Jak żyć? Filozofia Horacego
Przekonanie o swej nieśmiertelności Horacy wyraził w kilku pieśniach. Słuszność jego przewidywań potwierdziła historia: bywały epoki, w których zajmował on niekwestionowane pierwsze miejsce wśród liryków. Dziś też jest doceniany: świadczy o tym fakt, że utwory twórcy sprzed 2000 lat znalazły się w kanonie lektur w polskich szkołach. Czym sobie na to zasłużył? Niewątpliwie umiejętnym podpowiadaniem swoim czytelnikom, jak powinni żyć. Sprawdźmy, czy jego sugestie są aktualne.
Zastanów się, czy są takie tematy, których podejmowanie w twórczości (literackiej, malarskiej, filmowej itd.) daje gwarancję:
popularności w szerokim gronie,
uznania wśród znawców.
Przygotuj kilkuminutowe wystąpienie dotyczące tej kwestii.
Do Leukonoe
Carmina (Pieśni) to zbiór ponad 100 utworów o różnej tematyce, składających się na cztery księgi. Są tam pieśni biesiadne, miłosne, patriotyczne, filozoficzno‑refleksyjne.
Do Leukonoe (I 11)Nie pytaj próżno, bo nikt się nie dowie.
Jaki nam koniec gotują bogowie,
I babilońskich nie pytaj wróżbiarzy.
Lepiej tak przyjąć wszystko, jak się zdarzy.
A czy z rozkazu Jowisza ta zima,
Co teraz wichrem wełny morskie wzdyma,
Będzie ostatnia, czy też nam przysporzy
Lat jeszcze kilka tajny wyrok boży,
Nie troszcz się o to i... klaruj swe wina.
Mknie rok za rokiem, jak jedna godzina.
Więc łap dzień każdy, a nie wierz ni trochę
W złudnej przyszłości obietnice płoche.Horacy, Do Leukonoe (I 11), [w:] tegoż, Wybór poezji, oprac. Jerzy Krókowski, tłum. Henryk Sienkiewicz, Wrocław 1971, s. 21.
Wiersz Do Leukonoe to utwór...
- biesiadny.
- filozoficzno-refleksyjny.
- patriotyczny.
- miłosny.
- religijny.
- autotematyczny.
Uzasadnij odpowiedź wskazaną w poprzednim zadaniu.
Wypisz z utworu cytaty, które mogą się stać (a może już są) powszechnie wykorzystywanymi sentencjami. Uzasadnij swój wybór.
W jaki sposób w utworze zostało uzasadnione przekonanie, że nie warto wciąż rozmyślać o przyszłości?
Przeczytaj definicje dwóch nurtów filozoficznych: epikureizmu i hedonizmu. Wskaż ich cechy wspólne, nazwij różnice.
Nurt filozofii antycznej, którego nazwa wywodzi się od jego założyciela – greckiego myśliciela Epikura (IV/III w. p.n.e.). Główną ideą było poszukiwanie szczęścia w życiu doczesnym. Miało ono polegać przede wszystkim na unikaniu tego, co przynosi nadmierne przykrości (np. ból, trud, rozmyślanie o śmierci). Radość natomiast dawać miały drobne przyjemności (np. biesiadowanie z przyjaciółmi i dysputy). Nie należy mylić epikureizmu z hedonizmem, zakładającym, że wyłącznym celem człowieka jest maksymalne używanie życia – Epikur odrzuca wszelki nadmiar.
Doktryna, zgodnie z którą przyjemność jest dobrem najwyższym i celem życia. Hedonizm propagował Arystyp z Cyreny (V/IV w. p.n.e.), uczeń Sokratesa. Jego poglądy z czasem zostały uproszczone i ograniczono je do niemal bezrefleksyjnego dążenia do wszelkich rozkoszy.
Do którego z nurtów filozoficznych zaliczysz poglądy wyrażone przez postać mówiącą w pieśni Do Leukonoe? Uzasadnij swój wybór.
Do Postuma
Do Postuma (II 14)Mkną chyże lata, PostumiePostumie, Postumie,
Z modlitwy naszej drwi śmierć niepobożna.
Kroków starości wstrzymać nikt nie umie
I zmarszczek z czoła usunąć nie można.Bowiem nad nikim PlutonPluton się nie wzrusza,
Choćbyś mu co dzień wołów składał trzysta.
