Wróć do informacji o e-podręczniku Wydrukuj Pobierz materiał do PDF Pobierz materiał do EPUB Pobierz materiał do MOBI Zaloguj się, aby dodać do ulubionych Zaloguj się, aby skopiować i edytować materiał Zaloguj się, aby udostępnić materiał Zaloguj się, aby dodać całą stronę do teczki
RO6sFth4WLwSq1

Kalendarium epoki - klasycyzm

Źródło: online-skills, licencja: CC0.

Ważne daty

ok. 1750‑1820 - okres klasycyzmu w muzyce

1732‑1809 - lata życia Josepha Haydna

1756‑1791 - lata życia Wolfganga Amadeusza Mozarta

1770‑1827 - lata życia Ludwiga van Beethovena

1

Scenariusz lekcji dla nauczyciela

RAduipMokEXqi1
Scenariusz zajęć do pobrania.
Źródło: online-skills, licencja: CC0.

I. Muzyka w ujęciu historycznym – periodyzacja, język, właściwości i charakterystyka.

6. Klasycyzm. Uczeń:

1) charakteryzuje muzykę w kontekście estetyki epoki:

g) twórczość i działalność klasyków wiedeńskich,

h) odmienność późnej twórczości Ludwiga van Beethovena jako prekursora romantyzmu,

i) zmiany w cyklu sonatowym dokonane przez Ludwiga van Beethovena i ich przykłady;

2) omawia cechy wybranych form muzycznych:

a) części cyklu sonatowego (w tym allegro sonatowe),

b) gatunki oparte na cyklu sonatowym: sonata klasyczna, symfonia, koncert solowy, kwartet smyczkowy;

4) wymienia i charakteryzuje twórczość kompozytorów (Joseph Haydn, Wolfgang Amadeus Mozart, Ludwig van Beethoven).

II. Analiza i interpretacja dzieł muzycznych. Uczeń:

1. zna podstawowe terminy i pojęcia właściwe dla opisu i zrozumienia wybranych dzieł muzycznych;

2. nazywa i porządkuje główne nurty, gatunki i style muzyczne, wskazuje formy wypowiedzi artystycznej spoza tradycyjnej klasyfikacji, uzasadniając swoją wypowiedź.

III. Tworzenie wypowiedzi związanych z historią i kulturą muzyczną. Uczeń:

1. wypowiada się w formie ustnej (np. dyskusja, prezentacja, debata) i/lub pisemnej (np. esej, referat) o dziełach muzycznych w oparciu o podstawową terminologię;

3. interpretuje i odczytuje w kontekście dokonań epoki wybrane dzieła muzyczne;

4. formułuje logiczną wypowiedź na temat dzieł, form, gatunków, stylów, technik i twórców muzycznych, uwzględniając zależności między nimi w kontekście: genezy, przeobrażeń, porównań.

Nauczysz się

wymieniać cechy muzyki oraz estetyki klasycyzmu;

charakteryzować najważniejsze formy muzyczne;

przyporządkowywać twórców do epoki;

opisywać dzieła muzyczne epoki klasycyzmu.

Styl klasyczny

Klasycyzm to okres w historii muzyki obejmujący lata ok. 1750‑1820, następującego po okresie baroku. Pojęcie to określa także styl, który w tym czasie ukształtował się, początkowo we Francji (zainicjowany reformą operową Glucka i działalnością francuskich kompozytorów), później zwłaszcza w Wiedniu, gdzie na przełomie XVIII i XIX w. mieszkali i tworzyli klasycy wiedeńscy: Joseph Haydn, Wolfgang Amadeusz Mozart i Ludwig van Beethoven.

Charakterystyczne dla klasyków wiedeńskich dążenie do równowagi treści i formy jest odbiciem klasycznej estetyki. Prócz równowagi żądała ona logiki pomysłu, przejrzystości, zwięzłości wykończenia, jasnego określenia i rozgraniczenia gatunków.

Styl klasyczny był przygotowany w muzyce instrumentalnej przez szkołę mannheimskąSzkoła mannheimskaszkołę mannheimskąszkołę starowiedeńskąSzkoła starowiedeńskaszkołę starowiedeńską, w dziedzinie opery zaś (w której wybił się Mozart) przez ośrodki francuskie, włoskie, a później także niemieckie. W okresie klasycyzmu skrystalizował się ostatecznie funkcyjny system dur‑moll, nastąpiło rozwinięcie ściśle związanej z formą dzieła faktury instrumentalnej, zwłaszcza orkiestrowej (przez sprecyzowanie składu orkiestry symfonicznej). Nowe środki harmoniczne i fakturalne, a także zasada budowy okresowej i pracy tematycznej, doprowadziły do wykształcenia się głównej formy w klasycyźmie - allegra sonatowego, czyli formy sonatowej oraz cyklu sonatowegoCykl sonatowycyklu sonatowego.

