Powrót
RnGswH1XaFOtQ
Kolorowa fotografia przedstawia wnętrza kilkunastu otwartych, ustawionych obok siebie książek.

Język polski dawniej i dziś

Książki
Źródło: Kerttu, Pixabay, domena publiczna.
Twoje cele
  • pogłębisz swoją wiedzę przedmiotową na temat historii języka polskiego;

  • zapoznasz się ze słownikiem etymologicznym języka polskiego;

  • poznasz podstawowe pojęcia i terminy służące od opisywania języka;

  • zrozumiesz, na czym polega wartość języka ojczystego;

  • określisz, jaką funkcję pełni język w budowaniu tożsamości narodowej;

  • odróżnisz zawarte w teście informacje ważne od drugorzędnych;

  • dokonasz selekcji informacji.

Język to złożony system komunikacji, który składa się z zestawu znaków, dźwiękówreguł gramatycznych. Umożliwia ludziom przekazywanie informacji, wyrażanie emocji oraz porozumiewanie się ze sobą. Jest również narzędziem opisywania elementów kultury i historii. Język wpływa na nasze myślenie i postrzeganie świata.

GramatykagramatykaGramatyka historyczna języka polskiego to dziedzina językoznawstwajęzykoznawstwojęzykoznawstwa, która zajmuje się badaniem zmian, jakie zachodziły w języku polskim na przestrzeni wieków. Zmiany te dotyczą systemów:

  • fonetycznego, obejmującego badania dźwięków polskiej mowy;

  • słowotwórczego, zajmującego się powstawaniem wyrazów;

  • fleksyjnego, analizującego odmianę wyrazów;

  • składniowego, badającego budowę wypowiedzeń.

Polecenie 1

Zastanów się i odpowiedz na pytanie: do czego ludziom potrzebna jest gramatykagramatykagramatyka? Możesz skorzystać z materiału: Człowiek i jego świat w języku i w gramatycePauH38WMnCzłowiek i jego świat w języku i w gramatyce.

Re5nfxtsSE6E8
OBIEKT MULTIMEDIALNY KLIKNIJ, ABY OTWORZYĆ NA PEŁNYM EKRANIE
Kliknij, aby rozpocząć
Wystąpił błąd
Spróbuj ponownie później
Polecenie 2

Wyjaśnij swoimi słowami, czym jest gramatyka.

R5CLvtfMIKyFX
OBIEKT MULTIMEDIALNY KLIKNIJ, ABY OTWORZYĆ NA PEŁNYM EKRANIE
Kliknij, aby rozpocząć
Wystąpił błąd
Spróbuj ponownie później
Ćwiczenie 1
RG7EUx4swUcq1
Wskaż wyrazy o szerszym zakresie znaczeniowym. 1. język – gramatyka

2. językoznawstwo – nauka

3. językoznawca – Piotr Bąk
Źródło: Learnetic SA, licencja: CC BY 4.0.

Zapoznaj się z animacją o historii gramatyki języka polskiego, a następnie wykonaj polecenia.

R1aFSJvbZkGpS
Animacja o historii gramatyki języka polskiego. Przedstawiono w nim informacje o tym, kiedy i w jaki sposób powstawał język polski.
Trwa wczytywanie danych...
Polecenie 3

Sporządź krótką notatkę, w której opiszesz jak kształtował się język polski.

Rgtc1F2JnCMus
OBIEKT MULTIMEDIALNY KLIKNIJ, ABY OTWORZYĆ NA PEŁNYM EKRANIE
Kliknij, aby rozpocząć
Wystąpił błąd
Spróbuj ponownie później
Polecenie 4

Wypisz, czynniki, które miały wpływ na kształtowanie się języka i pisowni polskiej.

R18o8hCNscN77
OBIEKT MULTIMEDIALNY KLIKNIJ, ABY OTWORZYĆ NA PEŁNYM EKRANIE
Kliknij, aby rozpocząć
Wystąpił błąd
Spróbuj ponownie później
Polecenie 5

Wyjaśnij jak rozumiesz cytat z powieści Janusza Korczaka Dziecko salonu : „Źle mówić lub pisać — to znaczy krzywdzić swoją mową tych wszystkich, którzy ją z taką czcią budowali. Język smuci się, choruje, — gdy ludzie źle nim mówią”.

