Jak lodowce i lądolody przekształcają powierzchnię Ziemi?
Zdecydowana większość terenu dzisiejszej Polski przeszła przynajmniej jedno zlodowacenie. Oznacza to, że na niemal całym obszarze naszego kraju na powierzchni ziemi spoczywała warstwa lodu grubości dziesiątek, setek, a nawet tysięcy metrów. Czy taka masa lodu mogła zostawić jakieś ślady?
RbgrVG9vE6QMZ
Aby zrozumieć poruszane w tym materiale zagadnienia, przypomnij sobie:
zróżnicowanie oświetlenia Ziemi;
rozkład klimatów na Ziemi;
geologiczne dzieje Ziemi.
Twoje cele
Opiszesz warunki, w jakich tworzą się lodowce i lądolody.
Wyjaśnisz, jak lodowce kształtują podłoże skalne.
Wymienisz przyczyny aktualnego rozmieszczenia lodowców na Ziemi.
Przedstawisz konsekwencje zlodowaceń.
iQPnA8S8vD_d5e237
1. W jakich warunkach powstają lodowce i lądolody?
W miejscach, gdzie średnia roczna temperatura powietrza jest niższa od 0°C, występują opady śniegu i jednocześnie powierzchnia terenu jest niemal płaska lub wręcz wklęsła, tworzą się lodowce lub lądolody. Umowną linię, powyżej której opad śniegu w ciągu roku jest wyższy niż jego ubytek w wyniku topnienia i parowania, a więc w której panują warunki sprzyjające powstaniu lodowców, nazywamy granicą wieloletniego śniegugranica wieloletniego śniegugranicą wieloletniego śniegu.
Na obszarach znajdujących się ponad tą granicą pokrywa śnieżna zalega latem, a zimą jest zasilana nowymi opadami. Z roku na rok pokrywa śnieżna staje się więc coraz grubsza. Warstwa śniegu pod własnym ciężarem ulega sprasowaniu i zmienia się stopniowo w ziarnisty lód, czyli firnfirnfirn, a w końcu w lód lodowcowy. Obszar, gdzie proces ten zachodzi, nazywamy polem firnowympole firnowepolem firnowym. Najczęściej pole firnowe tworzy się w górnych odcinkach dolin lub u podnóża szczytów górskich. Gdy lodu jest już bardzo dużo, to pod ciśnieniem wyższych warstw staje się on częściowo plastyczny i zaczyna spływać poniżej granicy wiecznego śniegu w postaci jęzorów lodowcowych. Pole firnowe i wypływający z niego jęzor to lodowiec górski.
RdQchPShUviUm
R1b4DvXXDJWUm
W odpowiednich warunkach klimatycznych (niska temperatura, przewaga opadu śniegu w ciągu roku nad jego ubytkiem w wyniku topnienia i parowania) i na obszarze o sprzyjającym ukształtowaniu terenu (wklęsłym lub równinnym) może dojść do połączenia wielu lodowców w olbrzymi masyw zwany lądolodemlądolódlądolodem. Lądolody mogą pokrywać niemal cały kontynent lub znaczną jego część. W plejstocenie (2,6 mln‑11,7 tys. lat temu) ogromne obszary półkuli północnej były wielokrotnie pokrywane lądolodami.
Obecnie granica wieloletniego śniegu na terenach polarnych przebiega na wysokości ok. 200–1000 m n.p.m., tylko na Grenlandii i Antarktydzie schodzi do poziomu morza, w strefie umiarkowanej występuje na wysokości ok. 800–3200 m n.p.m., w strefie zwrotnikowej i w Himalajach 5000–6000 m n.p.m., zaś na równiku obniża się do ok. 4500–5000 m n.p.m.
RQ6RTM8OqxQdl
1
Polecenie 1
Na podstawie zamieszczonego powyżej wykresu wyjaśnij współczesny przebieg granicy wiecznego śniegu na Ziemi.
R1CWSgzW3Oaxo
Wyjaśnij od czego zależy współczesny przebieg granicy wiecznego śniegu na Ziemi.
RBubQJcrF6e9Q
Na przebieg granicy wiecznego śniegu na Ziemi wpływ mają czynniki: klimatyczne, geomorfologiczne oraz pogodowe. Spróbuj je opisać.
