Jak rzeki i morza przekształcają powierzchnię Ziemi?
Przysłowie mówiące, że kropla drąży skałę, ma przede wszystkim znaczenie przenośne, ale można je także rozumieć dosłownie. Pojedyncza kropla spływa po twardej skale, nie czyniąc jej pozornie szkody, ale miliony kropel przez miliony lat zniszczą nawet ogromne góry. Dowiedz się, jak to się dzieje.
jak zbudowane jest wnętrze Ziemi;
jak działają siły wewnętrzne Ziemi kształtujące jej powierzchnię;
w jaki sposób działają ruchy masowe kształtujące powierzchnię naszej planety;
jak wiatr wpływa na rzeźbę terenu.
opisywać niszczącą, transportującą i budującą działalność rzek i mórz;
rozróżniać zmiany rzeźbotwórczej działalności rzek w zależności od odcinka ich biegu;
interpretować efekty erozji rzecznej, począwszy od źródeł aż do ujścia;
rozróżniać typy ujść rzecznych;
wymieniać typy wybrzeży morskich.
1. Niszcząca, transportująca i budująca działalność rzek i mórz
Poruszająca się woda potrafi mechanicznie niszczyć skały. Proces taki nazywamy erozjąerozją. Przenoszone przez wodę fragmenty skał uderzają w dno i brzegi, niszcząc je bardziej niż sama woda. Początkowo ostrokrawędziste odłamy skał są wygładzane i zaokrąglane, tworząc otoczaki, potem żwir, piasek i w końcu jeszcze drobniejsze ziarna. Woda może transportować rozdrobnione fragmenty skał na ogromne odległości, odkładać je gdzieś po drodze lub na końcu swego biegu, co nazywamy akumulacjąakumulacją.
Niemal każda rzeka rozpoczyna swój bieg w źródleźródle (lub w źródłach), a kończy w ujściu rzecznym do morza, jeziora lub innej rzeki. Istnieją także nieliczne wyjątki. Niektóre rzeki nie mają precyzyjnie określonego źródła. Wypływają z jaskiń, bagien lub jezior. Inne nie posiadają właściwego ujścia, znikając pozornie w systemie jaskiń lub wsiąkając w piaski pustyni. Często jednak jaskinie czy jeziora są w rzeczywistości zasilane ze źródeł, a znikające w nich wody wypływają wiele kilometrów dalej jako ukształtowana już rzeka.
Także falująca woda mórz i oceanów potrafi przekształcać rzeźbę terenów przybrzeżnych. Fale nieustannie uderzają w przybrzeżne skały, coraz silniej je rozdrabniając, akumulując piasek i żwir na nabrzeżu, tworzą plażę. W czasie przypływu lub sztormu zalewają plażę i docierają do brzegu, niszcząc go i powodując powstawanie wysokich klifówklifów. Proces ten nazywamy abrazjąabrazją. Materiał ze zniszczonego brzegu może być transportowany przez prądy morskie, które opływając wybrzeże, akumulują go w innym miejscu.
Film dostępny na portalu epodreczniki.pl
Animacja przedstawia miejsce, gdzie ląd nie schodzi łagodnie do morza, ale tworzy nad nim wyniosłość, fale morskie podcinają i niszczą brzeg. Ściany zbudowane z litych, twardych skał niszczone są przez fale, które niosą materiał skalny, i jednocześnie wdzierają się w istniejące w skałach szczeliny. Sprężają znajdujące się tam powietrze, co powoduje ich rozrywanie. Skały mniej odporne, jak np. gliny, rozmywane są przez nacierające fale. W efekcie powstaje stromy brzeg zwany klifem. U jego podstawy wytwarza się pod wpływem działalności fal morskich zagłębienie – nisza abrazyjna, która pogłębiając się doprowadza do obrywania coraz to dalszych fragmentów brzegu. Z czasem pomiędzy morzem a ścianą klifu tworzy sią z płaska powierzchnia – platforma brzegowa, zwana abrazyjną - na której fale rozdrabniają i przemieszczają materiał z niszczonego klifu w stronę morza.
Opisz jakiekolwiek znane ci źródło rzeki. Zwróć uwagę na miejsce, gdzie się znajduje, otoczenie, ukształtowanie terenu, temperaturę i jakość wody.
