Każdy wyraz, który jest odmienną częścią mowy, zmienia swoje formy gramatyczne, dzięki czemu może pełnić w zdaniu odpowiednią funkcję: na przykład podmiotu, przydawki lub dopełnienia. Dział gramatyki zajmujący się odmianą wyrazów to fleksja. W tej części poznamy budowę form gramatycznych, nazywanych inaczej formami fleksyjnymi.

Podział części mowy

Według tradycyjnego podziału wyróżniamy dziesięć części mowy. Pięć z nich to odmienne części mowy (rzeczownik, przymiotnik, liczebnik, większość zaimków i czasownik), pięć pozostałych to nieodmienne części mowy (przysłówek, partykuła, wykrzyknik, spójnik, przyimek).

Poniższy wykres przedstawia podział wyrazów na odmienne i nieodmienne części mowy.

RWS73JjXz2L8W1

(G3.G.1) Wykres: Części mowy - odmienne i nieodmienne Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o..

Odmienne części mowy

Przypadek, rodzaj i liczba – to kategorie charakterystyczne dla imiennych części mowy (czyli dla rzeczownika, przymiotnika, liczebnika i zaimka), przy czym każda z tych części mowy ma swój charakterystyczny zbiór kategorii (co pokazuje tabela „Części mowy imienne”).
Aspekt, tryb, czas i osoba - to kategorie właściwe dla odmiany czasownika (zob. tabelka: „Odmiana czasownika”).

Rzeczownik odmienia się przez przypadki i liczby. Należy pamiętać, że rzeczownik nie odmienia się przez rodzaje gramatyczne. Ta kategoria jest do każdego rzeczownika przypisana, np. rzeczownik „rzeka” w liczbie pojedynczej ma rodzaj żeński i nie ma możliwości zmiany tego rodzaju na inny. Schemat przedstawia najważniejsze właściwości gramatyczne odmiennych części mowy.

RhDDvIYqwScyA

(G3.G.1) Wykres: Części mowy imienne Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o..

Najważniejsze informacje o odmianie czasownika ilustruje poniższy wykres.

R1ATQmLWaITZj1

(G3.G.1) Wykres: Odmiana czasownika Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o..

Formy fleksyjne

Wyrazy odmienne mają różne formy gramatyczne. Gdy rzeczownik „twórca” jest odmieniany przez przypadki, to nietrudno zauważyć, że końcówka tego wyrazu się zmienia, np. twórc‑y, twórc‑ę, twórc‑ą, twórc‑ami, twórc‑ach. Ta cząstka wyrazu, która w odmianie powtarza się (twórc-), nazywana jest tematem fleksyjnym, natomiast ulegająca zmianie końcowa część wyrazu nosi nazwę końcówki fleksyjnej. Poniższy schemat ilustruje formy gramatyczne rzeczowników i czasowników, oddzielono w nich temat fleksyjny od końcówki fleksyjnej.

R15m5oJicIOBS1

(G3.G.1) Wykres: Z czego składa się forma fleksyjna wyrazu Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o..

Temat fleksyjny to ta część wyrazu odmiennego, w której pojawia się jego znaczenie.

Końcówka fleksyjna to część gramatyczna wyrazu dodawana do tematu fleksyjnego. Wyróżniamy dwa typy końcówek: przypadka (w rzeczowniku, przymiotniku, liczebniku i zaimku) oraz osoby (w odmianie czasownika). Podobnie zmieniają się końcówki osobowe w czasowniku – wyrażają one tę samą funkcję, jaką pełnią zaimki ja / ty / on / my / wy / oni, np.

Tematy oboczne

Podczas odmiany wyrazów końcówki fleksyjne się zmieniają, a temat fleksyjny może przybierać we wszystkich formach taką samą postać. W wielu odmienianych przez przypadki wyrazach tematu fleksyjnego należy szukać w dopełniaczu liczby pojedynczej – po odcięciu końcówki fleksyjnej. Na przykład rzeczownik brat w dopełniaczu (po odcięciu końcówki -a) ma temat fleksyjny: brat-, choć w innych przypadkach może mieć on nieco zmienioną formę: braci- (brać‑i). Różnice w obrębie tematu fleksyjnego wyrazów pojawiają się dość często. Takie różne tematy nazywamy tematami obocznymi. Dotyczą one wymiany głosek, które nazywamy głoskami obocznymi.

Spójrzmy na przykład na odmianę wyrazu pies:

W dopełniaczu tego wyrazu pojawia się podstawowy temat fleksyjny: ps-, a w mianowniku i w miejscowniku (wołaczu) liczby pojedynczej występują formy oboczne: „pies-” // „pś‑i”. Różnice między tymi formami dotyczą następujących oboczności:

● głoska [s] zmienia się w głoskę [ś] – taką wymianę zaznaczamy następująco: s : ś,

● w mianowniku pojawia się samogłoska [e], której nie ma w pozostałych przypadkach – taką wymianę zaznaczamy następująco: Ø : ′e („przekreślone zero” wskazuje miejsce, w którym brakuje danej głoski, apostrof przed samogłoską zaś – miękkość głoski poprzedzającej samogłoskę),

● głoska [p] zmienia się w głoskę [p′] – taką wymianę zaznaczamy następująco: p : p′. Wymiany głosek pojawiają się bardzo często w odmianie wyrazów. Wybrane tematy oboczne i oboczności głoskowe przedstawione zostały w tabeli.