Nawet wielkiego GerionaGeriona, TitiuszaTitiusza
Na wieki fala uwięziła mglista.Tak, przyjacielu! Przez nurty tej strugi
My wszyscy, którzy chleb jemy powszedni,
śmiertelnej musim podjąć się żeglugi,
Czyśmy królowie, czy kmiotkowie biedni.Próżno od krwawych wojen będziem stronić,
Od Adriatyku rozhukanej głębi:
Próżno przed wiatrem będziemy się chronić,
Który jesienią ciała nasze ziębi.Kiedyś porzucisz żywot swój obecny,
Ujrzysz płynący wśród mętnych odramień
KokytKokyt, obaczysz ród DanaidDanaid niecny
I Syzyfowy trud złowrogi kamień.Porzucisz dom swój, ziemię, żonę młodą,
A z drzew, co dziś je sadzisz w swym ogródku,
Żadne do grobu ciebie nie powiodą
Chyba cyprysy jedne, drzewa smutku.Przywłaszczy sobie piwnic twoich klucze
Godniejszy dziedzic; nie żałując dzbanów,
Posadzki winem cejubijskim spłucze
Lepszym, niż bywa na ucztach kapłanów.Horacy, Do Postuma (II 14), [w:] tegoż, Wybór poezji, oprac. Jerzy Krókowski, tłum. Józef Birkenmajer, Wrocław 1971, s. 76–78.
Jaki temat podejmuje autor wiersza? Uzasadnij odpowiedź wybranym cytatem.
Co postać mówiąca zaleca Postumowi?
Co na temat ludzkiej śmiertelności można wyczytać z przekazu Horacego?
Jak wygląda los człowieka po jego śmierci?
Jaką funkcję pełni w wierszu wykrzyknienie „Tak, przyjacielu!”?
Wypisz z tekstu metaforę, która wydaje ci się najciekawszym artystycznym pomysłem w wierszu. Uzasadnij swój wybór.
Zaproponuj nazwę postawy polegającej na zgadzaniu się na różne koleje losu oraz opanowaniu namiętności mącących ludzki rozum.
Kierunek filozoficzny, którego twórcą był Ateńczyk Zenon z Kition (III w. p.n.e.). Stoicyzm koncentrował się na etyce, czyli określaniu, co jest dobre, a co złe. To pierwsze sprowadza się do poszukiwania „stoickiego spokoju”, polegającego na dyscyplinie moralnej i nieuleganiu emocjom, a praktykowaniu cnotycnoty – najważniejszej wartości stoickiej. Cnota daje szansę na uzyskanie wewnętrznego spokoju.
Jaki środek stylistyczny zastosował Horacy w pierwszym dwuwersie pieśni Do Postuma?
Czemu służy zastosowanie tego środka?
O czym świadczy fakt, że twórca przywołuje tak wiele nazw mitologicznych?
Zastanów się, co podjęta tematyka i kunsztowna forma pieśni Do Postuma i Do Leukonoe mówią o ich autorze.
Do Deliusza
Do DeliuszaPomnij zachować umysł niezachwiany
Pośród złych przygód i od animuszu
Zbyt zuchwałego wśród pomyślnej zmiany
Chroń się, gdyż umrzesz, DeliuszuDeliuszu.Umrzesz, czy smutny przeżyjesz czas cały,
Czy na trawniku zacisznym zasiędziesz
Na dni świąteczne i z piwnic wystały
Swój FalernFalern zapijać będziesz.
Gdzie biała topol z sosną rozrośniętą
Chętnie swe cienie gościnnie zespala,
Gdzie wstrząsać brzegu kotliną wygiętą
Pierzchliwa sili się fala –
Tam rozkaż przynieść i wina, i wonie,
I kwiaty róży, tak krótkiej trwałości,
Póki wiek, mienie i trzech prządek dłonie
Tej ci dozwolą radości.
Ziem skupowanych ustąpisz – i domu.
I willi, którą żółty Tyber myje –
Ustąpisz: bogactw spiętrzonych ogromu –
Dziedzic twój potem użyje.
Czyś bogacz, plemię InachusaInachusa stare,
Czyś biedak, wyszły z warstw najniższych łona,
Nie ma różnicy: pójdziesz na ofiarę
Bezlitosnego Plutona.
