Język polski dawniej i dziś

Piotr Bąk Gramatyka języka polskiego (fragment)

Język polski różni się od innych języków słowiańskich kilkoma zasadniczymi cechami. Jest on jedynym językiem słowiańskim, który zachował samogłoski nosowe. W języku polskim dokonał się tzw. przegłos polski, tj. Przejście samogłoski e w o lub a przed twardymi spółgłoskami przedniojęzykowo‑zębowymi, tj. t, d, s, z, r, ł, n. Dlatego mamy dziś w polszczyźnie wymiany samogłosek: e:o lub e:ó, np. plecie – plotła, wiedzie – wiodła, niesie – niosła, wiezie – wiozła, ziele – zioło, pień – pieniek, oraz wymianę e:a, np. w lecie – lato, jedziesz – jadę, w lesie – las, lezie – lazł, mierzyć – miara, bielićbielićbielić – biały, pienić się – piana.
[...]

Ponadto język polski odróżnia w liczbie mnogiej dwa rodzaje męskoosobowy i żeńsko‑rzeczowy (niemęskoosobowy) (...) Dlatego mówimy np. Ci dwaj młodzi chłopcy chcieli przyjść (...) ale te dwie młode dziewczyny chciałyby przyjść (...) Takie same formy jak w rodzaju żeńskim stosujemy w wypowiedziach o zwierzętach i przedmiotach, np.: Te dwa młode konie byłyby przyciągnęły wóz. Te dwa wielkie kamienie byłyby leżały przy drodze do dzisiaj.

109NP_00000_BIB_001 Źródło: Piotr Bąk, Gramatyka języka polskiego, Warszawa 1984, s. 37–38.

Język polski

Polszczyzna ma swoją historię, składają się na nią dzieje wyrazów: ich narodziny, rozwój i pochodzenie. Zdarzają się jednak i wyrazy prastare, którymi posługujemy się na co dzień, nie wiedząc nawet, że brzmią w nich echa wielu tysiącleci. Najdawniejszą warstwę słownictwa polskiego odziedziczyliśmy z prasłowiańszczyzny, jest to około 1700 wyrazów. Opisują one najczęściej życie codzienne, świat materialny, faunęfaunafaunę i floręfloraflorę np. ziemia, brzeg, jaskinia, woda, skała, jeleń, bocian, błoto, jabłko, dąb, lipa grzyb. Dawne życie społeczne określają dawne słowa: gromada, ród, plemię, sędzia, wódz. Różne cechy ludzkie również można opisać przy zastosowaniu prastarych słów: chudy, wysoki, blady, łagodny, szczodry. Z prasłowiańszczyzny wywodzą się również słowa odnoszące się do życia duchowego: duch, dusza, wiara, nadzieja, rozum, wola, bóg, czart.

Naukowym wyjaśnianiem rodowodówrodowódrodowodów wyrazów zajmuje się etymologia. Jej zadaniem jest ustalenie pochodzenia, czasu i sposobu powstania wyrazu, uzasadnienie jego pierwotnej budowy i najstarszego znaczenia wraz wskazanie kolejnych zmian znaczeniowych. Należy jednak zdać sobie sprawę z tego, że znalezienie prawidłowego pochodzenia wyrazu, zwłaszcza starego, jest rzeczą niezwykle trudną i wymaga ogromnej wiedzy. Trzeba nie tylko znać język polski i jego historię, lecz również inne języki należące do rodziny indoeuropejskiej, prawa fonetycznefonetycznyfonetyczne, występujące niegdyś i zasięg ich działania, źródła historyczne dotyczące danego terenu. Konieczna jest również znajomość dziejów kultury materialnejkultura materialnakultury materialnej i kontaktów między społecznościami mówiącymi różnymi językami, a także dialektologiidialektologiadialektologii historycznej. Trzeba zatem być erudytąerudytaerudytą.

Badania etymologiczne pozwalają ukazać niespodziewane związki słów i pojęć, do których te słowa się odnoszą, a także poznać elementy kultury materialnej i duchowejkultura duchowaduchowej naszych przodków. Uzmysławiają, że wyrazy które w ciągu wieków nie zmieniły swojej formy, mogły zmienić znaczenie. Na przykład wyraz o znaczeniu konkretnym, oznaczającym czynność fizyczną, nabiera znaczenia abstrakcyjnegoabstrakcyjnyabstrakcyjnego. Przykładem może być etymologia czasownika: przysięgać. Słowianin ślubując coś na znak dotrzymania ślubu, dotykał ręką ziemi, a późniejszych wiekach krzyża, czyli przy‑sięgał, dotykał.