REWQtVqJjUb7k1
Początek pierwszej części Sonaty fortepianowej C-dur nr 16 Sempli-ce KV 545 W.A. Mozarta z przykładem basu Albertiego, wikipedia.org, CC0

Nastąpił także bujny rozwój formy wariacyjnej, kultywowano również formę ronda. Wzrost znaczenia mieszczaństwa w XVIII w. spowodował zmianę sytuacji społecznej muzyka (często jeszcze łączącego funkcje wykonawcy i kompozytora), jego stopniowe uniezależnianie się od dworu i Kościoła. Stało się to możliwe dzięki udziałowi mieszczaństwa w uprawianiu i popieraniu muzyki oraz dzięki powstałym wówczas i istniejącym do dziś formom życia muzycznego (koncert publiczny, muzykowanie domowe, podróżne koncertowe wirtuozów, krytyka muzyczna).

Najważniejsze formy okresu klasycyzmu

Najpopularniejszy w epoce klasycyzmu był cykl sonatowyCykl sonatowycykl sonatowy. Jest to forma muzyczna występująca najczęściej w układzie cztero- i trzyczęściowym:

  • allegro w formie sonatowej, poprzedzone niekiedy wolnym wstępem i zakończone kodą,

  • część powolna, nierzadko w formie wariacji,

  • menuet (w układzie trzyczęściowym pomijany)

  • finał, będący zazwyczaj rondem.

Cykl sonatowy stał się podstawą wszystkich zasadniczych gatunków klasycznej muzyki instrumentalnej, takich jak sonata, symfonia, koncert czy kwartet.

R13wXY2r6wzKX1
Kwartet smyczkowy, online-skills, CC BY 3.0

Najbardziej znacząca była pierwsza część cyklu. Podstawową zasadę konstrukcyjną stanowi w niej kontrast między tematami osiągany za pomocą środków harmonicznych, rytmicznych, agogicznych i instrumentacyjnych. Są one prezentowane w ekspozycjiEkspozycjaekspozycji, następnie są przetwarzane w przetworzeniu, a finalnie wracają w początkowym kształcie w repryzieRepryzarepryzie.

Najważniejsi twórcy

Ze zdobyczy szkoły mannheimskiej i starowiedeńskiej czerpali najwybitniejsi kompozytorzy epoki klasycyzmu, czyli Joseph Haydn, Wolfgang Amadeusz Mozart i Ludwig van Beethoven. Najstarszym z klasyków był Joseph Haydn.

RYtDueHR2at3Q
Fotografia portretowa przedstawia Josepha Haydna. Mężczyzna z peruką na głowie, z lekko uśmiechniętą twarzą. Ubrany jest w białą koszulę z żabotem oraz ciemną marynarkę. W ręce trzyma księgę. Dodatkowo na ilustracji umieszczono następujące informacje: 1. Haydn tworzył niemal wszystkie gatunki i formy muzyczne uprawiane w tym czasie. Przełomową rolę odegrał w dziejach muzyki instrumentalnej. Do niej należą przede wszystkim symfonie, kwartety, poza tym divertimenta, serenady, symfonie koncertujące i inne utwory orkiestrowe i kameralne, koncerty, sonaty fortepianowe. Haydn z symfonii i kwartetu uczynił gatunki klasyczne, wymagające uważnego słuchania, a nie tylko rozrywki.
Thomas Hardy, „Portret Josepha Haydna”, 1791, Royal College of Music Museum of Instruments, Londyn, Wielka Brytania, Pinimg, CC BY 3.0

Haydn bywa nazywany ojcem symfonii - skomponował ich aż 104. Symfonie są doskonałym przykładem ewolucji stylu muzycznego kompozytora. Wczesne kompozycje mają przeważnie niewielkie rozmiary (3 lub 4 krótkie części skontrastowane agogicznie, zwykle z menuetem pośrodku), na ogół utrzymane były w tonacjach do dwóch znaków. Słyszalne są także wyraziste wpływy barokowe - obecność basso continuo, dwuczłonowa budowa poszczególnych części czy technika koncertująca. Ostatnie symfonie (londyńskie) tworzą już model symfonii klasycznej.