We wsi Trzęsacz na Pomorzu Zachodnim ok. 600 lat temu wybudowano kościół. Postawiono go w pozornie bezpiecznej odległości niemal 2 km od klifowego brzegu. Procesy abrazyjne niszczyły jednak ciągle wysoki brzeg. W 1874 roku morze było już tak blisko, że kościół zamknięto. W 1901 roku zawaliła się północna ściana. Pomimo licznych prób powstrzymania abrazji brzeg nadal się cofa i obecnie zostały tylko fragmenty południowej ściany.
2. Odcinki biegu rzeki i ich charakterystyka
Bieg większości rzek dzieli się na trzy odcinki.
W górnym biegu rzeki często płyną w terenie górzystym lub wyżynnym. Dzięki dużym różnicom wysokości woda płynie ze znaczną prędkością i ma dużą siłę erozyjną. Dominuje tam erozja wgłębnaerozja wgłębna, na skutek której tworzą się coraz głębsze doliny, i erozja wstecznaerozja wsteczna powodująca cofanie się źródeł oraz przesuwanie progów wodospadów w górę rzeki. Erodowany przez wodę materiał skalny jest obtaczany, rozdrabniany i transportowany.
W środkowym biegu rzeka zwykle płynie wolniej i dzięki dopływom ma więcej wody. Niszczenie koryta przez nią zmienia swój charakter na erozję bocznąerozję boczną, przez co rzeka znacznie poszerza swoją dolinę i transportuje drobniejszy materiał. Proces ten polega na podcinaniu lub podmywaniu brzegów, co jest spowodowane nierównomiernym nurtem rzecznym. Woda podmywa brzegi wklęsłe, natomiast na brzegu wypukłym odkłada posegregowany materiał: żwir i gruby piasek, tworząc odsypy. Efekty tego procesu to m.in. obrywanie się materiału skalnego i ziemnego, przesunięcie ściany brzegu oraz dostawa nowego rumowiska do koryta rzeki. Proces ten prowadzi do tworzenia meandrówmeandrów. Meandry po pewnym czasie odcinają się od rzeki, która przy wysokich stanach wód prostuje swój bieg, i powstają niewielkie, płytkie, szybko zarastające jeziorka zwane starorzeczamistarorzeczami.
W dolnym biegu, a zwłaszcza u ujścia do morza lub jeziora, rzeka nie ma już siły erozyjnej, stopniowo traci zdolność transportu materiału i akumuluje go we własnym korycie, przy ujściu lub na dnie zbiornika, do którego wpada. Dlatego charakterystycznym elementem koryt rzecznych w dolnym jej biegu są piaszczyste łachy (ławice rzeczne).
Film dostępny na portalu epodreczniki.pl
Animacja przedstawiająca rozwój meandra (zakola) rzeki i powstanie starorzecza.
Uzasadnij sens nazwy „starorzecze”. W jakiej części Polski możemy spotkać takie obiekty hydrograficzne? Dlaczego akurat tam?
Nie każda rzeka ma taki sam charakter kolejnych odcinków swojego biegu. Wszystko zależy od usytuowania źródeł. Jeżeli źródła znajdują się na rozległych płaskowyżach graniczących z morzem, to w górnym biegu rzeka płynie powoli, a jej nurt przyspiesza dopiero w dolnym biegu.
3. Typy ujść rzecznych
Rzeka może uchodzić do innej, stając się wówczas jej dopływem. Transportowany materiał skalny zabierany jest wówczas przez rzekę główną. Gdy ujście znajduje się na brzegu morza lub jeziora, to rzeka w takim miejscu traci zdolności transportowania osadów i cały materiał podlega akumulacji. Gdy morze (lub jezioro) jest tam płytkie i nie ma silnych prądów przybrzeżnych ani wysokich pływów, to przynoszony przez rzekę materiał skalny jest akumulowany przy brzegu zbiornika i stopniowo zasypuje ujście, budując stożek napływowy nazywany deltądeltą.
W niektórych miejscach rzeki uchodzą do głębokiego, otwartego morza. Dodatkowo w takich miejscach często występują silne prądy morskie oraz wysokie pływy. Przynoszone przez rzekę osady wynoszone są na pełne morze i osadzane w głębinach daleko od brzegu. Ujście rzeki nie ulega zasypywaniu, a jej koryto poszerza się nie przez erozję rzeczną, ale dzięki powtarzającym się, sięgającym nieraz daleko w górę rzeki przypływom i odpływom. Przypływy i odpływy działają erozyjnie i powodują poszerzenie ujścia, jednocześnie uniemożliwiając akumulację materiału niesionego przez rzekę. Stosownie do kształtu otrzymały one polską nazwę ujść lejkowatychujść lejkowatych lub międzynarodową estuariówestuariów – od łacińskiego słowa aestuarium oznaczającego pierwotnie drogę morską. W wielu przypadkach charakter ujścia rzeki stanowi formę pośrednią między deltą a estuarium.