ROqNhhdzKVscu
OBIEKT MULTIMEDIALNY KLIKNIJ, ABY OTWORZYĆ NA PEŁNYM EKRANIE
Kliknij, aby rozpocząć
Wystąpił błąd
Spróbuj ponownie później
Ćwiczenie 2
R1JGUJcQ6kdeO
Zadanie interaktywne polegające na wybraniu prawidłowych odpowiedzi spośród podanych wariantów.
Źródło: Learnetic SA, licencja: CC BY 4.0.

Zapoznaj się z fragmentem książki Piotra Bąka pt. „Gramatyka języka polskiego”, a następnie wykonaj ćwiczenia.

Gramatyka języka polskiego (fragment)Piotr Bąk
Piotr Bąk Gramatyka języka polskiego (fragment)

Język polski różni się od innych języków słowiańskich kilkoma zasadniczymi cechami. Jest on jedynym językiem słowiańskim, który zachował samogłoski nosowe. W języku polskim dokonał się tzw. przegłos polski, tj. Przejście samogłoski e w o lub a przed twardymi spółgłoskami przedniojęzykowo‑zębowymi, tj. t, d, s, z, r, ł, n. Dlatego mamy dziś w polszczyźnie wymiany samogłosek: e:o lub e:ó, np. plecie – plotła, wiedzie – wiodła, niesie – niosła, wiezie – wiozła, ziele – zioło, pień – pieniek, oraz wymianę e:a, np. w lecielato, jedzieszjadę, w lesielas, lezielazł, mierzyćmiara, bielićbielićbielićbiały, pienić siępiana.
[...]

Ponadto język polski odróżnia w liczbie mnogiej dwa rodzaje męskoosobowy i żeńsko‑rzeczowy (niemęskoosobowy) (...) Dlatego mówimy np. Ci dwaj młodzi chłopcy chcieli przyjść (...) ale te dwie młode dziewczyny chciałyby przyjść (...) Takie same formy jak w rodzaju żeńskim stosujemy w wypowiedziach o zwierzętach i przedmiotach, np.: Te dwa młode konie byłyby przyciągnęły wóz. Te dwa wielkie kamienie byłyby leżały przy drodze do dzisiaj.

109NP_00000_BIB_001 Źródło: Piotr Bąk, Gramatyka języka polskiego, Warszawa 1984, s. 37–38.
Ćwiczenie 3

Wymień trzy różnice między językiem polskim a pozostałymi językami słowiańskimi.

R2t0uCEGqGT6o
OBIEKT MULTIMEDIALNY KLIKNIJ, ABY OTWORZYĆ NA PEŁNYM EKRANIE
Kliknij, aby rozpocząć
Wystąpił błąd
Spróbuj ponownie później
Źródło: Learnetic S.A., licencja: CC BY 4.0.
RJs1OLjq3oL5v
OBIEKT MULTIMEDIALNY KLIKNIJ, ABY OTWORZYĆ NA PEŁNYM EKRANIE
Kliknij, aby rozpocząć
Wystąpił błąd
Spróbuj ponownie później




Źródło: Learnetic S.A., licencja: CC BY 4.0.
Ćwiczenie 4
RHOWkbmkWnEUT
Zaznacz wyrazy zawierające samogłoskę nosową. mąka, sen, nosorożec, kęs, walizka, malina, zęby, dąb, aloes
Źródło: Learnetic SA, licencja: CC BY 4.0.
RuiMyv7wp9Efk
Ćwiczenie 4
Zadanie interaktywne polega na wybraniu prawidłowych odpowiedzi spośród podanych wariantów.
Źródło: Learnetic SA, licencja: CC BY 4.0.
Ćwiczenie 5
R14imT5L2MetA
Zadanie interaktywne polegające na przyporządkowaniu podanego słownictwa do odpowiednich kategorii.
Źródło: Learnetic SA, licencja: CC BY 4.0.

Zapoznaj się z tekstem „Język polski”, a następnie wykonaj ćwiczenia.

Język polski
Język polski

Polszczyzna ma swoją historię, składają się na nią dzieje wyrazów: ich narodziny, rozwój i pochodzenie. Zdarzają się jednak i wyrazy prastare, którymi posługujemy się na co dzień, nie wiedząc nawet, że brzmią w nich echa wielu tysiącleci. Najdawniejszą warstwę słownictwa polskiego odziedziczyliśmy z prasłowiańszczyzny, jest to około 1700 wyrazów. Opisują one najczęściej życie codzienne, świat materialny, faunęfaunafaunęfloręfloraflorę np. ziemia, brzeg, jaskinia, woda, skała, jeleń, bocian, błoto, jabłko, dąb, lipa grzyb. Dawne życie społeczne określają dawne słowa: gromada, ród, plemię, sędzia, wódz. Różne cechy ludzkie również można opisać przy zastosowaniu prastarych słów: chudy, wysoki, blady, łagodny, szczodry. Z prasłowiańszczyzny wywodzą się również słowa odnoszące się do życia duchowego: duch, dusza, wiara, nadzieja, rozum, wola, bóg, czart.