W skład rozwiniętej orkiestry Haydna wchodzą przeważnie: kwartet smyczkowy (I i II skrzypce, altówki, wiolonczele; kontrabasy dublują partię wiolonczel), instrumenty dęte (flety, oboje i rogi, klarnety i trąbki) oraz perkusja ograniczona do kotłów.

Wysłuchajmy fragmentu kwartetu smyczkowego.

RUK0oLNDIfKPa
Utwór: Joseph Haydn, Kwartet smyczkowy op. 76 nr 3 Emperor. Kompozycja posiada umiarkowane tempo. Cechuje się spokojnym charakterem.
R11qgvKvbMsfG1
Ilustracja interaktywna przedstawia orkiestrę symfoniczną podczas przygotowań do koncerty. Dodatkowo na ilustracji umieszczono następujące informacje: 1. Orkiestra symfoniczna to zespół instrumentalny przeznaczony do wykonywania wielkich dzieł muzycznych: symfonii, koncertów, oper i baletów w czasie koncertów w teatrach muzycznych i na otwartym powietrzu., 2. Do połowy XVIII w. nie istniała standardowa obsada orkiestry, składy dostosowane były do konkretnego utworu. Początek nowego, dojrzałego stylu w muzyce symfonicznej i związane z nim zmiany w składzie orkiestry wiążą się z działalnością kompozytorów szkoły mannheimskiej, którzy w połowie XVIII w. na dworze książęcym w Mannheim stworzyli i prowadzili orkiestrę symfoniczną. 3. Podstawę orkiestry stanowił zespół instrumentów smyczkowych, tj. I i II skrzypce, altówka oraz wiolonczela zdwajana przez kontrabas. Wyraźnie zwiększyła się rola grupy instrumentów dętych, którą tworzyły flety, oboje i fagoty. Ten typ orkiestry utrzymał się zasadniczo w całym okresie klasycznym, z tym, że klawesyn, który powszechny był w poprzednich epokach, przy pełniejszej obsadzie stał się zbyteczny i zachował się jedynie w operze dla realizacji akompaniamentu recytatywów. W niektórych dziełach Mozarta pojawiły się po raz pierwszy dwa klarnety, które w składzie orkiestry utrzymały się na stałe. Beethoven wprowadził natomiast puzony, czy też odmiany instrumentów o skrajnych brzmieniach (flet piccolo, kontrafagot).
Vienna Mozart Orchestra w historycznych strojach, Wikimedia, domena publiczna

Wybitnym kontynuatorem klasycznego stylu był Wolfgang Amadeusz Mozart.

RTjomqDrL4a9e
Ilustracja przedstawia pośmiertny portret Wolfganga Amadeusza Mozarta został namalowany przez Barbarę Krafft na prośbę Josepha Sonnleithnera w 1819 roku, długo po śmierci Mozarta. Mężczyzna na portrecie ma perukę w jasnej barwie. Twarz ma poważną, usta pomalowane w kolorze czerwonym. Ubrany jest w białą koszulę z ozdobnym żabotem oraz czerwoną, zdobną marynarkę. Dodatkowo na ilustracji umieszczono następujące informacje: 1. Podobnie jak Haydn, Mozart pisał niemal wszystkie gatunki muzyki, także symfonie. Mozart jest twórcą 41 symfonii. Utwory te powstawały w ciągu całego życia kompozytora, stąd ich pewne zróżnicowanie. Pierwszą symfonię Mozart napisał mając 8 lat, ostatnią 3 lata przed śmiercią.
Barbara Krafft, „Wolfgang Amadeusz Mozart”, 1819, Gesellschaft der Musikfreunde, Wiedeń, Austria, Wikimedia, domena publiczna

Młodzieńcze symfonie mają stosunkowo niewielkie rozmiary, niedużą obsadę wykonawczą, wykazują często wpływy divertimenta, serenady oraz szkoły mannheimskiej. Wiele z nich ma jeszcze budowę trzyczęściową (czyli z pominięciem menueta). Większość dojrzałych symfonii Mozarta ma budowę czteroczęściową z  menuetem. Czasami kompozytor wprowadzał w  części pierwszej wolny wstęp poprzedzający właściwe allegro sonatowe.