Na podstawie mapy Polski oceń, jakiego typu ujścia mają najważniejsze polskie rzeki: Wisła i Odra. Opisz czynniki wpływające na charakter tych ujść.
Pojęcia geograficzne „delta rzeczna” albo „ujście deltowate” pochodzą od kształtu tego typu ujścia przypominającego grecką literę Δ (delta).
Maksymalny przepływ Amazonki mierzony przy ujściu do Oceanu Atlantyckiego osiąga 300 tys. mIndeks górny 33 wody na sekundę. Co roku rzeka dostarcza do swojej delty ok. 2 mld ton osadów.
Delty odkryto także na Marsie. Kiedy Mars był młodą planetą, posiadał morza i rzeki. Wypływy wody (4 mld lat temu) usypywały delty z osadów planety, np. Delta Nanedi.
Usypane przez rzeki delty z czasem wysychają, a wypełniające je osady rzeczne pozwalają na wytworzenie bardzo żyznych gleb nazywanych madami. Podobny proces zachodzi w samych dolinach rzecznych, które okresowo zalewają wezbrane wody niosące żyzne osady. Doliny i delty wielkich rzek często są intensywnie uprawiane przez rolników i gęsto zamieszkane. W takich właśnie miejscach powstawały pierwsze cywilizacje rolnicze.
4. Jak powstają różne typy wybrzeży?
Wiele czynników wpływa na charakter wąskiego pasa lądów, sąsiadującego z linią brzegową, czyli wybrzeża. Do najważniejszych należą: wielkość falowania i związana z nią działalność niszcząca i akumulująca, intensywność pływów morskich, siła i kierunek prądów morskich, budowa geologiczna, ruchy epejrogeniczne i izostatyczneizostatyczne, roślinność porastająca wybrzeże i wiele innych. Niektóre wybrzeża w wyniku rozmaitych procesów narastają, inne cofają się.
Nazwa typu wybrzeża | Geneza | Charakterystyka | Przykładowe miejsca występowania |
MIERZEJOWEMIERZEJOWE | budowane przez prądy przybrzeżne i fale | wąskie piaszczyste półwyspy odcinające zatoki od morza i przekształcające je w zalewy lub jeziora | południowe wybrzeże Bałtyku |
DELTOWEDELTOWE | budowane głównie przez rzeki | obszary w kształcie trójkąta lub wachlarza rozrastającego się w głąb morza lub narastającego w górę rzeki (delty wstecznej) | delty wielkich rzek: Amazonka, Nil, Ganges i Brahmaputra, Missisipi, Dunaj, Wołga i inne |
LAGUNOWELAGUNOWE | piaszczyste wały budowane przez prądy morskie i przypływy | wąskie pasy morza (laguny) odcinane od otwartego morza piaszczystymi wałami (lido) | północne wybrzeża Adriatyku, południowe wybrzeża Stanów Zjednoczonych (nad Zatoką Meksykańską) |
NAMORZYNOWENAMORZYNOWE | utworzone dzięki akumulacji osadów morskich przez rozrastające się korzenie roślin tworzących lasy namorzynowe | trudne do przebycia, bagniste, gęste, splątane lasy obejmujące płaskie brzegi zalewane przypływem | liczne płaskie wybrzeża w strefie międzyzwrotnikowej o wilgotnym klimacie |
RAFOWE (KORALOWE)RAFOWE (KORALOWE) | powstałe w wyniku rozrastania się organizmów rafotwórczych, np. koralowców powiększających rafy | płaskie wyspy rafowe, często w postaci pierścienia lądu, tzw. atolu, otaczającego płytką lagunę | płytkie, ciepłe i słone wybrzeża w strefie międzyzwrotnikowej |
SZKIEROWESZKIEROWE | powstałe poprzez częściowe zatopienie terenu, na którym występują pagórki (mutony, barańce) o powierzchni wygładzonej przez lodowiec | setki małych płaskich wysepek poprzedzielanych płytkimi cieśninami | wybrzeża Finlandii, Szkocji i Alaski |
FIORDOWEFIORDOWE | powstałe poprzez zatopienie (najczęściej w wyniku podnoszenia się poziomu morza po stopieniu lodowców) dolnych części żłobów (dolin) lodowcowych | długie wąskie zatoki o głębokości nawet ponad 1 tys. m i stromych brzegach, wchodzące w ląd na dziesiątki, a nawet setki kilometrów | Norwegia, Szkocja, Grenlandia, Alaska, Nowa Zelandia |
