Jak lodowce i lądolody przekształcają powierzchnię Ziemi?

RbgrVG9vE6QMZ

Na zdjęciu dolina U‑kształtna. W dnie doliny zbiornik wodny. Zbocza doliny są stokami pobliskich gór. Góry wysokie, skaliste. Na stokach niskopienna, zielona roślinność. Na szczytach śnieg. Na pierwszym planie podłużny piaszczysty wał pozbawiony roślinności. Z prawej strony zbiornik wodny. Kilka zagłębień, które wypełnia woda.

1. W jakich warunkach powstają lodowce i lądolody?

W miejscach, gdzie średnia roczna temperatura powietrza jest niższa od 0°C, występują opady śniegu i jednocześnie powierzchnia terenu jest niemal płaska lub wręcz wklęsła, tworzą się lodowce lub lądolody. Umowną linię, powyżej której opad śniegu w ciągu roku jest wyższy niż jego ubytek w wyniku topnienia i parowania, a więc w której panują warunki sprzyjające powstaniu lodowców, nazywamy granicą wieloletniego śniegugranica wieloletniego śniegugranicą wieloletniego śniegu.

Na obszarach znajdujących się ponad tą granicą pokrywa śnieżna zalega latem, a zimą jest zasilana nowymi opadami. Z roku na rok pokrywa śnieżna staje się więc coraz grubsza. Warstwa śniegu pod własnym ciężarem ulega sprasowaniu i zmienia się stopniowo w ziarnisty lód, czyli firnfirnfirn, a w końcu w lód lodowcowy. Obszar, gdzie proces ten zachodzi, nazywamy polem firnowympole firnowepolem firnowym. Najczęściej pole firnowe tworzy się w górnych odcinkach dolin lub u podnóża szczytów górskich. Gdy lodu jest już bardzo dużo, to pod ciśnieniem wyższych warstw staje się on częściowo plastyczny i zaczyna spływać poniżej granicy wiecznego śniegu w postaci jęzorów lodowcowych. Pole firnowe i wypływający z niego jęzor to lodowiec górski.

RdQchPShUviUm

Animacja przedstawia powstawanie lodowca górskiego. Widoczna granica wiecznego śniegu powyżej miejsca, które sprzyja nagromadzeniu się śniegu, oraz więcej go przybywa niż ubywa. Tutaj występują poniżej wklęsłe formy terenu. Pokazane powstanie lodu lodowcowego w polu firnowym. Lód lodowcowy wylewa się z pola firnowego w postaci jęzora. Opisane pole firnowe i jęzor lodowcowy, które kurczą się latem, a wydłużają zimą.

Animacja przedstawia powstawanie lodowca górskiego. Widoczna granica wiecznego śniegu powyżej miejsca, które sprzyja nagromadzeniu się śniegu, oraz więcej go przybywa niż ubywa. Tutaj występują poniżej wklęsłe formy terenu. Pokazane powstanie lodu lodowcowego w polu firnowym. Lód lodowcowy wylewa się z pola firnowego w postaci jęzora. Opisane pole firnowe i jęzor lodowcowy, które kurczą się latem, a wydłużają zimą.

Film dostępny pod adresem /preview/resource/RdQchPShUviUm

Animacja przedstawia powstawanie lodowca górskiego. Widoczna granica wiecznego śniegu powyżej miejsca, które sprzyja nagromadzeniu się śniegu, oraz więcej go przybywa niż ubywa. Tutaj występują poniżej wklęsłe formy terenu. Pokazane powstanie lodu lodowcowego w polu firnowym. Lód lodowcowy wylewa się z pola firnowego w postaci jęzora. Opisane pole firnowe i jęzor lodowcowy, które kurczą się latem, a wydłużają zimą.

R1b4DvXXDJWUm

Na zdjęciu góry. Ośnieżone szczyty, brak roślinności. Z prawej strony dolina. Spomiędzy pasm górskich wypływa lodowiec. Szeroki pas zmrożonego śniegu, jęzor lodowca płynie w dół, zataczając szeroki łuk w lewą stronę. W tle wąski pas niebieskiego nieba.

W odpowiednich warunkach klimatycznych (niska temperatura, przewaga opadu śniegu w ciągu roku nad jego ubytkiem w wyniku topnienia i parowania) i na obszarze o sprzyjającym ukształtowaniu terenu (wklęsłym lub równinnym) może dojść do połączenia wielu lodowców w olbrzymi masyw zwany lądolodemlądolódlądolodem. Lądolody mogą pokrywać niemal cały kontynent lub znaczną jego część. W plejstocenie (2,6 mln‑11,7 tys. lat temu) ogromne obszary półkuli północnej były wielokrotnie pokrywane lądolodami.

