Kiedy czytasz ten tekst, twoje oczy rejestrują słowa, którym mózg przypisuje określone znaczenia. W tym samym czasie serce kurczy się i rozluźnia, a klatka piersiowa unosi się i opada, wentylując płuca. Mięśnie grzbietu napinają się, aby utrzymać postawę ciała. Trwa mnóstwo innych świadomych i nieświadomych czynności życiowych, a wszystko to koordynowane jest przez miliardy neuronów i minimalne ilości hormonów.

R1AUcFxeOmI601
Układ nerwowy kieruje pracą organizmu
i8QmjyZ9ur_d5e276

1. Współpraca układu nerwowego i hormonalnego

Organizm człowieka sprawnie funkcjonuje dzięki skoordynowanym działaniom wszystkich narządów. Czuwają nad tym 2 układy – nerwowy i hormonalny. Elementem łączącym pracę tych układów jest podwzgórze – część mózgu, w której wydzielane są hormony stymulujące przysadkę do produkcji hormonów przysadkowych. Układ nerwowy odbiera je, analizuje i szybko na nie reaguje. Doskonale sprawdza się w dynamicznie zmieniających się sytuacjach, np. zagrożenia. Regulacja hormonalna przebiega wolniej i trwa dłużej. Wykorzystywana jest przez organizm w długotrwałych procesach takich jak wzrost, regulacja przemiany materii, procesy związane z rozrodem.

R10g9lNgvIEGr1
Źródło: Tomorrow Sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
i8QmjyZ9ur_d5e319

2. Hormony

Gruczoły dokrewne nie mają przewodów wyprowadzających, a hormony wydzielane są bezpośrednio do krwi. Gdy hormon znajdzie się w układzie krążenia, dociera do wszystkich komórek. Na jego obecność reagują tylko te komórki, które mają odpowiednie receptory. Nad właściwą ilością wytwarzanych hormonów czuwa gruczoł nadrzędny – przysadka mózgowa, która produkuje hormony kontrolujące i modyfikujące pracę pozostałych gruczołów dokrewnych.

Gruczoły dokrewne i działanie wytwarzanych przez nie hormonów

Gruczoł

Hormon

Działanie

podwzgórze

hormony pobudzające inne gruczoły

regulacja pracy innych gruczołów

przysadka mózgowa

hormon wzrostu

przyspieszanie wzrost organizmu

hormony pobudzające inne gruczoły

regulacja pracy innych gruczołów

tarczyca

tyroksyna

reguacja szybkości metabolizmu

trzustka

insulina i glukagon

regulacja poziomu cukru we krwi

nadnercze

adrenalina

pobudzanie organizmu do działania

gruczoły płciowe

żeńskie hormony płciowe, estrogeny

kontrolowanie rozwoju płciowego, wpływanie na rozwój cech żeńskich

męskie hormony płciowe, testosteron

kontrolowanie rozwóju płciowego, wpływanie na rozwój cech męskich

i8QmjyZ9ur_d5e362

3. Zmysły

Bodźce płynące ze świata zewnętrznego są odbierane przez zmysły wzroku, słuchu, węchu, smaku, dotyku i równowagi. Pozyskane informacje trafiają do odpowiednich ośrodków w korze mózgowej, gdzie są analizowane i przetwarzane na wrażenia zmysłowe. Dzięki temu widzimy, słyszymy, rozpoznajemy smaki i zapachy, odczuwamy dotyk dłoni osoby, z którą się witamy, wiemy, w jakiej pozycji jest nasze ciało i czy trzymamy się prosto siedząc na krześle.

Zmysły człowieka i ich lokalizacja

Zmysł

Bodziec

Lokalizacja

wzrok

światło (bodźce optyczne)

komórki zmysłowe w siatkówce oka

słuch

fale dźwiękowe (bodźce akustyczne)

komórki zmysłowe w uchu wewnętrznym (ślimak)

równowaga

zmiana położenia ciała (bodźce mechaniczne)

komórki zmysłowe w uchu wewnętrznym (przedsionek, kanały półkoliste)

węch

substancje rozproszone w powietrzu (bodźce chemiczne)

komórki zmysłowe w jamie nosowej

smak

roztwory (bodźce chemiczne)

komórki zmysłowe w brodawkach smakowych głównie na języku

dotyk

ucisk (bodźce mechaniczne)

komórki zmysłowe oraz zakończenia nerwów w skórze i narządach wewnętrznych

i8QmjyZ9ur_d5e406

Zadania

Pamiętam i rozumiem

Polecenie 1

Wymień części mózgowia człowieka i opisz ich główne funkcje.