Badania etymologiczne pozwalają również ustalić właściwe znaczenie tekstów, które powstały w dawnych wiekach. Przykładem może być fragment modlitwy: „i błogosławion owoc żywota Twojego Jezus”. Rzeczownik żywot oznaczał dolną część brzucha.

Badania etymologiczne pozwalają ustalić, ile jest we współczesnej polszczyźnie wyrazów pochodzących z epoki słowiańskiej, a także jakie są najstarsze zapożyczenia. Przykładem może być rzeczownik meczet, który oznacza świątynię turecką, miejsce nabożeństwa.

Aleksander BrücknerBrücknerBrückner jest autorem najbardziej znanego „Słownika etymologicznego języka polskiego”, który był pierwszym tego typu słownikiem i do dziś pozostaje ważnym źródłem o dziejach polszczyzny.

Wydając w 1927 roku swój „Słownik etymologiczny języka polskiego”, podjął się ogromnego wyzwania, bo etymologia, to nauka bardzo wymagająca. Badania są żmudne. Trzeba dla każdego słowa wynaleźć wszystkie przykłady, które ukazały się w piśmie od czasów najdawniejszych po współczesne, następnie prześledzić znaczenia tych słów, zmienność ich znaczeń. Trzeba się odwołać do języków pokrewnych, wszystkich słowiańskich, zestawić słowa nie tylko będące w obiegu literackim ogólnym, ale i w dialektachdialektdialektach, w narzeczachnarzeczenarzeczach. Etymolog powinien zrekonstruować wcześniejsze postaci opisywanego wyrazu. Aż do językowych prapoczątków. Na przykład „matka, siostra, brat”, to jedne z najstarszych w polszczyźnie wyrazów, które istniały pięć tysięcy lat temu, a może i wcześniej.

Przy haśle „matka” w słowniku znajduje się informacja, że kiedyś było to słowo zdrobniałe, a jego źródłem jest „mać”. Z tego wyrazu powstały dwie inne oboczne formy na określenie rodzicielki: „macierz” i „maciora”. Już jednak w „Bogurodzicy” (zapisanej w XV w.) występuje znana nam do dziś „matka”. „Macierz” i „maciora” zostały w polszczyźnie, ale już pod nieco innym znaczeniem. Słownik wskazuje również, jak dawnym wyrazem jest „matka”, formy można znaleźć i w językach indoaryjskich (matar), w greckim (meter), w łacinie (mater), w niemieckim (Mutter), litewskim (motina).

W ponad 5800 hasłach znaleźć można objaśnienia etymologiczne około 26 tysięcy wyrazów, w tym wielu nazw własnych, wyrazów archaicznycharchaicznyarchaicznych czy środowiskowych. Znaczna grupa objaśnianych przez Aleksandra BrücknerBrücknerBrücknera wyrazów posiada określenie „prasłowo”. Tym mianem badacz opatrywał wyrazy, według niego, najdawniejsze, sięgające zamierzchłych czasów.

O bogactwie leksykalnymleksykaleksykalnym języka stanowią zarówno wyrazy odziedziczone z epok wcześniejszych, jak też nowo utworzone. Słowa nowe mogą być urabiane od już istniejących np. ogrodnik od ogród, programista od program, mogą być zapożyczeniami z innych języków np. ratusz, krużganek, komputer, strajk. Pojawiają się też zastępniki zapożyczeń np. samochód zamiast auto, samolot zamiast aeroplan. Często wykorzystywaną metodą jest metaforyzacja czyli przenoszenie nazw np. mysz komputerowa nazwana tak została dzięki podobieństwu do myszy‑zwierzątka. Język polski w swoich dziejach wykorzystywał wszystkie możliwości.

Język polski Źródło: oprac. Ośrodek Rozwoju Edukacji. Na podstawie źródeł: W poszukiwaniu najstarszych wyrazów. „Niektóre mają pięć tysięcy lat”, Polskie Radio, dostępny w internecie: https://www.polskieradio.pl/39/156/Artykul/2891881,W-poszukiwaniu-najstarszych-wyrazow-Niektore-maja-piec-tysiecy-lat; Anna Dąbrowska, Język polski. A to Polska właśnie, Wrocław 2004, Str. 33 – 36.