Wszyscy zdążamy tamże: wszystkim z urny,
Prędzej czy później jeden los wychodzi:
I w kraj wiecznego wygnania pochmurny
Na smutnej wyśle nas łodzi.Horacy, Do Deliusza, [w:] tegoż, Wybór poezji, oprac. Jerzy Krókowski, tłum. Adam Asnyk, Wrocław 1971, s. 62–63.
Pieśń Do Deliusza to utwór zawierający odniesienia do filozofii...
- stoickiej.
- epikurejskiej.
- hedonistycznej.
- i stoickiej, i epikurejskiej.
Do której grupy tematycznej zaliczysz wiersz Do Deliusza? Podpowiedzi znajdziesz w zadaniu 1.1. Uzasadnij odpowiedź.
Porównaj rady kierowane do Deliusza z radami adresowanymi do Leukonoe.
Poszukaj w utworze informacji, kto poza tytułowym Deliuszem jest także adresatem pieśni.
Wypisz z utworu określenia Deliusza.
Czy takiego określenia można użyć wobec innych osób?
Pamiętając o ustaleniach z polecenia 5.4., wskaż adresata utworu.
Z przywołanych fragmentów wiersza wybierz te, które można dopasować do danego nurtu filozoficznego.
Pomnij zachować umysł niezachwiany, Umrzesz, czy smutny przeżyjesz czas cały, / Czy na trawniku zacisznym zasiędziesz, Swój Falern zapijać będziesz, Nie ma różnicy: pójdziesz na ofiarę / Bezlitosnego Plutona, Tam rozkaż przynieść i wina, i wonie
| Stoicyzm | |
|---|---|
| Epikureizm |
W wielu utworach Horacy łączył cechy różnych nurtów filozoficznych, np. wskazywał konieczność zachowania stoickiego spokoju i dążenia do stałości umysłu przy jednoczesnym odrzuceniu ascetyzmu i nawoływaniu do rozsądnego używania życia. Filozofia Horacego ma więc cechy synkretyczne.
Łączenie w jedną całość różnych (nawet sprzecznych) poglądów. Mogą one dotyczyć filozofii, religii, kultury (np. muzyki) itd.
„Synu Latony, pozwól mi wesoło żyć”
Do Apollina (Quid dedicatum poscit Apollinem)Czegóż ma żądać wieszcz od Apollina
W dniu poświęcenia mu chramuchramu;
O co się modlić, kiedy czaszę wina
Wylawszy, ofiarę da mu?Wzdy nie o żniwa ze sardyńskich włości
Nie o kalabryjskie trzody,
Ni złoto Indów i słoniowe kości,
Lub smugismugi, gdzie Liru wodyCieką leniwo. Niech tam nożem krzywym
Obrzyna grona winnicy,
Kto się dziedzicem winnic zwie szczęśliwym;
Niech kupiec w złotej szklanicyŁyka sok winny, co go za towary
Syryjskie dostał, i częściej
Niż trzykroć w roku atlanckie obszary
Opływa, a Bóg mu szczęści.Dla mnie oliwki, sałata, ślaz lekki,
Wystarczą aż nadto, byle
Swej mi Apollo nie skąpił opieki
I chował w zdrowiu i sile.Synu Latony, pozwól mi wesoło
Żyć na tej, co mam, chudobiechudobie,
Daj starość znośną i pogodne czoło
I lutnię o każdej dobie.Horacy, Do Apollina (Quid dedicatum poscit Apollinem), [w:] tegoż, Wybór poezji, oprac. Jerzy Krókowski, tłum. Lucjan Siemieński, Wrocław 1971, s. 47–48.
„On jest bardziej tajemniczy”
Rozmowa z Zygmuntem Kubiakiem– Drugi poeta, Horacy. W zbiorze esejów Jak w zwierciadle wspominasz o nawiedzeniu miejsc horacjańskich: Fundus Sabinus, czyli Sabinum, Tibur, Soracte...
