Język polski dawniej i dziś
pogłębisz swoją wiedzę przedmiotową na temat historii języka polskiego;
zapoznasz się ze słownikiem etymologicznym języka polskiego;
poznasz podstawowe pojęcia i terminy służące od opisywania języka;
zrozumiesz, na czym polega wartość języka ojczystego;
określisz, jaką funkcję pełni język w budowaniu tożsamości narodowej;
odróżnisz zawarte w teście informacje ważne od drugorzędnych;
dokonasz selekcji informacji.
Język to złożony system komunikacji, który składa się z zestawu znaków, dźwięków i reguł gramatycznych. Umożliwia ludziom przekazywanie informacji, wyrażanie emocji oraz porozumiewanie się ze sobą. Jest również narzędziem opisywania elementów kultury i historii. Język wpływa na nasze myślenie i postrzeganie świata.
GramatykaGramatyka historyczna języka polskiego to dziedzina językoznawstwajęzykoznawstwa, która zajmuje się badaniem zmian, jakie zachodziły w języku polskim na przestrzeni wieków. Zmiany te dotyczą systemów:
fonetycznego, obejmującego badania dźwięków polskiej mowy;
słowotwórczego, zajmującego się powstawaniem wyrazów;
fleksyjnego, analizującego odmianę wyrazów;
składniowego, badającego budowę wypowiedzeń.
Zastanów się i odpowiedz na pytanie: do czego ludziom potrzebna jest gramatykagramatyka? Możesz skorzystać z materiału: Człowiek i jego świat w języku i w gramatyceCzłowiek i jego świat w języku i w gramatyce.
Wyjaśnij swoimi słowami, czym jest gramatyka.
2. językoznawstwo – nauka
3. językoznawca – Piotr Bąk
Zapoznaj się z animacją o historii gramatyki języka polskiego, a następnie wykonaj polecenia.

Film dostępny pod adresem /preview/resource/R1aFSJvbZkGpS
Animacja o historii gramatyki języka polskiego. Przedstawiono w nim informacje o tym, kiedy i w jaki sposób powstawał język polski.
Sporządź krótką notatkę, w której opiszesz jak kształtował się język polski.
Wypisz, czynniki, które miały wpływ na kształtowanie się języka i pisowni polskiej.
Wyjaśnij jak rozumiesz cytat z powieści Janusza Korczaka Dziecko salonu : „Źle mówić lub pisać — to znaczy krzywdzić swoją mową tych wszystkich, którzy ją z taką czcią budowali. Język smuci się, choruje, — gdy ludzie źle nim mówią”.
Zapoznaj się z fragmentem książki Piotra Bąka pt. „Gramatyka języka polskiego”, a następnie wykonaj ćwiczenia.
Gramatyka języka polskiego (fragment)Język polski różni się od innych języków słowiańskich kilkoma zasadniczymi cechami. Jest on jedynym językiem słowiańskim, który zachował samogłoski nosowe. W języku polskim dokonał się tzw. przegłos polski, tj. Przejście samogłoski e w o lub a przed twardymi spółgłoskami przedniojęzykowo‑zębowymi, tj. t, d, s, z, r, ł, n. Dlatego mamy dziś w polszczyźnie wymiany samogłosek: e:o lub e:ó, np. plecie – plotła, wiedzie – wiodła, niesie – niosła, wiezie – wiozła, ziele – zioło, pień – pieniek, oraz wymianę e:a, np. w lecie – lato, jedziesz – jadę, w lesie – las, lezie – lazł, mierzyć – miara, bielićbielić – biały, pienić się – piana.
[...]Ponadto język polski odróżnia w liczbie mnogiej dwa rodzaje męskoosobowy i żeńsko‑rzeczowy (niemęskoosobowy) (...) Dlatego mówimy np. Ci dwaj młodzi chłopcy chcieli przyjść (...) ale te dwie młode dziewczyny chciałyby przyjść (...) Takie same formy jak w rodzaju żeńskim stosujemy w wypowiedziach o zwierzętach i przedmiotach, np.: Te dwa młode konie byłyby przyciągnęły wóz. Te dwa wielkie kamienie byłyby leżały przy drodze do dzisiaj.
Źródło: Piotr Bąk, Gramatyka języka polskiego, Warszawa 1984, s. 37–38.
Wymień trzy różnice między językiem polskim a pozostałymi językami słowiańskimi.
Zapoznaj się z tekstem „Język polski”, a następnie wykonaj ćwiczenia.