Naukowym wyjaśnianiem rodowodówrodowódrodowodów wyrazów zajmuje się etymologia. Jej zadaniem jest ustalenie pochodzenia, czasu i sposobu powstania wyrazu, uzasadnienie jego pierwotnej budowy i najstarszego znaczenia wraz wskazanie kolejnych zmian znaczeniowych. Należy jednak zdać sobie sprawę z tego, że znalezienie prawidłowego pochodzenia wyrazu, zwłaszcza starego, jest rzeczą niezwykle trudną i wymaga ogromnej wiedzy. Trzeba nie tylko znać język polski i jego historię, lecz również inne języki należące do rodziny indoeuropejskiej, prawa fonetycznefonetycznyfonetyczne, występujące niegdyś i zasięg ich działania, źródła historyczne dotyczące danego terenu. Konieczna jest również znajomość dziejów kultury materialnejkultura materialnakultury materialnej i kontaktów między społecznościami mówiącymi różnymi językami, a także dialektologiidialektologiadialektologii historycznej. Trzeba zatem być erudytąerudytaerudytą.

Badania etymologiczne pozwalają ukazać niespodziewane związki słów i pojęć, do których te słowa się odnoszą, a także poznać elementy kultury materialnej i duchowejkultura duchowaduchowej naszych przodków. Uzmysławiają, że wyrazy które w ciągu wieków nie zmieniły swojej formy, mogły zmienić znaczenie. Na przykład wyraz o znaczeniu konkretnym, oznaczającym czynność fizyczną, nabiera znaczenia abstrakcyjnegoabstrakcyjnyabstrakcyjnego. Przykładem może być etymologia czasownika: przysięgać. Słowianin ślubując coś na znak dotrzymania ślubu, dotykał ręką ziemi, a późniejszych wiekach krzyża, czyli przy‑sięgał, dotykał.

Badania etymologiczne pozwalają również ustalić właściwe znaczenie tekstów, które powstały w dawnych wiekach. Przykładem może być fragment modlitwy: „i błogosławion owoc żywota Twojego Jezus”. Rzeczownik żywot oznaczał dolną część brzucha.

Badania etymologiczne pozwalają ustalić, ile jest we współczesnej polszczyźnie wyrazów pochodzących z epoki słowiańskiej, a także jakie są najstarsze zapożyczenia. Przykładem może być rzeczownik meczet, który oznacza świątynię turecką, miejsce nabożeństwa.

Aleksander BrücknerBrücknerBrückner jest autorem najbardziej znanego „Słownika etymologicznego języka polskiego”, który był pierwszym tego typu słownikiem i do dziś pozostaje ważnym źródłem o dziejach polszczyzny.

Wydając w 1927 roku swój „Słownik etymologiczny języka polskiego”, podjął się ogromnego wyzwania, bo etymologia, to nauka bardzo wymagająca. Badania są żmudne. Trzeba dla każdego słowa wynaleźć wszystkie przykłady, które ukazały się w piśmie od czasów najdawniejszych po współczesne, następnie prześledzić znaczenia tych słów, zmienność ich znaczeń. Trzeba się odwołać do języków pokrewnych, wszystkich słowiańskich, zestawić słowa nie tylko będące w obiegu literackim ogólnym, ale i w dialektachdialektdialektach, w narzeczachnarzeczenarzeczach. Etymolog powinien zrekonstruować wcześniejsze postaci opisywanego wyrazu. Aż do językowych prapoczątków. Na przykład „matka, siostra, brat”, to jedne z najstarszych w polszczyźnie wyrazów, które istniały pięć tysięcy lat temu, a może i wcześniej.

Przy haśle „matka” w słowniku znajduje się informacja, że kiedyś było to słowo zdrobniałe, a jego źródłem jest „mać”. Z tego wyrazu powstały dwie inne oboczne formy na określenie rodzicielki: „macierz” i „maciora”. Już jednak w „Bogurodzicy” (zapisanej w XV w.) występuje znana nam do dziś „matka”. „Macierz” i „maciora” zostały w polszczyźnie, ale już pod nieco innym znaczeniem. Słownik wskazuje również, jak dawnym wyrazem jest „matka”, formy można znaleźć i w językach indoaryjskich (matar), w greckim (meter), w łacinie (mater), w niemieckim (Mutter), litewskim (motina).

