O innych częściach zdania – dopełnienie, okolicznik, przydawka
Aby utworzyć zdanie pojedyncze, wystarczy, że użyjemy podmiotu i orzeczenia, a nawet samego orzeczenia, np. Pogoda jest ładna, Wicher wieje, Ktoś się obudził, Wieje, Obudził się. W tym prostym komunikacie brakuje wielu informacji na temat okoliczności zdarzeń, miejsca, czasu, a nawet cech wykonawcy czynności. Treść tych prostych zdań można jednak wzbogacić. Zwykle dodajemy nowe wyrazy, które rozszerzają związek główny i są jednocześnie określeniami (osobnymi składnikami – częściami zdania) w obrębie grupy podmiotu i grupy orzeczenia. Będą one pełniły funkcję przydawki (określenia podmiotu) lub funkcję dopełnienia i orzeczenia (określenia orzeczenia). W tym rozdziale przypomnimy ich rodzaje oraz sposoby wyrażania.
1) Dodaj jak najwięcej spójnych pod względem treści i form gramatycznych określeń do związku głównego (podmiotu i orzeczenia). Które z nich określają rzeczownik, a które – czasownik?
Deszcz pada.
Uczeń czyta.
2) Wypisz ze zdań określenia rzeczownika (w jednej kolumnie) oraz określenia czasownika (w drugiej kolumnie):
Kolorowe gazety, pełne zdjęć i informacji na temat gwiazd filmowych, nad ranem pojawiły się w naszym osiedlowym kiosku.
Znana firma informatyczna wkrótce przygotuje dla swych klientów nowoczesne aplikacje komputerowe.
Poboczne części zdania
Poza związkiem głównym podmiotu i orzeczenia w każdym wypowiedzeniu pojawiają dodatkowe części zdania, które tworzą poboczne związki składniowe. Są to dopełnienia, okoliczniki oraz przydawki. Możemy je wyrażać za pomocą różnych części mowy, a nawet ich połączeń (wyrażeń przyimkowych). Te poboczne części zdania zawierają właśnie informacje na temat okoliczności zdarzeń (czynności), właściwości wykonawcy czynności, innych osób, rzeczy, przedmiotów i zjawisk przedstawionych w wypowiedzeniu. Są zawsze podrzędne wobec najważniejszych składników wypowiedzenia, czyli wobec podmiotu i orzeczenia.
W dłuższym zdaniu możemy odnaleźć wiele związków składniowych (czyli połączeń wyrazu nadrzędnego‑określanego i podrzędnego‑określającego). Zawsze w takich związkach składniowych wyrazem podrzędnym są przydawki, dopełnienia i okoliczniki. Przydawek najwięcej pojawia się w grupie podmiotu, a dopełnienia i okoliczniki gromadzą się w grupie orzeczenia.
Na początek warto jednak zapamiętać:
Aby sprawdzić, który wyraz jest składnikiem podrzędnym, trzeba:
oznaczyć w związku składniowym wyraz nadrzędny i podrzędny (warto ich układ oznaczyć strzałką, której grot skierowany jest w stronę wyrazu nadrzędnego),
zadać pytanie o treść wyrazu nadrzędnego:
(N) idę (po co?) ← po zakupy (P)
określić, czy wyraz nadrzędny jest rzeczownikiem, czy czasownikiem – dzięki temu już wstępnie możemy wyznaczyć przydawki oraz dopełnienia lub okoliczniki.
Zdania na wykresie
Przedstaw zdania za pomocą wykresów, które pokazują zależności między wyrazami.
a) W pogodny wieczór cała nasza rodzinka wybrała sie na długi spacer.
b) Mój brat z niechęcią poszedł do sklepu po zakupy.
c) Interesującym bohaterem tego głośnego wywiadu był znany publiczności pisarz.
d) Od wielu lat nie sprzątano na strychu.
W ten sposób określisz związki składniowe między wyrazami nadrzędnymi i podrzędnymi. Na najwyższym piętrze tych wykresów pojawia się związek główny, czyli związek podmiotu i orzeczenia. Pod nimi w różnych konfiguracjach układają się pozostałe składniki, czyli przydawki, dopełnienia i okoliczniki.
Poniżej przedstawiono, jak powinny wyglądać wykresy.