Język polskiPolszczyzna ma swoją historię, składają się na nią dzieje wyrazów: ich narodziny, rozwój i pochodzenie. Zdarzają się jednak i wyrazy prastare, którymi posługujemy się na co dzień, nie wiedząc nawet, że brzmią w nich echa wielu tysiącleci. Najdawniejszą warstwę słownictwa polskiego odziedziczyliśmy z prasłowiańszczyzny, jest to około 1700 wyrazów. Opisują one najczęściej życie codzienne, świat materialny, faunęfaunę i floręflorę np. ziemia, brzeg, jaskinia, woda, skała, jeleń, bocian, błoto, jabłko, dąb, lipa grzyb. Dawne życie społeczne określają dawne słowa: gromada, ród, plemię, sędzia, wódz. Różne cechy ludzkie również można opisać przy zastosowaniu prastarych słów: chudy, wysoki, blady, łagodny, szczodry. Z prasłowiańszczyzny wywodzą się również słowa odnoszące się do życia duchowego: duch, dusza, wiara, nadzieja, rozum, wola, bóg, czart.
Naukowym wyjaśnianiem rodowodówrodowodów wyrazów zajmuje się etymologia. Jej zadaniem jest ustalenie pochodzenia, czasu i sposobu powstania wyrazu, uzasadnienie jego pierwotnej budowy i najstarszego znaczenia wraz wskazanie kolejnych zmian znaczeniowych. Należy jednak zdać sobie sprawę z tego, że znalezienie prawidłowego pochodzenia wyrazu, zwłaszcza starego, jest rzeczą niezwykle trudną i wymaga ogromnej wiedzy. Trzeba nie tylko znać język polski i jego historię, lecz również inne języki należące do rodziny indoeuropejskiej, prawa fonetycznefonetyczne, występujące niegdyś i zasięg ich działania, źródła historyczne dotyczące danego terenu. Konieczna jest również znajomość dziejów kultury materialnejkultury materialnej i kontaktów między społecznościami mówiącymi różnymi językami, a także dialektologiidialektologii historycznej. Trzeba zatem być erudytąerudytą.
Badania etymologiczne pozwalają ukazać niespodziewane związki słów i pojęć, do których te słowa się odnoszą, a także poznać elementy kultury materialnej i duchowejduchowej naszych przodków. Uzmysławiają, że wyrazy które w ciągu wieków nie zmieniły swojej formy, mogły zmienić znaczenie. Na przykład wyraz o znaczeniu konkretnym, oznaczającym czynność fizyczną, nabiera znaczenia abstrakcyjnegoabstrakcyjnego. Przykładem może być etymologia czasownika: przysięgać. Słowianin ślubując coś na znak dotrzymania ślubu, dotykał ręką ziemi, a późniejszych wiekach krzyża, czyli przy‑sięgał, dotykał.
Badania etymologiczne pozwalają również ustalić właściwe znaczenie tekstów, które powstały w dawnych wiekach. Przykładem może być fragment modlitwy: „i błogosławion owoc żywota Twojego Jezus”. Rzeczownik żywot oznaczał dolną część brzucha.
Badania etymologiczne pozwalają ustalić, ile jest we współczesnej polszczyźnie wyrazów pochodzących z epoki słowiańskiej, a także jakie są najstarsze zapożyczenia. Przykładem może być rzeczownik meczet, który oznacza świątynię turecką, miejsce nabożeństwa.
Aleksander BrücknerBrückner jest autorem najbardziej znanego „Słownika etymologicznego języka polskiego”, który był pierwszym tego typu słownikiem i do dziś pozostaje ważnym źródłem o dziejach polszczyzny.
Wydając w 1927 roku swój „Słownik etymologiczny języka polskiego”, podjął się ogromnego wyzwania, bo etymologia, to nauka bardzo wymagająca. Badania są żmudne. Trzeba dla każdego słowa wynaleźć wszystkie przykłady, które ukazały się w piśmie od czasów najdawniejszych po współczesne, następnie prześledzić znaczenia tych słów, zmienność ich znaczeń. Trzeba się odwołać do języków pokrewnych, wszystkich słowiańskich, zestawić słowa nie tylko będące w obiegu literackim ogólnym, ale i w dialektachdialektach, w narzeczachnarzeczach. Etymolog powinien zrekonstruować wcześniejsze postaci opisywanego wyrazu. Aż do językowych prapoczątków. Na przykład „matka, siostra, brat”, to jedne z najstarszych w polszczyźnie wyrazów, które istniały pięć tysięcy lat temu, a może i wcześniej.
