyspiesza rozkład tłuszczy zapasowych i glikogenu, zwiększa wchłanianie wapnia i fosforanów niezbędnych do budowy kości, pobudza komórki do namnażania. Jego działanie sprawia, że dziecięca sylwetka smukleje, a ciało wydłuża się. Zbyt niskie stężenie hormonu wzrostu w dzieciństwie, spowodowane niedoczynnością przysadki, prowadzi do karłowatości. Dotknięte nim, nieleczone dziecko, osiągnie w wieku dorosłym nie więcej niż 140‑150 cm. Rozwojowi choroby można zapobiec, podając pacjentowi hormon wzrostu. Zbyt wysokie stężenie hormonu wzrostu, związane z nadczynnością przysadki, jest przyczyną gigantyzmu. Dzieci z taką wadą rosną szybciej niż rówieśnicy i często w dorosłym życiu osiągają wzrost przekraczający 250 cm.

R1ZfJh0rIEsRQ1

Ilustracja przedstawia porównanie proporcji sylwetki ludzkiej pod wpływem hormonu wzrostu. Na osi X stoją cztery szare postacie mężczyzn. Na osi Y zaznaczono podziałkę wzrostu w centymetrach. Pierwsza postać jest niska. Za mała ilość hormonu wzrostu w dzieciństwie spowodowała karłowatość przysadkowatą. Drugi od lewej to mężczyzna o prawidłowym wzroście. Ilość hormonu w okresie wzrostu była odpowiednia. Trzeci mężczyzna, najwyższy z nich, poddany został w dzieciństwie działaniu za dużej ilości hormonu wzrostu. Cierpi na gigantyzm. U ostatniej z sylwetek wystąpiła akromegalia, gdy u osób dorosłych po zakończeniu wzrostu jest zbyt duża ilość hormonu wzrostu.

Hormon wzrostu wraz z hormonami płciowymi wytwarzanymi przez gonady – testosterontestosterontestosteron (produkowany przede wszystkim przez jądra) i estrogenyestrogenestrogeny(produkowane przede wszystkim w jajnikach) przyczynia się do rozwoju organizmu w okresie dojrzewania. Gonady pozostają w uśpieniu aż do okresu dojrzewania, kiedy to wzrasta ich czynność wydzielnicza. Podwyższone stężenie hormonów płciowych powoduje rozwój narządów płciowych i charakterystyczne dla danej płci ukształtowanie sylwetki ciała.

2. Hormony kontrolujące przemianę materii

Wydzielana przez tarczycę tyroksynatyroksynatyroksyna ma pośredni wpływ wpływ na wzrost i rozwój organizmu. Przyspiesza przemianę materii, wzmaga spalanie tłuszczu w tkankach, podnosi poziom cukru we krwi oraz temperaturę ciała. Niedobór tyroksyny prowadzi do zahamowania wzrostu i rozwoju psychicznego, obniżenia tempa metabolizmu, natomiast jej zbyt wysokie stężenie do osłabienia organizmu, zaburzeń rytmu serca, nerwowości, zwiększonego apetytu, uderzeń gorąca.

Rqv3MFruLYA6A1

Człowiek zjada banana. Widać żucie. Zbliżenie. Początkowo w naczyniu są pojedyncze cząsteczki glukozy, z czasem ich przybywa. Niebieska strzałka aktywna, buduje w wątrobie duży sześcian z cząsteczek glukozy. Poziom glukozy rośnie dwukrotnie. Gdy przybywa go o 50% zaczyna się wzrost ilości insuliny.Zatrzymanie. Spada poziom glukozy. Gdy spadnie o 50% przyrostu zaczyna się spadek insuliny. Powrót do stanu wyjściowego. Spada poziom glukozy o 50%. Wtedy wzrasta poziom glukagonu o 50%. Niski poziom glukozy wysoki glukagonu. Poziom glukozy rośnie, gdy osiąga poziom normalny, poziom glikogenu zaczyna spadać.

Człowiek zjada banana. Widać żucie. Zbliżenie. Początkowo w naczyniu są pojedyncze cząsteczki glukozy, z czasem ich przybywa. Niebieska strzałka aktywna, buduje w wątrobie duży sześcian z cząsteczek glukozy. Poziom glukozy rośnie dwukrotnie. Gdy przybywa go o 50% zaczyna się wzrost ilości insuliny.Zatrzymanie. Spada poziom glukozy. Gdy spadnie o 50% przyrostu zaczyna się spadek insuliny. Powrót do stanu wyjściowego. Spada poziom glukozy o 50%. Wtedy wzrasta poziom glukagonu o 50%. Niski poziom glukozy wysoki glukagonu. Poziom glukozy rośnie, gdy osiąga poziom normalny, poziom glikogenu zaczyna spadać.

Film dostępny na portalu epodreczniki.pl

Człowiek zjada banana. Widać żucie. Zbliżenie. Początkowo w naczyniu są pojedyncze cząsteczki glukozy, z czasem ich przybywa. Niebieska strzałka aktywna, buduje w wątrobie duży sześcian z cząsteczek glukozy. Poziom glukozy rośnie dwukrotnie. Gdy przybywa go o 50% zaczyna się wzrost ilości insuliny.Zatrzymanie. Spada poziom glukozy. Gdy spadnie o 50% przyrostu zaczyna się spadek insuliny. Powrót do stanu wyjściowego. Spada poziom glukozy o 50%. Wtedy wzrasta poziom glukagonu o 50%. Niski poziom glukozy wysoki glukagonu. Poziom glukozy rośnie, gdy osiąga poziom normalny, poziom glikogenu zaczyna spadać.