Polecenie 2

Porównaj cechy odruchu bezwarunkowego i warunkowego.

Polecenie 3

Podaj nazwę hormonu, który

  1. mobilizuje organizm do działania w warunkach stresu,

  2. powoduje, że organizm mężczyzny wytwarza plemniki,

  3. sprawia, że u dziewcząt wykształcają się piersi.

Polecenie 4

Wymień elementy oka, które chronią je przed uszkodzeniami mechanicznymi.

Polecenie 5

Opisz, jakich informacji dostarcza zmysł dotyku.

Czytam i interpretuję

Polecenie 6

Twój kolega chodził boso po dywanie, nadepnął na pinezkę i podskoczył. Wykorzystując ilustrację wyjaśnij, co się wydarzyło w układzie nerwowym kolegi. Wykonaj poniższe zadania.

RdUwGfvDcQTlw1
Źródło: Tomorrow Sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
  1. Wyjaśnij, jaki rodzaj odruchu miał miejsce w opisanej sytuacji.

  2. Podaj nazwy neuronów oznaczonych X, Y, Z.

  3. Wskaż, co jest receptorem, a co efektorem w tym odruchu.

  4. Zakładając, że długość każdego z elementów X i Y wynosi ok. 1 m, a impulsy nerwowe biegną z szybkością 100 m na sekundę oblicz, jak szybko nastąpiła reakcja na ukłucie pinezką.

  5. Oceń biologiczne znaczenie tego odruchu.

Polecenie 7

Większość narządów wewnętrznych jest unerwiona przez włókna układu autonomicznego (współczulnego i przywspółczulnego). Obie części tego układu działają jednocześnie, a harmonijna praca danego narządu jest efektem ich współdziałania. Zdarza się jednak, że aktywność jednego układu przeważa nad drugim.

Dokonaj analizy najważniejszych czynności układu autonomicznego przedstawionych poniżej, a następnie wykonaj polecenia.

UKŁAD WSPÓŁCZULNY

UKŁAD PRZYWSPÓŁCZULNY

rozszerza źrenice

zwęża źrenice

przyspiesza akcję serca

zwalnia akcję serca

rozszerza oskrzela

zwęża oskrzela

powoduje wzrost ciśnienia krwi

powoduje obniżenie ciśnienia krwi

hamuje perystaltykę jelit

nasila perystaltykę jelit

hamuje wydzielanie soku żołądkowego

pobudza wydzielanie soku żołądkowego

  1. Podaj kilka przykładów sytuacji życiowych, w których przeważa aktywność układu współczulnego, i kilka, kiedy bardziej aktywny jest układ przywspółczulny

  2. Oceń konsekwencje zdrowotne długotrwałego pobudzania układu współczulnego.

Polecenie 8

Ilustracje przedstawiają elementy budowy ucha i mózgowia człowieka.

R1GHgfrnc20zZ1
Źródło: Tomorrow Sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
  1. Wymień po kolei, zaczynając od małżowiny usznej, literowe oznaczenia elementów budowy ucha, które biorą udział w procesie słyszenia dźwięków. Podaj nazwy tych elementów.

  2. Podaj nazwę płatu mózgu, który odbiera i interpretuje wrażenia słuchowe. Wskaż jego lokalizację, podając oznaczenie literowe A‑F.

  3. Wymień elementy budowy ucha i mózgowia współpracujące ze sobą w utrzymaniu równowagi. Podaj ich oznaczenia literowe. Wymień kilka czynności, za które są odpowiedzialne te struktury.

Polecenie 9

Przeanalizuj wykres i wykonaj zadania.

R14kOsOTFySGK1
Źródło: Tomorrow Sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
  1. Odczytaj, kiedy nastąpił nagły wzrost stężenia glukozy we krwi. Jak często w ciągu doby to zjawisko miało miejsce? Jak sądzisz, co mogło być tego przyczyną?