Przydawka
PRZYDAWKA jest określeniem rzeczownika. Pojawia się głównie w grupie podmiotu, ale także może być określeniem rzeczowników w grupie orzeczenia, np.:
Grupa podmiotu | Grupa orzeczenia |
Nasz bohaterski dziadek | wczoraj godzinami |
przydawki w grupie podmiotu | przydawki w grupie orzeczenia |
nasz → (czyj?) dziadek | ciekawe → (jakie?) historie |
Przydawka może być wyrażona przymiotnikiem (lub imiesłowem przymiotnikowym), rzeczownikiem, zaimkiem, liczebnikiem, wyrażeniem przyimkowym. Jej szczegółowy opis przedstawiono w infografice.
Zadaj pytanie o wyraz nadrzędny (jest nim rzeczownik), a następnie określ część mowy, za pomocą której została wyrażona przydawka.
| Przydawka | Pytanie o wyraz nadrzędny | Sposób wyrażenia przydawki |
|---|---|---|
| wczesny >wieczór | ||
| chodzenie do szkoły | ||
| piąta > godzina | ||
| pączek z marmoladą | ||
| zarządca budynku | ||
| prawo spadkowe | ||
| moja > mama | ||
| spacer długi | ||
| droga do domu | ||
| czwarta > lokata |
Dopełnienie
DOPEŁNIENIE to część zdania określająca czasownik, a niekiedy także przymiotnik lub przysłówek. Wiele czasowników otwiera obok siebie dwa miejsca: jedno dla podmiotu, a drugie dla dopełnienia:
CZYTAĆ: ktoś – czyta – coś (Janek – czyta – gazetę),
MYŚLEĆ: ktoś – myśli – o czymś (Janek – myśli – o wakacjach),
PRZYGLĄDAĆ SIĘ: ktoś – przygląda się – czemuś (Janek – przygląda się – wystawie).
Dopełnienie odpowiada na pytania przypadków zależnych (czyli wszystkich poza mianownikiem i wołaczem): kogo, czego?, komu, czemu?, kogo, co?, z kim, z czym?, o kim, o czym? Jest najczęściej wyrażane przez pojedynczy rzeczownik lub wyrażenie przyimkowe z rzeczownikiem. Dopełnienie zawsze ma formę gramatyczną narzuconą przez nadrzędny wobec niego czasownik.
Trzeba jednak pamiętać, że zamiast rzeczownika w funkcji dopełnienia może się pojawiać zaimek:
Myślę (o kim?) ← o tobie, o niej, o was.
Przyjaźnię się (z kim?) ← z tobą, z nią, z wami.
Dopełnienia dzieli się na bliższe i dalsze. Dopełnienie bliższe zwykle odpowiada na pytanie biernika (kogo, co?). Pozostałe formy rzeczownika tworzą dopełnienie dalsze.
Dopełnienie bliższe odpowiada na pytanie biernika (kogo? co?) i ma jego formę:
Widzę (co?) ← ciekawą fotografię, piękną rzeźbę, ładny obraz.
Dopełnienie bliższe przy zmianie formy orzeczenia ze strony czynnej na bierną staje się podmiotem np. „Brat kupił (kogo? co?)komputer”, „Komputer został kupiony przez brata”.
Dopełnienie dalsze odpowiada na pytania dopełniacza, celownika, narzędnika i miejscownika i ma ich formę:
Przyglądam się(czemu?) ← ciekawej fotografii, pięknej rzeźbie, ładnemu obrazowi.
Ustal dopełnienie, zadaj pytanie i określ przypadek rzeczownika, który je wyraża, a następnie wskaż rodzaj dopełnienia (bliższe – dalsze).
| Dopełnienie | Pytanie | Przypadek | Rodzaj dopełnienia |
|---|---|---|---|
| WZÓR: Od rana czytam tylko książki. | co? | biernik | bliższe |
| Od wielu miesięcy mam kłopot z komputerem. | |||
| Mojemu przyjacielowi przydarzył się wypadek. | |||
| Wybrałem zły numer telefonu. | |||
| O moim psie ciągle opowiadam. | |||
| Ciągle nie mogę się porozumieć z nimi. |
Okolicznik
OKOLICZNIK – część zdania określająca czasownik, a także przymiotnik i przysłówek. Jest bardzo różnorodna pod względem formy. Zwykle wyrażona jest:
przysłówkiem: pisać (jak?) ← powoli, długo, nieprzerwanie,
ale także:
rzeczownikiem: rankiem, wieczorem → (kiedy?) posypiać,
wyrażeniem przyimkowym: wyjechać (dokąd?) ← do domu, na wakacje.