W ponad 5800 hasłach znaleźć można objaśnienia etymologiczne około 26 tysięcy wyrazów, w tym wielu nazw własnych, wyrazów archaicznycharchaicznyarchaicznych czy środowiskowych. Znaczna grupa objaśnianych przez Aleksandra BrücknerBrücknerBrücknera wyrazów posiada określenie „prasłowo”. Tym mianem badacz opatrywał wyrazy, według niego, najdawniejsze, sięgające zamierzchłych czasów.

O bogactwie leksykalnymleksykaleksykalnym języka stanowią zarówno wyrazy odziedziczone z epok wcześniejszych, jak też nowo utworzone. Słowa nowe mogą być urabiane od już istniejących np. ogrodnik od ogród, programista od program, mogą być zapożyczeniami z innych języków np. ratusz, krużganek, komputer, strajk. Pojawiają się też zastępniki zapożyczeń np. samochód zamiast auto, samolot zamiast aeroplan. Często wykorzystywaną metodą jest metaforyzacja czyli przenoszenie nazw np. mysz komputerowa nazwana tak została dzięki podobieństwu do myszy‑zwierzątka. Język polski w swoich dziejach wykorzystywał wszystkie możliwości.

Język polski Źródło: oprac. Ośrodek Rozwoju Edukacji. Na podstawie źródeł: W poszukiwaniu najstarszych wyrazów. „Niektóre mają pięć tysięcy lat”, Polskie Radio, dostępny w internecie: https://www.polskieradio.pl/39/156/Artykul/2891881,W-poszukiwaniu-najstarszych-wyrazow-Niektore-maja-piec-tysiecy-lat; Anna Dąbrowska, Język polski. A to Polska właśnie, Wrocław 2004, Str. 33 – 36.
Brückner
R1IVaE0Gfg2e3
Ćwiczenie 6
Jakie dziedziny życia opisuje najstarsze słownictwo odziedziczone po prasłowiańszczyźnie? Dopasuj słownictwo do dziedzin. Życie codzienne Możliwe odpowiedzi: 1. wiara, dusza, 2. lipa, grzyb, 3. bocian, jeleń, 4. ród, wódz, 5. woda, skała Fauna Możliwe odpowiedzi: 1. wiara, dusza, 2. lipa, grzyb, 3. bocian, jeleń, 4. ród, wódz, 5. woda, skała Flora Możliwe odpowiedzi: 1. wiara, dusza, 2. lipa, grzyb, 3. bocian, jeleń, 4. ród, wódz, 5. woda, skała Życie społeczne Możliwe odpowiedzi: 1. wiara, dusza, 2. lipa, grzyb, 3. bocian, jeleń, 4. ród, wódz, 5. woda, skała Życie duchowe Możliwe odpowiedzi: 1. wiara, dusza, 2. lipa, grzyb, 3. bocian, jeleń, 4. ród, wódz, 5. woda, skała
Źródło: Learnetic S.A., licencja: CC BY 4.0.
Ćwiczenie 7

Wyjaśnij, na czym polega praca etymologa.

Rk6tE4ZcNFmpD
OBIEKT MULTIMEDIALNY KLIKNIJ, ABY OTWORZYĆ NA PEŁNYM EKRANIE
Kliknij, aby rozpocząć
Wystąpił błąd
Spróbuj ponownie później
Źródło: Learnetic S.A., licencja: CC BY 4.0.
Ćwiczenie 8

Wyjaśnij, jak rozumiesz zdanie: Etymolog musi być erudytą, aby poprawnie wywieść pochodzenie wyrazu.