  2. Opisz, jak zmienia się poziom stężenia insuliny w odniesieniu do stężenia glukozy.

  3. Wyjaśnij, wykorzystując dane z wykresu, jaką rolę pełni insulina.

Polecenie 10

Przeczytaj tekst i wykonaj zadania.

Ostatnie lata przyniosły kilka zaskakujących odkryć w dziedzinie odczuwania smaków. Okazało się, że oprócz podstawowych smaków (słodki, słony, gorzki, kwaśny), wyczuwamy także smak umami (mięsny) oraz smak jonów wapnia. Upadł także pogląd, jakoby za odbieranie poszczególnych smaków odpowiadały konkretne fragmenty powierzchni języka (tzw. mapa języka). Receptory smaku są rozmieszczone mniej więcej równomiernie, choć większość skupia się w przedniej części języka – część od strony gardła jest już znacznie mniej wrażliwa. Jedna substancja może oddziaływać na więcej niż jeden typ receptora. Dlatego nie każda sól jest słona – sól kuchenna (chlorek sodu) działa wyłącznie na receptory słonego smaku, a chlorek potasu odbierany jest zarówno przez receptory smaku słonego jak i gorzkiego. Gorzki smak odczuwamy dzięki co najmniej 3 niezależnym typom receptorów. Co ciekawe, nawet do 30% osób jest szczególnie wyczulonych na gorzki smak, co odbiera im przyjemność ze spożywania niektórych pokarmów, np. grejpfrutów, brukselki czy gorzkiej czekolady.
Na podstawie: Jedynak P., Szymańska R. „i8QmjyZ9ur_d493t320”. Wiedza i Życie, 09/2014.

  1. Wymień nazwy smaków odczuwanych przez człowieka.

  2. Porównaj, jak zmienił się obecny stan wiedzy o rozmieszczeniu receptorów smaku na języku w stosunku do tego sprzed kilkunastu lat.

  3. Opisz, jak smakuje chlorek sodu, a jak chlorek potasu. Z czego wynikają różnice w smakach tych soli?

  4. Wyjaśnij na podstawie tekstu, dlaczego niektóre osoby nie lubią czekolady.

  5. Wyjaśnij, dlaczego większość receptorów smaku jest rozmieszczona na przedniej stronie języka.

Rozwiązuję problemy

Polecenie 11

Zaplanuj doświadczenie, za pomocą którego wykażesz, że receptory wszystkich smaków są równomiernie rozmieszczone na przodzie języka. Opisz sposób przeprowadzenia badania wrażliwości na smaki, próbę badawczą i próbę kontrolną. Skonsultuj plan swojego doświadczenia z nauczycielem. Nie przeprowadzaj doświadczenia przed uzyskaniem akceptacji od nauczyciela.

Polecenie 12

U pacjentów z zaburzeniami hormonalnymi częściej stwierdza się nieprawidłowości w funkcjonowaniu tarczycy, nadnerczy czy trzustki niż podwzgórza i przysadki mózgowej. Zaproponuj wyjaśnienie tego zjawiska i oceń, jakie ma ono znaczenie dla funkcjonowania organizmu człowieka.

Polecenie 13

Spróbuj odczytać napis.

R1bzgyYAOSXYN1
Źródło: Dariusz Adryan, licencja: CC BY 3.0.

Czy udało ci się odczytać go bez problemu? Spróbuj wytłumaczyć wynik ćwiczenia.

Polecenie 14

W rogówce oka nie ma naczyń krwionośnych. Składniki odżywcze otrzymuje ona z płynu w przedniej części oka. Wyjaśnij, dlaczego przeszczepy rogówki są skuteczne aż w 80% przypadków.

Polecenie 15

Panuje opinia, że kobiety słyszą wyższe dźwięki niż mężczyźni. Zaplanuj doświadczenie, które pozwoli sprawdzić tę hipotezę.

Test

Otwórz i wydrukuj załącznik.

RwcUj6m0sBOE41
załącznik
Źródło: Alicja Kasińska, licencja: CC BY 3.0.

Projekt badawczy

Otwórz i wydrukuj załącznik.

R1VuJPsFh6WFw1
załącznik
Źródło: Alicja Kasińska, licencja: CC BY 3.0.