Regulacja nerwowo-hormonalna
Kiedy czytasz ten tekst, twoje oczy rejestrują słowa, którym mózg przypisuje określone znaczenia. W tym samym czasie serce kurczy się i rozluźnia, a klatka piersiowa unosi się i opada, wentylując płuca. Mięśnie grzbietu napinają się, aby utrzymać postawę ciała. Trwa mnóstwo innych świadomych i nieświadomych czynności życiowych, a wszystko to koordynowane jest przez miliardy neuronów i minimalne ilości hormonów.
1. Współpraca układu nerwowego i hormonalnego
Organizm człowieka sprawnie funkcjonuje dzięki skoordynowanym działaniom wszystkich narządów. Czuwają nad tym 2 układy – nerwowy i hormonalny. Elementem łączącym pracę tych układów jest podwzgórze – część mózgu, w której wydzielane są hormony stymulujące przysadkę do produkcji hormonów przysadkowych. Układ nerwowy odbiera je, analizuje i szybko na nie reaguje. Doskonale sprawdza się w dynamicznie zmieniających się sytuacjach, np. zagrożenia. Regulacja hormonalna przebiega wolniej i trwa dłużej. Wykorzystywana jest przez organizm w długotrwałych procesach takich jak wzrost, regulacja przemiany materii, procesy związane z rozrodem.
2. Hormony
Gruczoły dokrewne nie mają przewodów wyprowadzających, a hormony wydzielane są bezpośrednio do krwi. Gdy hormon znajdzie się w układzie krążenia, dociera do wszystkich komórek. Na jego obecność reagują tylko te komórki, które mają odpowiednie receptory. Nad właściwą ilością wytwarzanych hormonów czuwa gruczoł nadrzędny – przysadka mózgowa, która produkuje hormony kontrolujące i modyfikujące pracę pozostałych gruczołów dokrewnych.
Gruczoł | Hormon | Działanie |
podwzgórze | hormony pobudzające inne gruczoły | regulacja pracy innych gruczołów |
przysadka mózgowa | hormon wzrostu | przyspieszanie wzrost organizmu |
hormony pobudzające inne gruczoły | regulacja pracy innych gruczołów | |
tarczyca | tyroksyna | reguacja szybkości metabolizmu |
trzustka | insulina i glukagon | regulacja poziomu cukru we krwi |
nadnercze | adrenalina | pobudzanie organizmu do działania |
gruczoły płciowe | żeńskie hormony płciowe, estrogeny | kontrolowanie rozwoju płciowego, wpływanie na rozwój cech żeńskich |
męskie hormony płciowe, testosteron | kontrolowanie rozwóju płciowego, wpływanie na rozwój cech męskich |
3. Zmysły
Bodźce płynące ze świata zewnętrznego są odbierane przez zmysły wzroku, słuchu, węchu, smaku, dotyku i równowagi. Pozyskane informacje trafiają do odpowiednich ośrodków w korze mózgowej, gdzie są analizowane i przetwarzane na wrażenia zmysłowe. Dzięki temu widzimy, słyszymy, rozpoznajemy smaki i zapachy, odczuwamy dotyk dłoni osoby, z którą się witamy, wiemy, w jakiej pozycji jest nasze ciało i czy trzymamy się prosto siedząc na krześle.
Zmysł | Bodziec | Lokalizacja |
wzrok | światło (bodźce optyczne) | komórki zmysłowe w siatkówce oka |
słuch | fale dźwiękowe (bodźce akustyczne) | komórki zmysłowe w uchu wewnętrznym (ślimak) |
równowaga | zmiana położenia ciała (bodźce mechaniczne) | komórki zmysłowe w uchu wewnętrznym (przedsionek, kanały półkoliste) |
węch | substancje rozproszone w powietrzu (bodźce chemiczne) | komórki zmysłowe w jamie nosowej |
smak | roztwory (bodźce chemiczne) | komórki zmysłowe w brodawkach smakowych głównie na języku |
dotyk | ucisk (bodźce mechaniczne) | komórki zmysłowe oraz zakończenia nerwów w skórze i narządach wewnętrznych |
Zadania
Pamiętam i rozumiem
Wymień części mózgowia człowieka i opisz ich główne funkcje.
Porównaj cechy odruchu bezwarunkowego i warunkowego.
Podaj nazwę hormonu, który
mobilizuje organizm do działania w warunkach stresu,
powoduje, że organizm mężczyzny wytwarza plemniki,
sprawia, że u dziewcząt wykształcają się piersi.
Wymień elementy oka, które chronią je przed uszkodzeniami mechanicznymi.
Opisz, jakich informacji dostarcza zmysł dotyku.
Czytam i interpretuję
Twój kolega chodził boso po dywanie, nadepnął na pinezkę i podskoczył. Wykorzystując ilustrację wyjaśnij, co się wydarzyło w układzie nerwowym kolegi. Wykonaj poniższe zadania.
Wyjaśnij, jaki rodzaj odruchu miał miejsce w opisanej sytuacji.
Podaj nazwy neuronów oznaczonych X, Y, Z.
Wskaż, co jest receptorem, a co efektorem w tym odruchu.
Zakładając, że długość każdego z elementów X i Y wynosi ok. 1 m, a impulsy nerwowe biegną z szybkością 100 m na sekundę oblicz, jak szybko nastąpiła reakcja na ukłucie pinezką.
Oceń biologiczne znaczenie tego odruchu.
Większość narządów wewnętrznych jest unerwiona przez włókna układu autonomicznego (współczulnego i przywspółczulnego). Obie części tego układu działają jednocześnie, a harmonijna praca danego narządu jest efektem ich współdziałania. Zdarza się jednak, że aktywność jednego układu przeważa nad drugim.