RIASOWERIASOWE | powstałe w skutek zalania dolin między równoległymi grzbietami górskimi, usytuowanymi poprzecznie do linii brzegowej | długie kręte zatoki od strony morza i równie długie i kręte półwyspy od strony lądu | Irlandia, Zachodnia Francja, Portugalia |
DALMATYŃSKIEDALMATYŃSKIE | powstałe na skutek zatopienia dolin górskich leżących równolegle do wybrzeża | długie wyspy równoległe do brzegu | Chorwacja, Kalifornia |
KLIFOWEKLIFOWE | utworzone w wyniku niszczenia wysokiego brzegu przez fale morskie (abrazja) | wysokie strome brzegi nazywane klifami, podcinane przez fale tworzące nisze abrazyjne u podstawy brzegu i usypujące platformy abrazyjne w dnie morza równolegle do brzegu | Normandia, Wielka Brytania, południowe wybrzeże Bałtyku na Wolinie i w okolicach Trzęsacza, Rozewia i Pucka |
Film dostępny na portalu epodreczniki.pl
Animacja przedstawia widok wyspy wulkanicznej, na której zaczynają wokół osadzać się koralowce, tworząc rafę. Wyspa wulkaniczna ulega niszczeniu oraz zapadaniu się pod wpływem ciężaru rafy. Wyspa wulkaniczna ulega całkowitemu zanurzeniu pod wodą. Na powierzchni pozostaje wyspa – atol, otaczająca lagunę znajdującą się wewnątrz.
Wymień znane ci typy wybrzeży spotykane na polskim brzegu Bałtyku. Wyjaśnij, co je łączy, a czym się różnią.
Działalność człowieka może znacząco przeobrażać niewielkie fragmenty wybrzeży. Ludzie, budując porty, falochrony, zapory i inne budowle, zmieniają charakter wybrzeży.
Podsumowanie
Rzeki erodują skały podłoża, transportują materiał i akumulują go w innych miejscach.
Falujące wody mórz i oceanów niszczą brzegi, transportują materiał skalny i akumulują go w nowych miejscach.
Bieg rzek przeważnie dzieli się na trzy odcinki: górny, środkowy i dolny, różniące się przebiegiem procesów erozji i akumulacji.
Dwa główne typy ujść rzecznych to ujścia deltowe i lejkowate.
W zależności od ukształtowania dna morza i brzegów lądu, procesów geologicznych, prądów morskich i obecności niektórych organizmów wyróżniamy wiele typów wybrzeży.
Nie korzystając z ilustracji znajdujących się w lekcji, za pomocą serii 5‑10 rysunków ukaż schematycznie proces tworzenia się starorzecza.
Wskaż na mapie świata po 5 rzek posiadających ujście deltowe i lejkowate.
Zapoznaj się z następującymi hasłami ze słowniczka:
abrazjaabrazja
akumulacjaakumulacja
deltadelta
erozjaerozja
erozja bocznaerozja boczna
erozja wgłębnaerozja wgłębna
erozja wstecznaerozja wsteczna
estuariumestuarium
izostazjaizostazja
klifklif
meandermeander
starorzeczestarorzecze
ujście rzeczneujście rzeczne
ujście lejkowateujście lejkowate
źródłoźródło
Zajrzyj do zagadnień pokrewnych:
Wody na ZiemiWody na Ziemi
Budowa wnętrza ZiemiBudowa wnętrza Ziemi
Wietrzenie skałWietrzenie skał
Słowniczek
proces niszczenia brzegów przez falującą wodę
proces gromadzenia osadów w wyniku działalności wody, wiatru lub lodowca
ujście rzeki w postaci dwóch lub więcej odnóg na obszarze usypanym z osadów przyniesionych przez rzekę
procesy niszczenia skorupy ziemskiej, polegające na żłobieniu i rozcinaniu powierzchni przez wody, lodowce i wiatr, połączone z usuwaniem powstających produktów niszczenia
niszczenie brzegów rzek w wyniku nierównomiernej prędkości przepływu wody
wcinanie się rzek w podłoże na skutek niszczenia dna za pomocą niesionego materiału skalnego; doliny rzeczne tego typu mają w przekroju poprzecznym kształt litery „V”
przesuwanie się źródeł rzeki oraz progów i załomów skalnych w kierunku przeciwnym niż kierunek biegu rzeki; erozja wsteczna powoduje wydłużanie się doliny w górę rzeki
