R1QLC67CBeA7u1

Na zdjęciu tak zwany grzyb skalny w kształcie słonia. Skały w kolorze pomarańczowym. W tle góry.

1. Niszcząca i budująca działalność wiatru

Niszcząca siła wiatru polega na wywiewaniu drobnego materiału zwietrzelinowego lub na szlifowaniu powierzchni skał przez piasek niesiony wiatrem. Tylko wyjątkowo silny wiatr jest w stanie oderwać drobne fragmenty kruchych skał. Uderzając drobnymi ziarnami unoszonego piasku, może za to uszkadzać nawet twarde skały. Proces ten jest jednak bardzo powolny. Ogromną rolę w kształtowaniu terenu odgrywa więc przede wszystkim siła transportowa i budująca wiatru. Wiejąc niemal bez przerwy, wiatr potrafi przenosić i odkładać w innych miejscach spore ilości rozdrobnionych ziaren skalnych. Jednak, aby zaszły te procesy, powinny równocześnie wystąpić następujące czynniki:

• wiejący wiatr musi być wystarczająco silny;

• skały w podłożu muszą być silnie rozdrobnione;

• podłoże nie może być mokre ani pokryte obfitą roślinnością.

Przez większą część doby i przez niemal cały rok warunki te spełnione są na pustyniach i tam właśnie działalność rzeźbotwórcza wiatru objawia się najsilniej. Pustynie gorące istnieją przede wszystkim w strefach wysokiego ciśnienia atmosferycznego w strefach zwrotnikowych, gdzie cyrkulacja atmosferyczna powoduje, że opady są ekstremalnie niskie. Pustynie powstają także w strefach podzwrotnikowych i umiarkowanych na obszarach, gdzie oddalenie od zbiorników wodnych i ukształtowanie terenu przyczyniają się do wykształcenia skrajnie kontynentalnych cech klimatu i związanych z tym niskich opadów. W zależności od charakteru podłoża wyróżnia się trzy główne typy pustyń:

• ergergerg (pustynia piaszczysta),

• serirserirserir (pustynia żwirowa),

• hamadahamadahamada (pustynia kamienista).

R1dqnKBGvxYjU1

Na zdjęciu pustynia piaszczysta. Na pierwszym planie stado wielbłądów na płaskim terenie. Na drugim planie piaszczyste wydmy. Piasek w kolorze ceglastym. Na horyzoncie niebo.

R18hxCZsNmYnq1

Na zdjęciu pustynia żwirowa. Teren płaski, na ceglastym piasku leży drobny i grubszy żwir. Na horyzoncie wąski kawałek nieba.

R1O46y1epI5bo1

Na zdjęciu pustynia kamienista. Teren płaski, na ceglastym piasku leżą kamienie różnej wielkości. Na horyzoncie pasmo gór. Niebieskie niebo, białe chmury.

Wiatr przekształca również powierzchnię Ziemi na piaszczystych wybrzeżach mórz i oceanów, na zaoranych powierzchniach pól uprawnych, w kopalniach odkrywkowych i na przedpolu lodowców i lądolodów, ale tylko wtedy, gdy występująca tam powierzchniowa warstwa gleb i zwietrzeliny jest sucha. Procesy związane z działalnością wiatru nazywamy procesami eolicznymiprocesy eoliczneprocesami eolicznymi.

Ciekawostka

Europa jest jedynym kontynentem niemal zupełnie pozbawionym pustyń. Zwyczajowo niewielki obszar piasków na granicy Wyżyny Śląskiej i Wyżyny Krakowsko‑Częstochowskiej nazywa się Pustynią Błędowską, choć zarówno roczna suma opadów, jak i coraz bujniej wkraczająca roślinność dowodzą, że tak naprawdę nie jest to prawdziwa pustynia. Występowanie warstwy piasków o miąższości ok. 60 m jest spowodowane działalnością człowieka – odwodnieniem terenu i wycięciem lasów.

R3q4zgp2uUG6g1

Panoramy trzysta sześćdziesiąt stopni wykonane w dwóch miejscach Pustyni Błędowskiej. Można zmieniać miejsce, z którego przedstawiona jest panorama poprzez kliknięcie ikony ze strzałką. Animacje obracają się same. Można je zatrzymać poruszać nimi w swoim tempie. Można zmieniać kierunek. W niektórych miejscach umieszczono piktogramy informujące, można przeczytać tam opis. Na dole przyciski do nawigacji i miniaturowa mapka Polski. Na mapie Polski zlokalizowano Pustynie Błędowską.

Panoramy trzysta sześćdziesiąt stopni wykonane w dwóch miejscach Pustyni Błędowskiej. Można zmieniać miejsce, z którego przedstawiona jest panorama poprzez kliknięcie ikony ze strzałką. Animacje obracają się same. Można je zatrzymać poruszać nimi w swoim tempie. Można zmieniać kierunek. W niektórych miejscach umieszczono piktogramy informujące, można przeczytać tam opis. Na dole przyciski do nawigacji i miniaturowa mapka Polski. Na mapie Polski zlokalizowano Pustynie Błędowską.

