Jak powstały góry i skąd wziął się węgiel w Polsce
Przez miliony lat krajobraz na naszej planecie zmieniał się wielokrotnie. Również na obszarze dzisiejszej Polski panowały różne warunki naturalne. Raz część terenów zalewała woda morska, innym razem w wyniku ruchów skorupy ziemskiej wypiętrzały się góry. Występowały też takie okresy, gdy obszar naszego kraju porastały bujne lasy tropikalne, z których później tworzył się węgiel. Geologiczna historia Ziemi jest fascynująca i warto dowiedzieć się o niej trochę więcej.
RmaJEDAK8D4G8
Aby zrozumieć poruszane w tym materiale zagadnienia, przypomnij sobie:
formy ukształtowania terenu występujące w Polsce;
kiedy i jakie najważniejsze wydarzenia geologiczne miały miejsce w Polsce.
Twoje cele
Omówisz procesy sprzyjające powstawaniu gór.
Wyjaśnisz, w jaki sposób powstawały góry w Polsce.
Wymienisz, gdzie w Polsce występują poszczególne typy gór.
Wymienisz etapy powstawania węgla kamiennego.
Opiszesz procesy sprzyjające powstawaniu węgla.
Wskażesz, gdzie w Polsce występują złoża węgla brunatnego i kamiennego.
iLBcNmJQsC_d5e221
1. Jak powstawały góry
Procesy wewnętrzne (endogeniczne) – ruchy góro-, lądo- i oceanotwórcze, a także trzęsienia ziemi i zjawiska wulkaniczne – przyczyniają się do zmian w wyglądzie lądów i oceanów. To one decydują o powstawaniu gór i prowadzą do zmian zarówno w pionowym (rzeźba), jak i w poziomym (linia brzegowa) ukształtowaniu terenu. Są efektem działania sił mających swoje źródło w głębi Ziemi. Czynniki wewnętrzne pozostają w zasadzie takie same od początku kształtowania się naszej planety. Należą do nich: olbrzymie ciśnienie, bardzo wysokie temperatury, a także różnice ciśnień (skutki działania energii wnętrza Ziemi).
Góry powstają głównie w wyniku wypiętrzania, które jest rezultatem ruchu kontynentów. Mówi o tym teoria płyt litosfery. Tam, gdzie płyty litosfery naciskają na siebie z ogromną siłą, teren ulega fałdowaniu i wypiętrzaniu – tworzą się góry fałdowegóry fałdowegóry fałdowe. Karpaty powstały wskutek przesuwania się na północ płyty afrykańskiej i zderzenia z płytą euroazjatycką. Warto pamiętać, że ten powolny proces trwa do dzisiaj. Dowodem na to są trzęsienia ziemi, które od czasu do czasu występują na południu Europy.
RqyNmSPWDGi3u
Ciekawostka
Trzęsienia ziemi będące jednym z nielicznych odczuwalnych dziś przejawów ruchów górotwórczych pojawiają się także w Polsce. Zazwyczaj są to jednak tzw. tąpnięcia, które po części wywołał człowiek, prowadząc wydobycie w kopalniach głębinowych. Jeśli zakłócona zostaje równowaga górotworu, to może dojść do samoistnego, gwałtownego przesunięcia warstw skalnych. Ostatnie znaczące trzęsienie ziemi (tąpniecie) na terenie naszego kraju miało miejsce 19 marca 2013 roku w okolicach Polkowic. Jego siła osiągnęła 4,7 stopnia w skali Richtera.
Na początku ery kenozoicznej, w czasie najbardziej intensywnego fałdowania Karpat, w Sudetach doszło do odmłodzenia rzeźby. Nastąpiły istotne przesunięcia warstw skalnych wzdłuż uskoków i powstały tzw. góry zrębowegóry zrębowegóry zrębowe.
R18C30FT68bUL
Sudety ukształtowały się w erze paleozoicznej. Początkowo w miejscu dzisiejszych Sudetów istniało morze, na którego dnie tworzyły się skały osadowe. Podczas fałdowania kaledońskiego (pierwsza część ery paleozoicznej) powstały na tym terenie olbrzymie góry.
Następnie przez wiele milionów lat odbywał się proces niszczenia masywu kaledońskiego.