Okolicznik, podobnie jak dopełnienie, jest określeniem czasownika i najczęściej pojawia się w grupie orzeczenia. Można powiedzieć, że uzupełnia informacje na temat czynności, zdarzeń*,*stanów wyrażonych przez czasownik. Wprowadza znaczenia odnoszące się do różnych okoliczności: miejsca, czasu, przyczyny, celu, warunku, sposobu, różnych właściwości czynności, które nazywa czasownik.
Mamy bardzo bogatą grupę okoliczników. Zawsze warto się zastanowić nad ich rodzajem, zadając pytanie o czynność wyrażoną przez czasownik, np.:
kiedy? (jutro → wyjadę), gdzie? (w szkole ← się spotkaliśmy), jak? (powoli → piszę), mimo czego? (mimo kataru → wyjeżdżam), po co? (idę ← po zakupy).
Zadaniowo
Rozpoznaj wyraz nadrzędny (określany) i podrzędny (określający), ustal pytanie, które określa wyraz nadrzędny i określ rodzaj części zdania, którą wyraża wyraz podrzędny.
| Wyrażenie | Wyraz nadrzędny | Wyraz podrzędny | Pytanie | Część zdania |
|---|---|---|---|---|
| Wzór: chodzić do kina | chodzić | do kina | gdzie? | okolicznik miejsca |
| sąsiad rodziców | ||||
| przechadzać się po mieście | ||||
| odkładać pieniądze | ||||
| oszczędzać miesiącami | ||||
| ładna pogoda | ||||
| wrócić ze szkoły | ||||
| pociąg osobowy | ||||
| uczyć się polskiego | ||||
| pomimo deszczu spacerować | ||||
| pociąg z węglem | ||||
| lubić pływanie | ||||
| czwarta próba | ||||
| wyjść na spacer | ||||
| nie napisać wypracowania | ||||
| pójść po radę | w jakim celu? | |||
| zarządzać szkołą | ||||
| spać jak suseł | w jaki sposób | |||
| z powodu choroby leżeć | dlaczego? |
Rozpoznaj typ okolicznika.
okolicznik miejsca, okolicznik przyzwolenia, okolicznik sposobu, okolicznik czasu, okolicznik celu
| jechać na wakacje | |
| biegać szybko | |
| pracować mimo zmęczenia | |
| pisać dla sławy | |
| czasami się nudzić |
Wskaż, które stwierdzenia są prawdziwe, a które fałszywe.
| Prawda | Fałsz | |
| W zdaniu: „Jutro już jedziemy do Krakowa”, pojawia się podmiot domyślny i orzeczenie czasownikowe. | □ | □ |
| W zdaniu: „Na ostatnim zebraniu przekazano pracownikom najważniejsze informacje”, podmiotem jest rzeczownik „pracownikom”. | □ | □ |
| Orzeczenie imienne składa się zawsze z łącznika i orzecznika. | □ | □ |
| Przydawka to określenie rzeczownika. | □ | □ |
| W zdaniu musi się pojawić orzeczenie, natomiast mogą być zdania bez podmiotu. | □ | □ |
| W zdaniu: „Wczoraj zabrakło mi czasu”, podmiotem jest wyraz „czasu”, ponieważ łączy się z czasownikiem oznaczającym brak czegoś lub ubywanie. | □ | □ |
| Możemy utworzyć zdanie bez orzeczenia, ale podmiot musi się w nim pojawić. | □ | □ |
| W wyrażeniu „bieg przez płotki” pojawia się przydawka, ponieważ słowo „bieg” nie jest czasownikiem, a jedynie rzeczownikiem. | □ | □ |
| W wyrażeniu „biegać szybko” pojawia się okolicznik, ponieważ słowo „biegać” jest czasownikiem. | □ | □ |
| Dopełnienie to określenie czasownika, które występuje we wszystkich siedmiu przypadkach. | □ | □ |
| Możemy w zdaniach wyróżnić: orzeczenie czasownikowe, orzeczenie imienne i orzeczenie złożone. | □ | □ |
| Jeśli w orzeczeniu imiennym pojawia się rzeczownik (np. zostaniesz + podróżnikiem), to zwykle ma formę narzędnika. | □ | □ |
| Tylko rzeczownik może być podmiotem w zdaniu. | □ | □ |
| Słowo „po parku” w wyrażeniu „spacerować po parku” jest okolicznikiem miejsca. | □ | □ |