Zasób interaktywny dostępny pod adresem https://zpe.gov.pl/a/D6o6mUlBh

2. Jak powstają zagłębienia terenu i wypukłe wydmy?

Wywiewanie drobnego materiału skalnego przez wiatr nosi nazwę deflacjideflacjadeflacji. Tam, gdzie skały są sypkie albo zwietrzelina składa się z bardzo drobnych ziaren, jest sucho i nie ma pokrywy roślinnej, mogą powstawać rozległe zagłębienia deflacyjne. Gdy dno zagłębienia deflacyjnego na pustyni dosięgnie poziomu wód podziemnych, to w miejscu tym może powstać oazaoazaoaza.

R13vLQRrz6AzY1

Na zdjęciu pustynia piaszczysta. Teren pofałdowany, widoczne wydmy. Pomiędzy wydmami oaza. Na środku zbiornik wodny, dookoła drzewa. Zabudowania.

R1a4apC1PiZIB1

Na zdjęciu oaza. Zbiornik wodny, dookoła palmy. W tle zabudowania i pasmo gór.

Wywiewany piasek może być przenoszony nawet na znaczne odległości. W miejscach, gdzie wiatr słabnie i spada jego siła transportowa, piasek osadza się, tworząc pagórki nazywane wydmamiwydmawydmami. Ich długi stok dowietrzny (czyli ten wystawiony na wiatr) wznosi się łagodnie. Każde ziarenko piasku toczone jest po nim pod górę aż do krawędzi, poza którą stacza się pod wpływem siły ciążenia w dół po krótkim i stromym stoku zawietrznym (czyli osłoniętym od wiatru). W klimacie skrajnie suchym wiatr szybciej przesypuje niższe, boczne części wydmy, gdzie znajduje się mniej piasku, niż centralne – najwyższe. Wydma przybiera więc kształt podobny do „sierpa” Księżyca z ramionami wysuniętymi w kierunku, w którym się porusza. Nazywa się je barchanamibarchanbarchanami. W klimatach umiarkowanych, o wyższych opadach, boczne ramiona wydmy są często porośnięte przez roślinność, natomiast centralna część jest ruchoma, ponieważ jest zbudowana z suchszego i luźniejszego piasku i nie jest unieruchamiana przez rośliny. Wydma kształtem przypomina wówczas „sierp” Księżyca, ale ramiona ma skierowane do tyłu w stosunku do kierunku ruchu wydmy. Takie struktury nazywamy wydmami parabolicznymiwydma parabolicznawydmami parabolicznymi.

RDR9Ok7VyiPJR1

Animacja przedstawiająca przesuwanie się wydmy. Piasek jest zwiewany wzdłuż zbocza (łagodnego), którego linia się przesuwa w prawo, a jednocześnie usypuje się nowa warstwa zbocza stromego, zawietrznego i w ten sposób wydma się przesuwa jako całość

Animacja przedstawiająca przesuwanie się wydmy. Piasek jest zwiewany wzdłuż zbocza (łagodnego), którego linia się przesuwa w prawo, a jednocześnie usypuje się nowa warstwa zbocza stromego, zawietrznego i w ten sposób wydma się przesuwa jako całość

Film dostępny na portalu epodreczniki.pl

Animacja przedstawiająca przesuwanie się wydmy. Piasek jest zwiewany wzdłuż zbocza (łagodnego), którego linia się przesuwa w prawo, a jednocześnie usypuje się nowa warstwa zbocza stromego, zawietrznego i w ten sposób wydma się przesuwa jako całość

R1HIrxBfnP2ED1

Zdjęcie wydm. Na pierwszym planie teren płaski. Na drugim planie olbrzymie wydmy – barchany.

RZPU7h6eRpPKJ1

Satelitarne zdjęcie wydm – barchanów. Wydmy są tak duże, że widać je z kosmosu, z orbity okołoziemskiej.

R1a7vVUh9k2Cr1

Animacja przedstawia przesuwanie się wydmy parabolicznej. Na rysunku przekrój poprzeczny przez wydmę i widok z góry. Zaznaczony stok dowietrzny, łagodny i zawietrzny, stromy. Strzałkami zaznaczony kierunek wiatru i przesuwających się po stoku łagodnym ziarenek piasku.

Animacja przedstawia przesuwanie się wydmy parabolicznej. Na rysunku przekrój poprzeczny przez wydmę i widok z góry. Zaznaczony stok dowietrzny, łagodny i zawietrzny, stromy. Strzałkami zaznaczony kierunek wiatru i przesuwających się po stoku łagodnym ziarenek piasku.

Film dostępny na portalu epodreczniki.pl

Animacja przedstawia przesuwanie się wydmy parabolicznej. Na rysunku przekrój poprzeczny przez wydmę i widok z góry. Zaznaczony stok dowietrzny, łagodny i zawietrzny, stromy. Strzałkami zaznaczony kierunek wiatru i przesuwających się po stoku łagodnym ziarenek piasku.