– Odwiedziłem miejsce, gdzie znajdują się ruiny willi Horacego – Sabinum. To szczególne doznanie i wzruszenie, bo tu, w tym miejscu powstawały jego ody, listy, pieśni. A miejsce nieszczególne. Nic tam nadzwyczajnego, żadnej cudowności. Choćby źródło Banduzji, unieśmiertelnione w słynnej odzie z księgi trzeciej. Z ruin willi poety trzeba przedzierać się przez gąszcze krzewów i zarośli. Powtarzam, co kiedyś powiedziałem: ileż wydarzeń się rozegrało, a źródło płynęło i płynie, bije po dziś dzień. No, może kiedyś wyschnie. Tak jest i z Horacym, który jawi mi się coraz bardziej tajemniczy. Jego pogrążenie się w doczesnym świecie mnie się wydaje tylko złudzeniem. To pozór. My tak przyjmujemy, że to wszystko jest tak zwyczajne, oczywiste, że sam siebie przedstawia jako zwykłego zjadacza chleba, ale tak nie jest. On jest bardziej tajemniczy.
Teksty do wyboru
Pieśń zimowa (Vides ut alta...)Spójrz, jak Soraktu szczyt
Biało się jarzy w śniegu,
Rzeki ściął ostry mróz
I zatrzymał je w biegu,
Las się pod śniegu ciężarem ugina.Nie skąp ognisku drew,
Sobie nie żałuj wina,
Każ czteroletnie dać
Z dwuusznego sabina.
To cię, TaliarchuTaliarchu, przed mrozem uchroniReszta – to bogów rzecz.
Ufaj im. Bo, gdy oni
Wichry przepędzą precz Z morza wrzącego toni,
Nie drgnie już cyprys ni stare jesiony.Troskę o jutro rzuć!
Każdy dzień ze spokojem
Przyjmij za losu dar,
Zapisz na dobro swoje.
Baw się KamenąKameną i wiedź korowody,Zanim ci przykry szron
Włosy przysypie, młody!
Idź na ulicę, w tłum,
Zaznaj miłej swobody
Schadzek wieczornych przy szepcie tajemnym...Chętnej dziewczyny śmiech
Zdradzi ją w kątku ciemnym,
Kiedy zesuwasz w dół
Klejnot jej naramienny...
Niby się wzbrania, lecz opór daremny.Horacy, Pieśń zimowa (Vides ut alta...), [w:] tegoż, Wybór poezji, oprac. Jerzy Krókowski, tłum. Julian Tuwim, Wrocław 1971, s. 18–19.
Przeczytaj utwór Horacego Pieśń zimowa (tytułowany też Do Taliarcha). Przypomnij sobie także treść poznanych podczas lekcji pieśni Horacego. W notatce (co najmniej pół strony) napisz, czy Pieśń zimowa zawiera typowe dla rzymskiego twórcy rady w kwestii życia.
Do TaliarchaTo żółte drzewo w granatu bukiecie,
Ta zwierząt ścieżka…
W jakiej dziewczynie lub w jakiejś kobiecie
Zamieszka?
Ta smukła świeca na lichtarza złocie,
Ten wiatr w welonie…
W jakiej zatracie, więc w jakiej pieszczocie
Zapłonie?
I pożar stogu pośrodku północy,
I szron na trzcinie,
Ku czyjej zgubie, ku czyjej pomocy
Przypłynie?
O mój Taliarchu, nawet włosy lutni,
Żurawi poryw…
Przeobrażamy nieszczęśni okrutni
W topory.Stanisław Grochowiak, Do Taliarcha, [w:] tegoż, Nie było lata, Warszawa 1969.
Zapoznaj się z wierszem XX‑wiecznego polskiego poety Stanisława Grochowiaka. Napisz wypracowanie na temat: „Czego Horacy i Grochowiak uczą Taliarcha?”.
Wielkość sztuki
W podręcznikach wciąż pojawiają się zapewnienia, że Horacego można uznać za największego poetę w dziejach ludzkości. Ale jak zmierzyć wielkość sztuki? Zaproponujcie różne sposoby oceny wartości dzieła.
Zadaniowo
Przeczytaj zamieszczony w KontekstachKontekstach utwór Horacego Do Apollina. Przypomnij sobie także pieśń Exegi monumentum. Napisz wywiad z poetą (nie musi mieć na imię Horacy), w którym użyjesz cytatów z obu utworów.
Zredaguj trzy pytania, na które odpowiada zamieszczony w KontekstachKontekstach tekst rozmowy z Zygmuntem Kubiakiem.