Gdybyśmy chcieli narysować układ wyrazów w każdym zdaniu, za każdym razem trzeba by układać je w jakimś porządku hierarchicznym – przypominającym na przykład widownię w teatrze lub na stadionie. W loży honorowej znalazłby się związek główny (podmiot i orzeczenie), a pod nimi, na podrzędnych miejscach, pozostałe części zdania: przydawki, dopełnienia i okoliczniki. Te również zajmowałyby raz miejsca wyższe, raz miejsca niższe.

Ze względów gramatycznych i znaczeniowych wyrazy w zdaniu łączą się w związki składniowe, wśród których jest wyraz nadrzędny (określany) i wyraz podrzędny (określający). Już wiemy, że każda przydawka to wyraz określający rzeczownik (podrzędny wobec niego), a każdy okolicznik i każde dopełnienie – to wyrazy określające czasownik (również podrzędne wobec niego). Tworzą one związki składniowe. W tej części wymienimy rodzaje tych związków oraz opiszemy ich właściwości gramatyczne.

Związki składniowe

Wiemy już, że związki składniowe tworzą najmniejsze połączenia w zdaniu. Wyraz podrzędny podporządkowuje się gramatycznie lub znaczeniowo wyrazowi nadrzędnemu. Wyraz podrzędny uzupełnia znaczenie nadrzędnego, rozwija jego treść i określa (wnosi informacje o właściwościach, okolicznościach itp.). Każdy związek składniowy odznacza się tym, że można go skrócić do wyrazu nadrzędnego, np. To… ciekawa (P) → książka (N) // To… książka – a komunikat pozostanie gramatycznie poprawny, choć uboższy w treść.

Wyróżniamy trzy rodzaje związków:

R1b5zXc9Pl9n2

(G2.G.5) Wykres: związek składniowy

Związek zgody istnieje na przykład między przydawką wyrażoną przymiotnikiem a rzeczownikiem. Polega on na tym, że rzeczownik narzuca formy gramatyczne przypadka, liczby i rodzaju przymiotnikowi. Jeśli odmieniamy rzeczownik, zmienia się również forma przymiotnika – dwa wyrazy pod względem gramatycznym „się zgadzają”:

M. ciekawa → dyskusja,
D. ciekawej → dyskusji,
C. ciekawej → dyskusji…

Inaczej mówiąc, wyraz podrzędny dostosowuje w związku zgody zawsze swoją formę fleksyjną do wyrazu nadrzędnego i – co najbardziej wyróżniające dla tego połączenia – odmienia się.

Związek rządu powstaje na przykład między przydawką wyrażoną rzeczownikiem a innym rzeczownikiem. Różni się od związku zgody tym, że rzeczownik narzuca przydawce wybór jednej formy fleksyjnej. Podobna sytuacja zachodzi między czasownikiem a dopełnieniem – możemy czasownik odmieniać przez różne kategorie gramatyczne (np. czasy, tryby, osoby), ale dopełnienie będzie nieruchome fleksyjnie, jego forma się nie zmieni. Można metaforycznie powiedzieć, że wyraz nadrzędny „rządzi” zawsze wyrazem podrzędnym:

• M. klub ← włóczykijów (jedna forma gramatyczna podrzędnika),
  D. klubu ← włóczykijów,
  C. klubowi ← włóczykijów,

• pisałem, piszę, będę pisał ← wypracowanie (odmienia się czasownik, a dopełnienie pozostaje w formie biernika),

• rządził, rządzi, będzie rządził ← firmą (odmienia się czasownik, a dopełnienie pozostaje w formie narzędnika).

Związek przynależności odznacza się tym, że wyraz podrzędny określa nadrzędnik; wnosi informacje, poszerza znaczenie wyrazu określanego, ale nie jest zależny od niego gramatycznie. Związek ten tworzą okoliczniki i nadrzędne wobec nich czasowniki:

• wracam ← do domu,

• rankiem → się obudziłem.

Więcej informacji na temat związków składniowych przedstawiono na wykresie.

RMnj3OmiILfxq

Związki składniowe - wykres