Podczas hercyńskich ruchów górotwórczych (druga część ery paleozoicznej) doszło do podziału masywu kaledońskiego oraz wyniesienia i ukształtowania Sudetów Wschodnich. Powstały wówczas główne zręby dzisiejszych Sudetów. Najstarsze pasmo Sudetów to Góry Sowie (część Sudetów Środkowych), młodsze są Sudety Wschodnie, a najmłodsze Sudety Zachodnie oraz niektóre pojedyncze pasma, np. Góry Stołowe. W tym samym czasie doszło także do intensywnej działalności wulkanicznej, której objawem były intruzjeintruzjaintruzje magmy pomiędzy warstwy starszych skał. W ten sposób powstały pasma Karkonoszy i Gór Izerskich.
Podczas alpejskich ruchów górotwórczych (początek ery kenozoicznej) stary masyw Sudetów popękał i ukształtował rzeźbę współczesnych Sudetów. Powstały góry zrębowe.
Sudety są w dalszym ciągu modelowane przez różne procesy zewnętrzne.
RXuIGquSnIUnp
Innym rodzajem gór są góry wulkanicznegóry wulkanicznegóry wulkaniczne. Powstały one na skutek działalności wulkanicznej, np. na Pogórzu Kaczawskim w Sudetach czy na Wyżynie Śląskiej.
R1ax1KVSuZbLg
R1euvTJ00Gquy
RgSx2YoX83KfL
RIGDyrIoWCHD6
RmaJEDAK8D4G8
Polecenie 1
Przenosząc w odpowiednie miejsca elementy z legendy, zaznacz na mapie góry zrębowe, góry fałdowe i góry wulkaniczne.
RTNVifcx5ULtl
Na podstawie dostępnych źródeł wiedzy określ, które z polskich szczytów są: górami zrębowymi, górami fałdowymi i górami wulkanicznymi. Odpowiedź zanotuj w zeszycie.
iLBcNmJQsC_d5e362
2. Jak powstawał węgiel
Procesy wewnętrzne poprzez wypiętrzanie i fałdowanie urozmaicają powierzchnię Ziemi. Natomiast procesy zewnętrzne (egzogeniczne) – wietrzenie, erozja, akumulacja, ruchy masowe – przyczyniają się głównie do wyrównywania powierzchni Ziemi. Jeden z tych procesów – akumulacja – miał wielki udział w powstaniu pokładów węgla w Polsce.
W erze paleozoicznej, w karbonie, utworzyły się pokłady węgla kamiennego. W tamtym czasie na terenie Polski występował klimat podobny do równikowego. Dominowała bujna roślinność wiecznie zielona, bogata w różnorodne gatunki i przypominająca współczesne lasy równikowe. Szczątki roślinne zasypywane były osadami skalnymi nanoszonymi przez wiatr i wodę. W warunkach beztlenowych i przy wysokim ciśnieniu następował proces zamiany tych szczątków najpierw w torf, potem w węgiel brunatny, a na końcu w węgiel kamienny. Było to tzw. uwęglanieuwęglenieuwęglanie, czyli zwiększanie zawartości pierwiastka (węgla) w skałach.
Po pewnym czasie na osadach znów gromadziły się szczątki roślinne i powstawały kolejne warstwy węgla. W niektórych okresach zachodziły trzęsienia ziemi i warstwy skalne, w tym te z węglem, przemieszały się wzdłuż uskoków. Dlatego węgiel kamienny występuje dziś na bardzo różnych głębokościach – od kilku metrów do kilku kilometrów. W Polsce pokłady tego surowca energetycznego znajdują się na Wyżynie Śląskiej i Wyżynie Lubelskiej i wciąż są eksploatowane. Natomiast w Sudetach w okolicach Wałbrzycha wydobycie węgla kamiennego zakończono kilkanaście lat temu.
W kenozoiku kilkadziesiąt milionów lat temu ponownie zapanował u nas wilgotny i gorący klimat i znów mogły zacząć tworzyć się pokłady węgla. Jednak do dziś „zdążyły” one osiągnąć tylko etap węgla brunatnego. Złoża tego surowca zalegają płytko pod ziemią i są u nas dosyć bogate. Aktualnie węgiel brunatny wydobywa się w kopalniach odkrywkowych koło Bełchatowa, Konina i Turoszowa.
RdYsEoU2DuTuB
Polecenie 2
Analizując poniższą mapę napisz, jakim kolorem oznaczono na niej miejsca występowania węgla kamiennego i brunatnego.
RxekUiTmtg94s
RSjUk03X8FFEC
Bazując na zdobytej wiedzy, wymień miejsca występowania węgla brunatnego oraz kamiennego w Polsce.