Obecnie granica wieloletniego śniegu na terenach polarnych przebiega na wysokości ok. 200–1000 m n.p.m., tylko na Grenlandii i Antarktydzie schodzi do poziomu morza, w strefie umiarkowanej występuje na wysokości ok. 800–3200 m n.p.m., w strefie zwrotnikowej i w Himalajach 5000–6000 m n.p.m., zaś na równiku obniża się do ok. 4500–5000 m n.p.m.

RQ6RTM8OqxQdl

Na ilustracji wykres obrazujący na jakich wysokościach przebiega granica wieloletniego śniegu w rożnych szerokościach geograficznych. Z lewej strony podziałka z wysokościami od zera do sześciu tysięcy metrów nad poziomem morza. Na osi poziomej wykresu opisane szerokości geograficzne co dziesięć stopni. Pionowymi liniami zaznaczony równik i zwrotniki. Wykres to niebieska linia. Granica wiecznego śniegu od bieguna północnego przebiega na poziomie 0 metrów nad poziomem morza. Jej wysokość wzrasta na 75 stopniu szerokości geograficznej północnej. W Islandii, położonej na około 70 stopni szerokości północnej granica wieloletniego śniegu znajduje się na wysokości 1000 metrów nad poziomem morza, gdzie zwiększa się do 4000 metrów nad poziomem morza w Alpach na 40 stopniu szerokości geograficznej północnej. Następnie występuje spadek do 45 stopni szerokości geograficznej północnej, gdzie granica wieloletniego śniegu wynosi 3500 metrów nad poziomem morza. Następnie granica ta wzrasta aż do Himalajów, leżących na 35 stopniu szerokości geograficznej północnej, gdzie jej wysokość szacuje się na około 6000 metrów nad poziomem morza. Następnie spada i w okolicy zwrotnika Raka osiąga 4200 metrów nad poziomem morza. Wysokość granicy wzrasta do 5100 metrów nad poziomem morza w okolicy równika na Kilimandżaro, następnie spada do 4600 metrów nad poziomem morza na 3 stopniu szerokości geograficznej południowej. Potem wzrasta do około 7000 metrów nad poziomem morza w Andach na zwrotniku Koziorożca, następnie spada do 0 metrów nad poziomem morza na Półwyspie Antarktycznym na 62 stopniu szerokości geograficznej południowej.

Ciekawostka

W czasie zlodowaceń plejstoceńskich w polskich górach powstawały lodowce górskie. Ich ślady można zaobserwować zarówno w Tatrach, jak i w Karkonoszach. Jednym z takich śladów są doliny górskie w kształcie litery „U” i cyrki lodowcowe, które po ustąpieniu lodowca zostają zwykle zajęte przez górskie jeziora cyrkowe, np. w Tatrach to Morskie Oko i Czarny Staw.

RcCG0rJYDu5tz

Na ilustracji wysokie góry. Na pierwszym planie dwa zbiorniki wodne w regularnym, okrągłym kształcie. Stoki pokryte zieloną, niskopienną roślinnością, a w wyższych partiach śniegiem.

2. Gdzie współcześnie występują lodowce i lądolody?

Współcześnie istnieją na Ziemi dwa wielkie lądolody. Pokrywają one niemal całą Antarktydę i większą część Grenlandii – największej wyspy kuli ziemskiej. Lodowce górskie występują powyżej granicy wiecznego śniegu w górach wszystkich kontynentów z wyjątkiem kontynentalnej Australii (ale są na sąsiednich wyspach Nowej Zelandii, a nawet na Nowej Gwinei leżącej bardzo blisko równika).

Lodowce i lądolody na świecie

R193sTFBqV1eJ

Na ilustracji kula ziemska sfotografowana z przestrzeni kosmicznej od strony bieguna południowego. Widoczne wody w kolorze ciemnoniebieskim i żółto‑zielony ląd na dole. Na górze kuli ziemskiej duża biała plama. Na środku jaśniejsza, brzegi ciemniejsze. To Antarktyda.

R17cKjZWXfodF

Na zdjęciu satelitarnym fragment kuli ziemskiej. Fotografia od strony bieguna północnego. Widoczne wody w kolorze ciemnoniebieskim, żółto‑zielone kontynenty. Białe pierzaste obłoki chmur na całej powierzchni kuli. Na górze kuli ziemskiej biała plama o nieregularnym kształcie. To lód pokrywający Ocean Arktyczny i Grenlandia pokryta lądolodem.

