Pojedyncze słowa nie wystarczają, by wyrazić myśli lub przekazać komuś informacje. Wyrazy łączymy w dłuższe ciągi zwane wypowiedzeniami. Wiemy już, że są różne typy wypowiedzeń: zdania (z osobową formą czasownika), równoważniki zdań, wykrzyknienia i  zawiadomienia. W tej części będziemy rozpoznawali części zdania i zastanawiali się, jak są ze sobą powiązane.

Z czego się składa wypowiedzenie?

Na początek ważna uwaga: zdania składają się z różnych wyrazów (części mowy), ale nie każdy wyraz w wypowiedzeniu jest częścią zdania. Wynika to z zależności między wyrazami. Jedne mogą występować samodzielnie i przekazywać skończone myśli. Drugie służą do tego, aby uzupełniać ich treść.

Na przykład w zdaniu Piszę do ciebie występują trzy wyrazy: „pisać” (czasownik), „do” (przyimek), „ty” (zaimek). To wypowiedzenie można by skrócić do jeszcze prostszego: Piszę. Informacja byłaby uboższa w treść, ale logiczna. Natomiast nie możemy bez wcześniejszego kontekstu pozostawić w zdaniu dwóch kolejnych wyrazów: do ciebie. Uznalibyśmy taką treść za niegramatyczną i niezrozumiałą.

Co zatem sprawia, że jedne wyrazy w zdaniu są samodzielne, a inne już nie? Wynika to z ich powiązań i hierarchii. Wyrazy nadrzędne narzucają formę gramatyczną wyrazom podrzędnym, a wyrazy podrzędne określają wyrazy nadrzędne.

Jak szukać najmniejszych składników w zdaniu, czyli jego części? Musimy, po pierwsze, dzielić wypowiedzenie na mniejsze jednostki. A po drugie – pamiętać, że niektóre słowa tworzą powiązania, których nie możemy po prostu naruszyć. Takie właściwości mają między innymi:

• złożone formy gramatyczne w czasowniku, np. czas przyszły będę czytał składa się ze słówka posiłkowego będę i formy czasu przeszłego czasowika czytał; gdybyśmy naruszyli to połączenie, powstałyby odmienne znaczenia;

• związki frazeologiczne – zawsze znaczą coś w całości i nie wnikamy w znaczenia pojedynczych słów, które je tworzą – np. ciarki komuś przeszły po plecach odczytujemy jako pojedyncze hasło ze słownika frazeologicznego, które oznacza ‘ktoś się wystraszył’.

Części zdania

Wykres przedstawia rodzaje pojedynczych wyrazów i ich dłuższych połączeń, które są składnikami zdania.

RSGSinomPDCR61

(G2.G.2) Wykres: Co jest samodzielną częścią zdania Marta

Wiemy już, że wyrazy w zdaniu nigdy nie pojawiają się ciągle w tych samych formach, ale się odmieniają. Wyrazy, zanim powstanie dłuższe zdanie, łączą się w grupy, które nazywamy składniowymi.

W jednej takiej grupie wyrazy układają się w porządku nadrzędno‑podrzędnym. Taki układ nazywamy związkiem składniowym, np. ciekawa gazeta. Wyraz podrzędny określa wyraz nadrzędny.

Wyobraźmy sobie, co by się stało, gdybyśmy w połączeniu to ciekawa gazeta naruszyli powiązanie wyrazów. Konstrukcja to gazeta byłaby zrozumiała, ale sformułowanie to ciekawa – z pewnością już nie. Wyraz gazeta jest nadrzędny, wyraz ciekawa – podrzędny. O wyraz nadrzędny pytamy: jaka? + gazeta. Odpowiedzią na to pytanie jest treść wyrazu podrzędnego – ciekawa. Wyraz nadrzędny zatem jest wyrazem określanym, a wyraz podrzędny wyrazem określającym. Hierarchię tych wyrazów przedstawiamy za pomocą strzałek: od określającego (podrzędnego) do określanego (nadrzędnego):

ciekawa → gazeta.

Wyrazy mogą mieć podobną hierarchię – wówczas oba pojawiają się w tych samych formach gramatycznych i nazywamy je współrzędnymi. Często są powiązane za pomocą spójnika („i”, „oraz”), a jeśli brakuje spójnika – ich współrzędność sygnalizuje przecinek, np.

Mama, tata i brat + poszli. = Mama, tata, brat + poszli.

Wyrazy, które występują w tej samej formie gramatycznej i nie wyróżniają się gramatycznie od swych „sąsiadów”, tworzą w zdaniu szereg składniowy.

Mamy też w zdaniu wyrazy, które nie są ani związkami składniowymi, ani szeregami. Pojawiają się one często, aby:

• połączyć pojedyncze wyrazy odmienne w dłuższe sformułowania,

• wyrazić dodatkowe treści znaczeniowe.

Przyimki pojawiają się w związkach składniowych, a spójniki – w szeregach składniowych.

Wykres przedstawia rodzaje wyrazów, które nie są samodzielnymi częściami zdania, a jedynie pomagają tworzyć grupy składniowe albo wnoszą do zdania dodatkowe informacje na temat treści.

Rvl45sYdX3M6A1

(G2.G.2) Wykres: Jakie wyrazy nie są samodzielnymi częściami zdania Marta