Dokonaj analizy najważniejszych czynności układu autonomicznego przedstawionych poniżej, a następnie wykonaj polecenia.
UKŁAD WSPÓŁCZULNY | UKŁAD PRZYWSPÓŁCZULNY |
rozszerza źrenice | zwęża źrenice |
przyspiesza akcję serca | zwalnia akcję serca |
rozszerza oskrzela | zwęża oskrzela |
powoduje wzrost ciśnienia krwi | powoduje obniżenie ciśnienia krwi |
hamuje perystaltykę jelit | nasila perystaltykę jelit |
hamuje wydzielanie soku żołądkowego | pobudza wydzielanie soku żołądkowego |
Podaj kilka przykładów sytuacji życiowych, w których przeważa aktywność układu współczulnego, i kilka, kiedy bardziej aktywny jest układ przywspółczulny
Oceń konsekwencje zdrowotne długotrwałego pobudzania układu współczulnego.
Ilustracje przedstawiają elementy budowy ucha i mózgowia człowieka.
Wymień po kolei, zaczynając od małżowiny usznej, literowe oznaczenia elementów budowy ucha, które biorą udział w procesie słyszenia dźwięków. Podaj nazwy tych elementów.
Podaj nazwę płatu mózgu, który odbiera i interpretuje wrażenia słuchowe. Wskaż jego lokalizację, podając oznaczenie literowe A‑F.
Wymień elementy budowy ucha i mózgowia współpracujące ze sobą w utrzymaniu równowagi. Podaj ich oznaczenia literowe. Wymień kilka czynności, za które są odpowiedzialne te struktury.
Przeanalizuj wykres i wykonaj zadania.
Odczytaj, kiedy nastąpił nagły wzrost stężenia glukozy we krwi. Jak często w ciągu doby to zjawisko miało miejsce? Jak sądzisz, co mogło być tego przyczyną?
Opisz, jak zmienia się poziom stężenia insuliny w odniesieniu do stężenia glukozy.
Wyjaśnij, wykorzystując dane z wykresu, jaką rolę pełni insulina.
Przeczytaj tekst i wykonaj zadania.
Ostatnie lata przyniosły kilka zaskakujących odkryć w dziedzinie odczuwania smaków. Okazało się, że oprócz podstawowych smaków (słodki, słony, gorzki, kwaśny), wyczuwamy także smak umami (mięsny) oraz smak jonów wapnia. Upadł także pogląd, jakoby za odbieranie poszczególnych smaków odpowiadały konkretne fragmenty powierzchni języka (tzw. mapa języka). Receptory smaku są rozmieszczone mniej więcej równomiernie, choć większość skupia się w przedniej części języka – część od strony gardła jest już znacznie mniej wrażliwa. Jedna substancja może oddziaływać na więcej niż jeden typ receptora. Dlatego nie każda sól jest słona – sól kuchenna (chlorek sodu) działa wyłącznie na receptory słonego smaku, a chlorek potasu odbierany jest zarówno przez receptory smaku słonego jak i gorzkiego. Gorzki smak odczuwamy dzięki co najmniej 3 niezależnym typom receptorów. Co ciekawe, nawet do 30% osób jest szczególnie wyczulonych na gorzki smak, co odbiera im przyjemność ze spożywania niektórych pokarmów, np. grejpfrutów, brukselki czy gorzkiej czekolady.
Na podstawie: Jedynak P., Szymańska R. „”. Wiedza i Życie, 09/2014.
Wymień nazwy smaków odczuwanych przez człowieka.
Porównaj, jak zmienił się obecny stan wiedzy o rozmieszczeniu receptorów smaku na języku w stosunku do tego sprzed kilkunastu lat.
Opisz, jak smakuje chlorek sodu, a jak chlorek potasu. Z czego wynikają różnice w smakach tych soli?
Wyjaśnij na podstawie tekstu, dlaczego niektóre osoby nie lubią czekolady.
Wyjaśnij, dlaczego większość receptorów smaku jest rozmieszczona na przedniej stronie języka.
Rozwiązuję problemy
Zaplanuj doświadczenie, za pomocą którego wykażesz, że receptory wszystkich smaków są równomiernie rozmieszczone na przodzie języka. Opisz sposób przeprowadzenia badania wrażliwości na smaki, próbę badawczą i próbę kontrolną. Skonsultuj plan swojego doświadczenia z nauczycielem. Nie przeprowadzaj doświadczenia przed uzyskaniem akceptacji od nauczyciela.
U pacjentów z zaburzeniami hormonalnymi częściej stwierdza się nieprawidłowości w funkcjonowaniu tarczycy, nadnerczy czy trzustki niż podwzgórza i przysadki mózgowej. Zaproponuj wyjaśnienie tego zjawiska i oceń, jakie ma ono znaczenie dla funkcjonowania organizmu człowieka.
Spróbuj odczytać napis.
Czy udało ci się odczytać go bez problemu? Spróbuj wytłumaczyć wynik ćwiczenia.
W rogówce oka nie ma naczyń krwionośnych. Składniki odżywcze otrzymuje ona z płynu w przedniej części oka. Wyjaśnij, dlaczego przeszczepy rogówki są skuteczne aż w 80% przypadków.
Panuje opinia, że kobiety słyszą wyższe dźwięki niż mężczyźni. Zaplanuj doświadczenie, które pozwoli sprawdzić tę hipotezę.
Test
Otwórz i wydrukuj załącznik.
Projekt badawczy
Otwórz i wydrukuj załącznik.