R1H2JZGPSNbOy

Na zdjęciu krajobraz wysokogórski. Strome góry niemal w całości pokryte śniegiem. Środkiem doliny płynie lodowiec. Szeroki pas zmrożonego śniegu. Na pierwszym planie biały jęzor nieco zabrudzony ziemią. W tle niebieskie niebo.

R15vOeeUr3oQN

Na zdjęciu satelitarnym teren górzysty. Szczyty gór pokryte śniegiem. W dolinie po prawej stronie biały pas zmrożonego śniegu przechodzący w szary po lewej stronie zdjęcia. Z mniejszych dolin w kierunku głównego lodowca spływają mniejsze jęzory.

W wyniku działalności lodowców i lądolodów, które w przeszłości zajmowały znacznie większy obszar, powstało bardzo wiele różnorodnych form terenu. Spływający lodowiec eroduje podłoże. Proces ten nazywamy egzaracjąegzaracjaegzaracją. Gdy jęzor lodowca wkracza w dolinę górską, utworzoną przez erozję rzeczną, to dolina ma początkowo kształt litery „V”, ale po przejściu lodowca zostaje poszerzona, jej dno zaokrąglone, a ściany stają się niemal pionowe i w efekcie przybiera kształt litery „U”. W miejscu pola firnowego powstaje tzw. cyrk lodowcowycyrk lodowcowy (kocioł lodowcowy)cyrk lodowcowy – zagłębienie otoczone z trzech stron ścianami skalnymi, zamknięte przez próg (rygiel) skalny znajdujący się w miejscu, w którym lód z pola firnowego przechodził w jęzor lodowcowy. Materiał skalny wleczony w dnie lodowca szlifuje, wygładza i niszczy dno doliny. Transport materiału skalnego odbywa się w całej objętości lodu. Materiał wynoszony przez lodowiec jest akumulowany przed czołem lub po bokach lodowca w postaci wielkich zwałów przemieszanych głazów, okruchów skalnych, piasku i iłu, nazywanych gliną morenowąglina morenowa (zwałowa, lodowcowa)gliną morenową lub gliną zwałowąglina zwałowagliną zwałową. Wzniesienia powstające na skutek akumulacji lodowcowej to morenymorenamoreny. Wyróżnia się wiele ich odmian. Pomiędzy morenami powstają jeziora polodowcowejezioro polodowcowejeziora polodowcowe

Na przedpole topniejącego lądolodu wypłukiwane są piaski i żwiry, które tworzą rozległe stożki napływowe, tzw. sandrysandrysandry. Zespoły sandrów formują równiny sandrowe.

W zależności od warunków powstawania, kształtu obiektów i materiału, z jakiego są zbudowane, wyróżnia się ponadto dziesiątki różnych innych polodowcowych form krajobrazu.

Formy polodowcowe

Rry6OIdqKtx3k

Na zdjęciu strome góry o prawie pionowych stokach. Na płaskim szczycie śnieg. W centrum dolina. Wewnątrz doliny okrągły zbiornik wodny. Na zboczach zielone drzewa iglaste.

RbgrVG9vE6QMZ

Na zdjęciu dolina U‑kształtna. W dnie doliny zbiornik wodny. Zbocza doliny są stokami pobliskich gór. Góry wysokie, skaliste. Na stokach niskopienna, zielona roślinność. Na szczytach śnieg. Na pierwszym planie podłużny piaszczysty wał pozbawiony roślinności. Z prawej strony zbiornik wodny. Kilka zagłębień, które wypełnia woda.

R1CCfkx506T7X

Na zdjęciu pagórkowaty teren porośnięty gęstymi lasami. Przez środek przebiega wydłużone jezioro w kształcie rynny. Na pierwszym planie jezioro rozszerza się.

R1IxYQ0yX3lII

Na zdjęciu na pierwszym planie rozległy, bardzo płaski stożek napływowy zbudowany ze żwirów i piasków. W tle góry. Szczyty pozbawione szaty roślinnej, niżej porośnięte roślinnością. Niebieskie niebo.

Podsumowanie

• Linia, powyżej której panują warunki do powstania lodowców, nazywana jest granicą wieloletniego lodu lub wieloletniego śniegu.

• Znaczne obszary półkuli północnej wielokrotnie ulegały zlodowaceniu.

• Obecnie na Ziemi istnieją dwa wielkie lądolody i setki lodowców górskich.

• Lodowce niszczą podłoże skalne, transportują i akumulują materiał skalny.

• Po ustąpieniu lądolodu lub lodowca na powierzchni pozostają bardzo różnorodne formy jego niszczącej i budującej działalności, m.in. cyrki lodowcowe, u‑kształtne doliny polodowcowe, wzgórza morenowe, sandry i równiny sandrowe, jeziora polodowcowe.

Słownik

Ćwiczenia