Granica wiecznego śniegu na świecie zmienia się strefowo. Od bieguna północnego do 75° szerokości północnej granica ta jest bliska 0 m n.p.m. Im bliżej równika tym granica ta znajduje się coraz wyżej. Od 70° do 60° szerokości północnej granica wieloletniego śniegu znajduje się na 1000 m n.p.m., rośnie ona dalej i na 40° szerokości północnej znajduje się ona już na 4000 m n.p.m., na 35° szerokości północnej granica ta jest najwyżej, bo aż na 6000 m n.p.m., następnie granica ta w stronę równika zaczyna się obniżać. Na zwrotniku Raka granica ta osiąga 4500 m n.p.m. i utrzymuje się na podobnej granicy oraz delikatnie wzrasta. Na równiku granica ta znajduje się na 5000 m n.p.m.. Następnie granica ta spada do ok. 4500 m n.p.m. i ponownie wzrasta osiągając na zwrotniku Koziorożca ponad 6500 m n.p.m. Od zwrotnika Koziorożca do bieguna południowego granica ta już spada i na 63° szerokości południowej ponownie osiąga 0 m n.p.m.
1
Polecenie 2
Najwyższe szczyty Tatr mają średnią roczną temperaturę powietrza poniżej 0°C (np. Kasprowy Wierch – 0,7°C). Często występują tam opady śniegu. Jednak obecnie w Tatrach nie spotyka się lodowców. Wyjaśnij, jaki warunek konieczny do powstania lodowca nie jest tam spełniony.
R1OJztSZIBqIz
Najwyższy szczyt Tatr w Polsce to Rysy który ma 2499 m n.p.m. Biorąc pod uwagę wysokość tych szczytów w Tatrach mogą tworzyć się lodowce.
Tatry pod względem wysokości i przebiegu granicy wiecznego śniegu mają możliwość tworzenia lodowców górskich. Jednak ich szczyty są na tyle strome, że nie ma możliwości gromadzenia się na nich śniegu, w związku z czym uniemożliwią powstawanie lodowców.
Ciekawostka
W czasie zlodowaceń plejstoceńskich w polskich górach powstawały lodowce górskie. Ich ślady można zaobserwować zarówno w Tatrach, jak i w Karkonoszach. Jednym z takich śladów są doliny górskie w kształcie litery „U” i cyrki lodowcowe, które po ustąpieniu lodowca zostają zwykle zajęte przez górskie jeziora cyrkowe, np. w Tatrach to Morskie Oko i Czarny Staw.
RcCG0rJYDu5tz
Ważne!
W plejstocenie wielokrotnie powtarzał się cykl olbrzymich zmian klimatu. Na półkuli północnej rozrastały się ogromne lądolody obejmujące znaczną część Europy, Azji i Ameryki Północnej. Zlodowacenia były przerywane okresami cieplejszymi (interglacjałami), podczas których lądolody topniały. Badania naukowe pozwalają przypuszczać, że obecnie kończy się właśnie taki interglacjał i za kilka tysięcy lat może rozpocząć się kolejne zlodowacenie.
iQPnA8S8vD_d5e362
2. Gdzie współcześnie występują lodowce i lądolody?
Współcześnie istnieją na Ziemi dwa wielkie lądolody. Pokrywają one niemal całą Antarktydę i większą część Grenlandii – największej wyspy kuli ziemskiej. Lodowce górskie występują powyżej granicy wiecznego śniegu w górach wszystkich kontynentów z wyjątkiem kontynentalnej Australii (ale są na sąsiednich wyspach Nowej Zelandii, a nawet na Nowej Gwinei leżącej bardzo blisko równika).