RScD7mwxPUEyn
OBIEKT MULTIMEDIALNY KLIKNIJ, ABY OTWORZYĆ NA PEŁNYM EKRANIE
Kliknij, aby rozpocząć
Wystąpił błąd
Spróbuj ponownie później
Źródło: Learnetic S.A., licencja: CC BY 4.0.
RFv8aAPoLscEg
Ćwiczenie 9
Ułóż w poprawnej kolejności działania etymologa, które musi wykonać, pracując nad wyjaśnieniem pochodzenia słowa. Elementy do uszeregowania: 1. Prześledzić znaczenia tych słów i zmienność ich znaczeń., 2. Odwołać się do wszystkich słowiańskich języków pokrewnych., 3. Zestawić słowa, występujące nie tylko w literaturze i języku ogólnym, ale w dialektach i narzeczach., 4. Zrekonstruować wcześniejsze postaci opisywanego wyrazu, aż do językowych prapoczątków., 5. Dla danego słowa trzeba wynaleźć wszystkie przykłady, które ukazały się w piśmie od czasów najdawniejszych po współczesne.
Źródło: Learnetic S.A., licencja: CC BY 4.0.
Ćwiczenie 10

Wyszukaj w słowniku etymologicznym wyrazy: wróg, niewiasta, żona. W ciągu wieków nie zmieniły swojej formy, ale zmieniły znaczenie. Opisz, na czym polegała ta zmiana.

R1HEqOliOnsMV
OBIEKT MULTIMEDIALNY KLIKNIJ, ABY OTWORZYĆ NA PEŁNYM EKRANIE
Kliknij, aby rozpocząć
Wystąpił błąd
Spróbuj ponownie później
Źródło: Learnetic S.A., licencja: CC BY 4.0.
Polecenie 6

Przejrzyj słownik etymologiczny i wybierz ciekawe słowa, które wyszły już z użycia, zaprezentuj je w klasie.

R11BGBc7PHxTg
OBIEKT MULTIMEDIALNY KLIKNIJ, ABY OTWORZYĆ NA PEŁNYM EKRANIE
Kliknij, aby rozpocząć
Wystąpił błąd
Spróbuj ponownie później
Polecenie 7

Czy zgadzasz się ze zdaniem, że w wyrazach, jak w bursztynie, zakrzepły dźwięki i znaczenia, które przetrwały milenia. Zbierz argumenty i przykłady i napisz rozprawkę na ten temat.

RRM0HFONRgmdb
OBIEKT MULTIMEDIALNY KLIKNIJ, ABY OTWORZYĆ NA PEŁNYM EKRANIE
Kliknij, aby rozpocząć
Wystąpił błąd
Spróbuj ponownie później

Słownik

abstrakcyjny
abstrakcyjny

oderwany od rzeczywistości

archaiczny
archaiczny

właściwy minionym czasom, pochodzący z odległej epoki

bielić
bielić

malować (np. ścianę) rozpuszczonym w wodzie wapnem

dialekt
dialekt

regionalna odmiana języka

dialektologia
dialektologia

nauka o gwarach i odmianach danego języka

erudyta
erudyta

człowiek mający rozległą wiedzę książkową

fauna
fauna

ogół gatunków zwierząt charakterystycznych dla danego obszaru

flora
flora

ogół gatunków roślin charakterystycznych dla danego obszaru

fonetyczny
fonetyczny

związany z wymową

gramatyka
gramatyka

zbiór reguł opisujących system języka

językoznawstwo
językoznawstwo

dziedzina nauki zajmująca się badaniem języka

kultura duchowa
kultura duchowa

ogół dzieł naukowych, literackich i dzieł sztuki tworzących dorobek ludzkości w danym okresie historycznym

kultura materialna
kultura materialna

ogół dóbr materialnych i umiejętności technicznych społeczeństwa w danym okresie historycznym

leksyka
leksyka

ogół wyrazów wchodzących w skład jakiegoś języka

narzecze
narzecze

odmiana języka mówionego używana na pewnym terytorium przez określoną grupę społeczną

rodowód
rodowód

pochodzenie, początek czegoś

Notatki ucznia

R1E0KuPjgvXpZ
OBIEKT MULTIMEDIALNY KLIKNIJ, ABY OTWORZYĆ NA PEŁNYM EKRANIE
Kliknij, aby rozpocząć
Wystąpił błąd
Spróbuj ponownie później

Bibliografia

Bąk P., (1984), Gramatyka języka polskiego, Warszawa: Wiedza Powszechna.

Dąbrowska A., (2004), Język polski. A to Polska właśnie, Wrocław: Wydawnictwo Dolnośląskie.

Literatura staropolska. Wybór tekstów, (2002), t. I, oprac. Roman Mazurkiewicz, Kraków: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Pedagogicznego im. Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie.

W poszukiwaniu najstarszych wyrazów. „Niektóre mają pięć tysięcy lat”, Polskie Radio, dostępny w internecie: https://www.polskieradio.pl/39/156/Artykul/2891881,W-poszukiwaniu-najstarszych-wyrazow-Niektore-maja-piec-tysiecy-lat.