Przy haśle „matka” w słowniku znajduje się informacja, że kiedyś było to słowo zdrobniałe, a jego źródłem jest „mać”. Z tego wyrazu powstały dwie inne oboczne formy na określenie rodzicielki: „macierz” i „maciora”. Już jednak w „Bogurodzicy” (zapisanej w XV w.) występuje znana nam do dziś „matka”. „Macierz” i „maciora” zostały w polszczyźnie, ale już pod nieco innym znaczeniem. Słownik wskazuje również, jak dawnym wyrazem jest „matka”, formy można znaleźć i w językach indoaryjskich (matar), w greckim (meter), w łacinie (mater), w niemieckim (Mutter), litewskim (motina).
W ponad 5800 hasłach znaleźć można objaśnienia etymologiczne około 26 tysięcy wyrazów, w tym wielu nazw własnych, wyrazów archaicznycharchaicznych czy środowiskowych. Znaczna grupa objaśnianych przez Aleksandra BrücknerBrücknera wyrazów posiada określenie „prasłowo”. Tym mianem badacz opatrywał wyrazy, według niego, najdawniejsze, sięgające zamierzchłych czasów.
O bogactwie leksykalnymleksykalnym języka stanowią zarówno wyrazy odziedziczone z epok wcześniejszych, jak też nowo utworzone. Słowa nowe mogą być urabiane od już istniejących np. ogrodnik od ogród, programista od program, mogą być zapożyczeniami z innych języków np. ratusz, krużganek, komputer, strajk. Pojawiają się też zastępniki zapożyczeń np. samochód zamiast auto, samolot zamiast aeroplan. Często wykorzystywaną metodą jest metaforyzacja czyli przenoszenie nazw np. mysz komputerowa nazwana tak została dzięki podobieństwu do myszy‑zwierzątka. Język polski w swoich dziejach wykorzystywał wszystkie możliwości.
Źródło: oprac. Ośrodek Rozwoju Edukacji. Na podstawie źródeł: W poszukiwaniu najstarszych wyrazów. „Niektóre mają pięć tysięcy lat”, Polskie Radio, dostępny w internecie: https://www.polskieradio.pl/39/156/Artykul/2891881,W-poszukiwaniu-najstarszych-wyrazow-Niektore-maja-piec-tysiecy-lat; Anna Dąbrowska, Język polski. A to Polska właśnie, Wrocław 2004, Str. 33 – 36.
Wyjaśnij, na czym polega praca etymologa.
Wyjaśnij, jak rozumiesz zdanie: Etymolog musi być erudytą, aby poprawnie wywieść pochodzenie wyrazu.
Wyszukaj w słowniku etymologicznym wyrazy: wróg, niewiasta, żona. W ciągu wieków nie zmieniły swojej formy, ale zmieniły znaczenie. Opisz, na czym polegała ta zmiana.
Przejrzyj słownik etymologiczny i wybierz ciekawe słowa, które wyszły już z użycia, zaprezentuj je w klasie.
Czy zgadzasz się ze zdaniem, że w wyrazach, jak w bursztynie, zakrzepły dźwięki i znaczenia, które przetrwały milenia. Zbierz argumenty i przykłady i napisz rozprawkę na ten temat.
Słownik
oderwany od rzeczywistości
właściwy minionym czasom, pochodzący z odległej epoki
malować (np. ścianę) rozpuszczonym w wodzie wapnem
regionalna odmiana języka
nauka o gwarach i odmianach danego języka
człowiek mający rozległą wiedzę książkową
ogół gatunków zwierząt charakterystycznych dla danego obszaru
ogół gatunków roślin charakterystycznych dla danego obszaru
związany z wymową
zbiór reguł opisujących system języka
dziedzina nauki zajmująca się badaniem języka
ogół dzieł naukowych, literackich i dzieł sztuki tworzących dorobek ludzkości w danym okresie historycznym
ogół dóbr materialnych i umiejętności technicznych społeczeństwa w danym okresie historycznym
ogół wyrazów wchodzących w skład jakiegoś języka
odmiana języka mówionego używana na pewnym terytorium przez określoną grupę społeczną
pochodzenie, początek czegoś
Notatki ucznia
Bibliografia
Bąk P., (1984), Gramatyka języka polskiego, Warszawa: Wiedza Powszechna.
Dąbrowska A., (2004), Język polski. A to Polska właśnie, Wrocław: Wydawnictwo Dolnośląskie.
Literatura staropolska. Wybór tekstów, (2002), t. I, oprac. Roman Mazurkiewicz, Kraków: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Pedagogicznego im. Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie.
W poszukiwaniu najstarszych wyrazów. „Niektóre mają pięć tysięcy lat”, Polskie Radio, dostępny w internecie: https://www.polskieradio.pl/39/156/Artykul/2891881,W-poszukiwaniu-najstarszych-wyrazow-Niektore-maja-piec-tysiecy-lat.