Innowację w  zakresie instrumentacji stanowiło wprowadzenie do składu orkiestry klarnetów. Stosowanie klarnetów przez Mozarta nie było jeszcze typową i konsekwentnie realizowaną zasadą instrumentacyjną, ponieważ kompozytor umieszczał ten instrument tylko w wybranych symfoniach (klarnety weszły na stałe do orkiestry symfonicznej dopiero u Beethovena).

Poza symfoniami Mozart zasłynął także znakomitymi koncertami, operami oraz muzyką religijną. We wszystkich gatunkach realizował klasyczne standardy estetyczne.

Wysłuchajmy fragmentów utworów:

  • Wolfgang Amadeusz Mozart - Sonata fortepianowa A‑dur KV 331 cz. III

  • Wolfgang Amadeusz Mozart - Eine kleine Nachtmusik KV 525 cz. I

R1C88FFnnUOt8
Utwór: Sonata fortepianowa A-dur KV 331 cz. III, autorstwa: Wolfganga Amadeusza Mozarta. Kompozycja posiada zróżnicowane tempo zmieniające się w trakcie utworu. Cechuje się wesołym, skocznym charakterem.
R1TxTNdqNjFQ3
Utwór: Eine kleine Nachtmusik KV 525 cz. I, autorstwa: Wolfganga Amadeusza Mozarta. Kompozycja posiada wolne tempo. Cechuje się wesołym, skocznym charakterem.
ReQfTKe5CQhLy
Fotografia przedstawia Ludwika van Beethovena. Mężczyzna w siwiejących, długich, nastroszonych włosach siedzi i ma w ręce zeszyt z nutami i ołówek. Minę ma poważną i skupioną. Ubrany był w białą koszulę z wysoko postawionym kołnierzem, czerwony zawinięty na szyi szal oraz ciemną marynarkę. Dodatkowo na ilustracji umieszczono następujące informacje: 1. Wielkim nowatorstwem Beethovena jest też wprowadzenie do symfonii głosów wokalnych. Te innowacje na gruncie symfoniki stały się niezwykle inspirujące dla następnych pokoleń kompozytorów. Nawiązywać do nich będą zwłaszcza kompozytorzy doby romantyzmu., 2. Zapis nutowy: Słynny „motyw losu”, rozpoczynający V symfonię, Beethoven, 3. Utwór: Ludwig van Beethoven „Sonata F-dur” op. 10 nr 2 cz. I. Kompozycja posiada zróżnicowane tempo zmieniające się w trakcie utworu. Cechuje się skocznym, żwawym, wesołym charakterem.
Joseph Karl Stieler, „Portret Ludwiga van Beethovena podczas komponowania Missa Solemnis”, 1820, Beethoven-Haus, Bonn, Niemcy, Wikimedia, domena publiczna

Pierwsze dwie symfonie stylistycznie nawiązują do typowej tradycji muzyki klasycznej, wykazują jeszcze wpływy Haydna i Mozarta. Równocześnie jednak zauważalne są już w nich wyraźnie indywidualne cechy stylu Beethovena. W późniejszych symfoniach Beethovena odnaleźć można szereg innowacji, odmieniających kształt symfonii. Zaliczyć do nich można m.in. zwiększenie liczby części do 5, dodanie do kompozycji programu czy wprowadzenie syntetycznego finału (cytaty głównych tematów poprzednich części pojawiają się w ostatniej części).

W ramach twórczości symfonicznej Beethovena mamy do czynienia ze specyficznym dla tego kompozytora mistrzowskim opanowaniem wielkiej formy, doskonałą pracą motywiczną i przetworzeniową oraz z rozszerzeniem wolumenu brzmienia orkiestry, poprzez rozbudowę jej składu. Podobnie jak Haydn i Mozart, niemiecki kompozytor pisał niemal wszystkie obecne w klasycyzmie gatunki instrumentalne (sonaty, koncerty, kwartety), ale także muzykę wokalno‑instrumentalną (pieśni, oratorium, msza).

Klasycyzm był niewątpliwie jedną z najważniejszych epok w historii muzyki. Dzięki wybitnym twórcom w okresie tym wykształciły się formy, które wykorzystywane były, i nadal są, przez kompozytorów kolejnych pokoleń.