R1Y2uDk6gsV5A1

Na zdjęciu teren zabudowany nad morzem. Morze z lewej strony. Z prawej strony miasta olbrzymia wydma paraboliczna.

RaANObDVVsWZ41

Na zdjęciu wydma paraboliczna na brzegu morza. Morze z lewej strony. Z prawej strony olbrzymie połacie lasu.

Ciekawostka

Poza barchanami i wydmami parabolicznymi można spotkać także wydmy o bardzo zróżnicowanych kształtach, np. wydmy gwiaździste. Powstają one na terenach, gdzie wiatry wieją z wielu różnych kierunków.

RKUEx6KVA3uS21

Na zdjęciu widok na wydmę gwiaździstą z lotu ptaka. Kilka wydm o różnym położeniu styka się jednym końcem, tworząc kształt gwiazdy.

Ciekawostka

Pył to ziarenka drobniejsze niż ziarna piasku. Wiatr może przenosić je na duże odległości. Grube warstwy pyłu, pochodzące głównie z obszarów pustynnych i peryglacjalnych (leżących na przedpolach lądolodów), przeniesione i osadzone przez wiatr nazywamy lessemlesslessem.

RF4wWYlfW1Z5A1

Na zdjęciu Wyżyna Lessowa. Dominuje kolorystyka żółtopomarańczowa. Na pierwszym planie zabudowania w kolorze lessu. Dalej różne formy lessowe, zagłębienia, doliny, tarasy. W tle góry.

3. Co to jest korazja?

Wiatr w zależności od prędkości może unosić większe lub mniejsze ziarna piasku i pyłu. Może tymi ziarnami uderzać w skały i powoli je szlifować, żłobić, wygładzać i zarysowywać. Proces taki nazywamy korazjąkorazjakorazją. Im bliżej powierzchni Ziemi, tym wiatr unosi więcej piasku, a proces korazji jest silniejszy. W związku z tym skały wystające ponad powierzchnię pustyni ulegają największym zniszczeniom w swojej dolnej części. W efekcie powstają rozmaite, nieraz bardzo fantazyjne, formy skalne. Skały, które w górnej części mają większą średnicę niż w dolnej, nazywane są grzybami skalnymigrzyb skalnygrzybami skalnymi.

RWJcVvGNxz6ta1

Na zdjęciu grzyb skalny na pustyni. Podstawa ma kształt walca, na jego czubku jest kula. Bardzo jasny kolor piasku. Na pierwszym planie płaski teren pustynny. Biały samochód terenowy, trzy razy mniejszy od grzyba.

R1QLC67CBeA7u1

Na zdjęciu tak zwany grzyb skalny w kształcie słonia. Skały w kolorze pomarańczowym. W tle góry.

Poza formowaniem grzybów skalnych korazja przyczynia się do powstania wielu innych form rzeźby terenu, np.

• bruzd eolicznychbruzda eolicznabruzd eolicznych – długich nawet na setki metrów i głębokości od kilku centymetrów do kilku metrów;

• wygładów eolicznychwygład eolicznywygładów eolicznych – form o dużych, niezwykle gładkich powierzchniach;

• grzbietów skalnychgrzbiet skalny (jardang)grzbietów skalnych – nazywanych także jardangamijardangjardangami, w postaci wąskich, stromych żeber skalnych oddzielonych bruzdami;

• graniakówgraniakgraniaków – odłamków skalnych, które zostały oszlifowane przez piasek niesiony przez wiatr

RPBtv7qVaDSXc1

Na zdjęciu cztery jardangi. Położone równolegle do siebie. Szczyty spłaszczone, ściany strome. Na pierwszym planie płaski teren.

R1b7sEzeEobR21

Na zdjęciu dwa graniaki. To fragmenty skał z powierzchnią wygładzoną przez wiatr i wyraźnymi krawędziami. Obok dla porównania wielkości leży młotek geologiczny. Graniaki są nieco mniejsze od młotka.

Polecenie 3

Podaj nazwy i opisz warunki powstawania dwóch rodzajów wydm widocznych na ilustracji poniżej.

RtbRUS153b08L1

Ilustracja przedstawiająca porównanie dwóch rodzajów wydm powstających w innych warunkach. Strzałkami zaznaczono kierunek wiatru. Wydmy z lewej strony oznaczone literą A mają ramiona wydłużone i zwrócone zgodnie z kierunkiem wiatru. Wydmy z prawej strony oznaczone literą B mają ramiona zwrócone przeciwnie do kierunku wiatru.

Podsumowanie

• Wiatr może przejawiać działalność niszczącą, transportującą i budującą.

• Procesy eoliczne najsilniej zachodzą na pustyniach.

• Wyróżniamy pustynie piaszczyste – ergi, pustynie żwirowe – seriry i pustynie kamieniste – hamady.

• Deflacja jest procesem wywiewania drobnych ziaren piasku i pyłu.

• W klimacie suchym powstają wydmy zwane barchanami, a w klimacie wilgotnym wydmy paraboliczne.

• Korazja jest procesem niszczenia skał przez ziarna piasku unoszone z wiatrem.

Słowniczek

Zadania