poszerzone przez pływy morskie ujście rzeki uchodzącej do głębokiego morza
proces zachodzący na granicy litosfery i astenosfery (płynnej warstwy podścielającej twardą litosferę), polegający na grawitacyjnej stabilizacji górotworu; astenosfera jest plastyczna i jeśli zostanie obciążona na przykład pokrywą lądolodu lub dużą masą skał litosfery, ugnie się grawitacyjnie pod ich ciężarem; odwrotnie dzieje się podczas zmniejszania się ciężaru górotworu na przykład podczas jego erozji albo po stopnieniu lądolodu; takie zjawisko zachodzi obecnie w Skandynawii, która po niedawnym ustąpieniu lądolodu podnosi się
wysoka, stroma, czasem nawet pionowa ściana brzegu morskiego, ukształtowana w wyniku abrazji
fragment koryta rzeki o kształcie przypominającym zakole, łuk lub pętlę, utworzony w wyniku erozji bocznej
jezioro leżące w dolinie rzecznej, powstałe w wyniku odcięcia pętli meandrameandra
patrz estuariumestuarium
naturalny i samoczynny wypływ wód podziemnych na powierzchnię
Zadania
Uzupełnij poszczególne zdania, wybierając poprawne sformułowanie z listy.
agregacją, akumulacją, brzegi, transportować, erozją, przelewać, martwiaki, deflacją, otoczaki, przesypywać, ściany, asocjacją, osuwiska, ujście, abrazją
Woda w rzece mechanicznie niszczy skały, a proces ten nazywamy ............................. Przenoszone przez wodę fragmenty skał uderzają w dno i ............................ , niszcząc je bardziej niż sama woda. Ostrokrawędziste odłamy skał są wygładzane i zaokrąglane, przez co powstają ............................ , potem żwir, piasek i w końcu jeszcze drobniejsze osady. Rozdrobnione fragmenty skał woda potrafi ............................ na ogromne odległości. Osadzenie materiału na dnie rzeki, jeziora lub morza nazywamy .............................
Wybierz pojęcia powiązane z niszczącym działaniem fal na brzeg morza.
- klif
- wodospad
- źródło
- abrazja
- erozja brzeżna
- deflacja
- wymycie
- kras
Oceń prawdziwość stwierdzeń charakteryzujących procesy w kolejnych odcinkach biegu rzeki.
| Prawda | Fałsz | |
| W górnym biegu rzeki dominuje erozja wgłębna. | □ | □ |
| W dolnym biegu rzeki dominuje akumulacja. | □ | □ |
| W górnym biegu rzeki nie występuje transport materiału skalnego. | □ | □ |
| W środkowym biegu rzeki nie występuje ani erozja ani transport. | □ | □ |
| W środkowym biegu rzeki nie występuje akumulacja. | □ | □ |
| W dolnym biegu rzeki nie występuje akumulacja. | □ | □ |
W którym z odcinków biegu rzeki najczęściej wykształcają się meandry?
- w środkowym
- w górnym
- w źródle
- w ujściu
- w delcie
- w depresji
Wybierz warunki konieczne do tego, by powstała delta.
- płytki brzeg morza
- wyschnięte koryto rzeki
- silny prąd morski
- słabe prądy morskie lub ich brak
- niewielkie pływy
- silna abrazja
Wskaż warunki sprzyjające powstaniu lejkowatego ujścia rzeki.
- wysokie pływy
- wysokie opady
- duża akumulacja w ujściu rzeki
- głębokie morze
- silne prądy morskie
- silna deflacja
Oceń prawdziwość zdań będących opisami wybranych typów wybrzeży morskich.
| Prawda | Fałsz | |
| Wybrzeża klifowe są wysokie. | □ | □ |
| Mierzeje powstają dzięki przybrzeżnym prądom morskim. | □ | □ |
| Wybrzeża fiordowe występują tylko w Norwegii. | □ | □ |
| Wybrzeże dalmatyńskie składa się z wysp leżących prostopadle do brzegu. | □ | □ |
| Wybrzeża namorzynowe powstają ze szczątków zwierząt zwanych namorzynami. | □ | □ |
Jaki typ wybrzeża powstaje na ciepłych morzach w wyniku działalności niewielkich organizmów morskich prowadzących osiadły tryb życia?
- rafowe
- deltowe
- riasowe
- estuariowe
- palmowe
- lagunowe
- szkierowe
- amonitowe