Zadania

ROdScnzJ1T2FO
Ćwiczenie 1
Joseph Haydn, Wolfgang Amadeusz Mozart i Ludwig van Beethoven to: Możliwe odpowiedzi: 1. Potężna Gromadka, 2. Klasycy wiedeńscy, 3. II szkoła wiedeńska
RiCOQgEUqhk8O
Ćwiczenie 2
Chętnie stosowany przez klasyków akompaniament to: Możliwe odpowiedzi: 1. basso continuo, 2. bas cyfrowany, 3. bas Albertiego
RtP2C3VD97J2d
Ćwiczenie 3
Uporządkuj w odpowiedniej kolejności podane częśći symfonii. Elementy do uszeregowania: 1. allegro sonatowe, 2. wariacje lub ABA, 3. menuet, 4. rondo, wariacje lub allegro sonatowe
R1OLjiNK8YwmS
Ćwiczenie 4
Zaznacz, które odpowiedzi są prawdziwe. Które formy były najchętniej pisane przez kompozytorów klayscyzmu? Możliwe odpowiedzi: 1. sonata, 2. ballada, 3. symfonia, 4. koncert
RjMIGfAW2CrwD
Ćwiczenie 5
Jakie są cechy epoki klasycyzmu? Możliwe odpowiedzi: 1. Dominująca faktura homofoniczna., 2. Stosowanie budowy okresowej., 3. Mieszanie się form i gatunków.
R1cVLPDwoBNQB
Ćwiczenie 6
Które z innowacji można odnaleźć w symfoniach Beethovena? Możliwe odpowiedzi: 1. Partie solowe nowych instrumentów., 2. Zmiana środkowych części., 3. Chór w obsadzie wykonawczej.
Ro0T4QtertReR
Ćwiczenie 7
Klasycy wiedeńscy korzystali z osiągnięć: Możliwe odpowiedzi: 1. szkoły londyńskiej, 2. szkoły mannheimskiej, 3. szkoły starowiedeńskiej
mea25b84bc44b40c6_0000000000198

Słownik pojęć

Cykl sonatowy
Cykl sonatowy

muzyczna cykliczna forma muzyki instrumentalnej, składająca się najczęściej z 4 odrębnych, stanowiących zamkniętą całość części, zestawionych w odpowiedniej kolejności na zasadzie kontrastu agogicznego (kontrastu tempa), kontrastu wyrazowego i wspólnoty lub pokrewieństwa tonacji; także utwór muzyczny mający taką formę.

Divertimento
Divertimento

gatunek muzyki instrumentalnej, powstały w poł. XVIII w. z połączenia suity i symfonii. Przybierało formę cykliczną składającą się z 4‑10 stosunkowo krótkich i różniących się części.

Ekspozycja
Ekspozycja

element formy sonatowej. Jej początkowy odcinek, w którym następuje prezentacja głównych tematów i łączników.

Przetworzenie
Przetworzenie

środkowy odcinek formy sonatowej, w którym materiał tematyczny ekspozycji zostaje poddany tzw. pracy tematycznej, tzn. modyfikacjom melodycznym, rytmicznym, harmonicznym.

Repryza
Repryza

końcowy odcinek formy sonatowej, następujący po przetworzeniu. Różni się od ekspozycji tym, że drugi temat w repryzie pojawia się w tonacji pierwszego tematu (w ekspozycji w tonacji dominanty).

Scherzo
Scherzo

3‑częściowa forma instrumentalna, zwykle w metrum trójdzielnym, szybkim tempie i żartobliwym charakterze.

Szkoła mannheimska
Szkoła mannheimska

grupa kompozytorów i muzyków czeskich, niemieckich i włoskich, działających na dworze elektora Palatynatu Dolnego — od 1740 w Mannheimie, 1778–1800 w Monachium.

Szkoła starowiedeńska
Szkoła starowiedeńska

grupa kompozytorów włoskich i austriackich działających w Wiedniu w XVIII w., przed klasykami wiedeńskimi, m.in.: A. Caldara, uważany za założyciela szkoły, G. Reutter, G.Ch. Wagenseil, M.G. Monn, J. Starzer, J.Ch. Mann.

Źródła:
www.encyklopedia.pwn.pl
www.sjp.pl

Biblioteka muzyczna

R82GdaI96L8IS1
R12nGGtTlbY881
R12A3cPuPgODG1
RUK0oLNDIfKPa
Przewiń
Głośność

    Galeria dzieł sztuki

    Bibliografia

    www.encyklopedia.pwn.pl

    www.sjp.pl