R1XMUD0dUNyjI
Pokaż podpowiedź
Węgiel brunatny często występuje w rejonach o bardziej pagórkowatej topografii, charakteryzującej się młodszymi osadami geologicznymi. Natomiast węgiel kamienny częściej spotykany jest w rejonach o skomplikowanej historii tektonicznej, związanej z fałdowaniem i uskokami, typowymi dla starszych formacji geologicznych.
Pokaż odpowiedź
W Polsce węgiel brunatny występuje głównie w Zagłębiu Lubelskim (np. w kopalniach Bełchatów i Adamów), a także w Zagłębiu Koninieńskim (np. kopalnia Konin) oraz w części zachodniej Polski. Węgiel kamienny natomiast można znaleźć głównie w Górnośląskim Okręgu Przemysłowym, w rejonie Katowic, Sosnowca i Gliwic.
Polecenie 3
Wyjaśnij, dlaczego w okolicy Bełchatowa występuje węgiel brunatny, a nie kamienny.
R1XMUD0dUNyjI
Przeczytaj jeszcze raz rozdział 2. tego materiału pt. „Jak powstawał węgiel”. Przeanalizuj zjawisko uwęglania na wyżej wskazanym terenie.
W okolicy Bełchatowa nie występują złoża węgla kamiennego, ponieważ złoża węgla brunatnego tam występujące nie zdążyły przekształcić się w złoża węgla kamiennego.
iLBcNmJQsC_d5e419
Podsumowanie
Góry powstają w wyniku ruchów górotwórczych, których źródłem są procesy wewnętrzne (endogeniczne) – przesuwanie się płyt litosfery i fałdowanie warstw skalnych. Do ich formowania mogą też przyczynić się zjawiska wulkaniczne.
Procesy zewnętrzne (egzogeniczne) – wietrzenie, erozja, akumulacja, ruchy masowe – powodują głównie wyrównywanie powierzchni Ziemi.
Etapy powstawania węgla kamiennego:
rozwój bujnej roślinności;
gromadzenie się szczątków roślinnych w zagłębieniach terenu;
zasypywanie ich osadami skalnymi nanoszonymi przez wiatr i wodę;
uwęglenie w warunkach beztlenowych przy wysokim ciśnieniu;
tworzenie się torfu, potem węgla brunatnego, a na końcu węgla kamiennego; proces ten powtarza się wielokrotnie, tworząc powyżej kolejne warstwy (pokłady).
Praca domowa
Poszukaj w Internecie informacji o trzęsieniach ziemi w Polsce. Następnie na zamieszczonej poniżej mapie zaznacz kropkami miejsca ich wystąpienia. Dopisz też ich daty oraz siłę w stopniach skali Richtera (innym kolorem). Pod mapą opisz skutki największych trzęsień ziemi w Polsce.
RWo6zBGfhH0vY
R2kYdryUni1gt
Poszukaj w Internecie informacji o trzęsieniach Ziemi w Polsce. Zapamiętaj daty oraz ich siłę w stopniach skali Richtera. Opisz skutki tych wydarzeń.
RUZlFaAHfoh6K
Słownik
góry fałdowe
góry fałdowe
góry, których charakterystycznym elementem są fałdy powstające w wyniku fałdowania warstw skalnych osadzonych na dnie zbiornika morskiego
góry wulkaniczne
góry wulkaniczne
góry powstałe w wyniku intensywnej działalności wulkanicznej
góry zrębowe
góry zrębowe
góry, których charakterystycznymi formami są: zrąb, rów tektoniczny, uskok
intruzja
intruzja
wpychanie się magmy w wyższe partie skorupy ziemskiej pomiędzy starsze utwory skalne
orogeneza
orogeneza
okres intensywnych ruchów górotwórczych; w geologicznych dziejach Polski zaznaczyły się trzy orogenezy:
kaledońska w pierwszej części ery paleozoicznej (głównie w kambrze i ordowiku),
hercyńska w drugiej części ery paleozoicznej (głównie w permie),
alpejska na początku ery kenozoicznej (głównie w paleogenie)
rów tektoniczny
rów tektoniczny
wydłużona wklęsła forma terenu o stromych zboczach leżąca pomiędzy dwoma zrębami
uskok
uskok
miejsce przesunięcia warstw skalnych wzdłuż powierzchni pęknięcia
uwęglenie
uwęglenie
proces polegający na wzbogacaniu w pierwiastek (węgiel) najpierw masy roślinnej, a potem powstających z niej skał
zrąb
zrąb
duży, odrębny blok skalny wznoszący się powyżej sąsiednich bloków