Za procesy przemiany cukrów w organizmie odpowiadają insulinainsulinainsulina i glukagonglukagonglukagon, działające przeciwstawnie hormony wydzielane przez komórki wewnątrzwydzielnicze trzustki. Utrzymują one prawidłowe stężenie glukozy we krwi, które wynosi na czczo 70‑110 mg w 100 ml krwi. Insulina obniża poziom cukru we krwi, a glukagon go podnosi. Stężenie insuliny zależy od poziomu glukozy – im jest on wyższy, tym więcej insuliny jest wydzielane. Niedobór insuliny prowadzi do cukrzycycukrzycacukrzycy. Choroba ta może upośledzać pracę nerek, układu krążenia, a nawet być przyczyną utraty wzroku. Leczenie cukrzycy oparte jest na stosowaniu diety polegającej na regularnym przyjmowaniu pokarmów, na ograniczeniu spożycia słodyczy i na stosowaniu insuliny oraz innych leków obniżających poziom cukru we krwi.

R1FnIQ2tzUGKt1

Ilustracja przedstawia 2 mechanizmy powstawania cukrzycy.Cukrzyca typu 1: uszkodzenie komórek trzustki sprawia, że insulina nie jest produkowana. Cukrzyca typu 2: komórki trzustki wydzielają za mało insuliny lub hormon działa nieprawidłowo.

ROOjpj1xnaTj61

Poziom glukozy we krwi bada się za pomocą glukometru. Z ranki na opuszce palca wprowadza się krew do urządzenia badającego.

REU405OQot3va1

Schemat przedstawia typowe objawy cukrzycy: senność, nadmierne pragnienie, nadmierne wydalanie moczu.

RuH4tTx0XgRu11

Ilustracja przedstawia bransoletkę z niebieskiego tworzywa z napiem: Jeśli zemdlałem, wezwij lekarza.

R6Sy6WUo2vZs91

Fotografia przedstawia pacjenta, który wstrzykuje sobie insulinę w brzuch.

RqsVHPkN3rJuq1

Schemat przedstawia mechanizm działania insuliny w komórce.

3. Hormon walki i ucieczki

AdrenalinaadrenalinaAdrenalina jest jednym z hormonów wydzielanych przez nadnercza. Zwykle produkowana jest w minimalnych ilościach. Jej stężenie wzrasta bardzo szybko pod wpływem stresu i czynników zakłócających równowagę organizmu. Na przykład w sytuacji zagrożenia życia hormon ten uruchamia szereg procesów służących mobilizacji sił organizmu oraz umożliwiających walkę lub ucieczkę. Pod wpływem adrenaliny zwiększa się dopływ krwi do serca, mięśni, mózgu, skóry. Równocześnie zwężają się naczynia krwionośne jamy brzusznej, np. naczynia oplatające jelito, co ogranicza trawienie. W efekcie działania adrenaliny wzrasta częstotliwość i siła skurczu serca oraz ciśnienie krwi. Pod jej wpływem oddechy stają się szybsze, a poziom glukozy we krwi wzrasta. Komórki mięśni otrzymują dużo paliwa i tlenu, dzięki czemu są zdolne do dużego wysiłku, w sytuacjach ekstremalnych określanego jako nadludzki.

RpK430MD6aV8w1

Działanie adrenaliny

Działanie adrenaliny

Zasób interaktywny dostępny pod adresem https://zpe.gov.pl/a/D19PuZPjL

4. Wpływ leków i środków hormonalnych na organizm człowieka

Obniżony poziom hormonów we krwi może być przyczyną różnych dolegliwości. Do złagodzenia skutków niedoboru hormonu lub zmobilizowania gruczołu do pracy stosuje się leki i środki hormonalne. Na przykład aby przywrócić zaburzoną równowagę organizmu związaną z wyłączeniem czynności jajników i niedoborem estrogenów w okresie przekwitania u kobiet, stosuje się hormonalną terapię zastępczą. Polega ona na podawaniu fizjologicznych dawek estrogenów w celu uzupełnienia ich niedoborów.

Niektóre z hormonów mają silne właściwości przeciwzapalne i pobudzające. Kortyzol podaje się w ostrych reakcjach uczuleniowych i zapalnych, a adrenalinę przy zaburzeniach pracy serca. Do środków hormonalnych wykorzystywanych w leczeniu chorób układu ruchu należą sterydy anaboliczne, np. testosteron stosowany jako środek wspomagający rozwój mięśni. Przyjmowanie leków hormonalnych wiąże się z występowaniem poważnych skutków ubocznych, dlatego powinno odbywać się pod ścisłą kontrolą lekarza.

RspLQtwF2T5K21

Schemat przedstawia skutki takie jak: łysienie, trądzik, wahania nastroju, kłopoty z erekcją, zawał serca.

Podsumowanie

• Prawidłowy wzrost i rozwój organizmu zależą od gospodarki hormonalnej.

• Adrenalina odpowiada za uruchomienie procesów służących mobilizacji sił organizmu, pozwalających na walkę lub ucieczkę.

• Insulina i glukagon działają antagonistycznie, regulując poziom cukru we krwi.

Praca domowa

Polecenie 5.1

Wymień hormony, które zwiększają tempo metabolizmu w organizmie.

Polecenie 5.2

Podaj przykład współdziałania układu nerwowego i hormonalnego.

Polecenie 5.3

Omów na podstawie schematu, w jaki sposób organizm utrzymuje stały poziom glukozy we krwi.

RqJqphNGyvo0D1

Ilustracja przedstawia wątrobę oraz schemat działania insuliny i glukagonu.

Słowniczek

Zadania