Lodowce i lądolody na świecie
R193sTFBqV1eJ
R17cKjZWXfodF
R1H2JZGPSNbOy
R15vOeeUr3oQN
W wyniku działalności lodowców i lądolodów, które w przeszłości zajmowały znacznie większy obszar, powstało bardzo wiele różnorodnych form terenu. Spływający lodowiec eroduje podłoże. Proces ten nazywamy egzaracjąegzaracjaegzaracją. Gdy jęzor lodowca wkracza w dolinę górską, utworzoną przez erozję rzeczną, to dolina ma początkowo kształt litery „V”, ale po przejściu lodowca zostaje poszerzona, jej dno zaokrąglone, a ściany stają się niemal pionowe i w efekcie przybiera kształt litery „U”. W miejscu pola firnowego powstaje tzw. cyrk lodowcowycyrk lodowcowy (kocioł lodowcowy)cyrk lodowcowy – zagłębienie otoczone z trzech stron ścianami skalnymi, zamknięte przez próg (rygiel) skalny znajdujący się w miejscu, w którym lód z pola firnowego przechodził w jęzor lodowcowy. Materiał skalny wleczony w dnie lodowca szlifuje, wygładza i niszczy dno doliny. Transport materiału skalnego odbywa się w całej objętości lodu. Materiał wynoszony przez lodowiec jest akumulowany przed czołem lub po bokach lodowca w postaci wielkich zwałów przemieszanych głazów, okruchów skalnych, piasku i iłu, nazywanych gliną morenowąglina morenowa (zwałowa, lodowcowa)gliną morenową lub gliną zwałowąglina zwałowagliną zwałową. Wzniesienia powstające na skutek akumulacji lodowcowej to morenymorenamoreny. Wyróżnia się wiele ich odmian. Pomiędzy morenami powstają jeziora polodowcowejezioro polodowcowejeziora polodowcowe
Na przedpole topniejącego lądolodu wypłukiwane są piaski i żwiry, które tworzą rozległe stożki napływowe, tzw. sandrysandrysandry. Zespoły sandrów formują równiny sandrowe.
W zależności od warunków powstawania, kształtu obiektów i materiału, z jakiego są zbudowane, wyróżnia się ponadto dziesiątki różnych innych polodowcowych form krajobrazu.
Formy polodowcowe
Rry6OIdqKtx3k
RbgrVG9vE6QMZ
R1CCfkx506T7X
R1IxYQ0yX3lII
Polecenie 3
Na mapach poszczególnych kontynentów odszukaj lodowce górskie. Następnie na podstawie zdobytej wiedzy przyporządkuj odpowiedni lodowiec do kontynentu.
R47uClipURmPE
Na podstawie dostępnych źródeł wiedzy wymień największe lodowce górskie.
R1Tnto6rWCbV3
Ciekawostka
Poza istniejącymi obecnie lądolodami Antarktydy i Grenlandii istnieją też zdecydowanie mniejsze, ale dosyć rozległe pokrywy lodowe, które trudno uznać za klasyczne lodowce górskie, więc uważa się je za pozostałości dawnych lądolodów. Występują one w Norwegii, na Islandii, na wielu wyspach Arktyki oraz w Patagonii (Ameryka Południowa).
iQPnA8S8vD_d5e416
Podsumowanie
Linia, powyżej której panują warunki do powstania lodowców, nazywana jest granicą wieloletniego lodu lub wieloletniego śniegu.
Znaczne obszary półkuli północnej wielokrotnie ulegały zlodowaceniu.
Obecnie na Ziemi istnieją dwa wielkie lądolody i setki lodowców górskich.
Lodowce niszczą podłoże skalne, transportują i akumulują materiał skalny.
Po ustąpieniu lądolodu lub lodowca na powierzchni pozostają bardzo różnorodne formy jego niszczącej i budującej działalności, m.in. cyrki lodowcowe, u‑kształtne doliny polodowcowe, wzgórza morenowe, sandry i równiny sandrowe, jeziora polodowcowe.
Praca domowa
Wyjaśnij, dlaczego tereny po ustąpieniu lodowca są turystycznie bardzo atrakcyjne.
R15K99GszRDri
Pokaż podpowiedź#15537cwhite
Lodowce erodują powierzchnię terenu, wskutek czego powstaje wiele form rzeźby terenu.
Słownik
cyrk lodowcowy (kocioł lodowcowy)
cyrk lodowcowy (kocioł lodowcowy)
zagłębienie w kształcie misy, otoczone z trzech stron stromymi ścianami skalnymi; kiedyś było wypełnione śniegiem, firnem i lodem lodowcowym; po ustąpieniu lodowca często taka misa erozyjna zostaje zajęta przez jezioro nazywane cyrkowym
egzaracja
egzaracja
niszcząca działalność lodowca polegająca na szlifowaniu podłoża i wyrywaniu z niego fragmentów skał
firn
firn
forma przejściowa między śniegiem a lodem, powstająca na skutek częściowego topienia i ponownego zamarzania śniegu oraz ciśnienia, jakie wywierają jego nadległe warstwy
glina morenowa (zwałowa, lodowcowa)
glina morenowa (zwałowa, lodowcowa)
przemieszany materiał skalny o różnej wielkości ziaren, pochodzący z akumulacji lodowcowej