Wróć do informacji o e-podręczniku Wydrukuj Pobierz materiał do PDF Pobierz materiał do EPUB Pobierz materiał do MOBI Zaloguj się, aby dodać do ulubionych Zaloguj się, aby skopiować i edytować materiał Zaloguj się, aby udostępnić materiał Zaloguj się, aby dodać całą stronę do teczki
Rf4LBsK5ruZNA1
Ilustracja przedstawia betonowe mury obronne przed zamkiem oraz drogę dojazdową do bram. Tytuł lekcji: Kalendarium epoki. Średniowiecze

Kalendarium epoki. Średniowiecze

Źródło: online-skills, licencja: CC0.

Ważne daty

313Edykt Mediolański rzymskiego cesarza Konstantyna Wielkiego (zezwolenie chrześcijanom na swobodę kultu religijnego)

476‑1453 – tradycyjnie przyjęte ramy czasowe średniowiecza (od upadku Cesarstwa Zachodniorzymskiego do upadku Cesarstwa Bizantyjskiego)

480‑524 – daty życia Boecjusza – średniowiecznego myśliciela, polityka i tłumacza

590‑604 – pontyfikat papieża Grzegorza Wielkiego

1080‑1280 – przybliżony okres działalności trubadurów – świeckich muzyków z południowej Francji

1098‑1179 – daty życia Hildegardy z Bingen – średniowiecznej mniszki, poetki, lekarki i kompozytorki

ok. 1160‑1205 – daty życia Perotinusa Magnusa – średniowiecznego kompozytora, mistrza gatunku organum

1170‑1290 – przybliżony okres działalności truwerów – świeckich muzyków z północnej Francji

XII‑XIV wiek – okres działalności minnesingerów – świeckich muzyków niemieckich

ok. 1300‑1377 – daty życia kompozytora Guillauma de Machaut

ok. 1325‑1397 – daty życia kompozytora Francesco Landini

ok. 1370‑1412 – daty życia kompozytora Johannesa Ciconia

1407 – pierwszy zapis nutowy Bogurodzicy, najstarszej pieśni do polskiego tekstu

1419‑1477 – okres działalności kompozytorów ze szkoły burgundzkiej

mdaf25b17d8ffd461_0000000000034
1

Scenariusz lekcji dla nauczyciela.

RdBGL9HovDaud1
Scenariusz zajęć do pobrania.
Źródło: online-skills, licencja: CC0.
mdaf25b17d8ffd461_0000000000037

Zapoznanie uczniów z wiadomościami na temat muzyki średniowiecza. I. Muzyka w ujęciu historycznym – periodyzacja, język, właściwości i charakterystyka. 3. Średniowiecze. Uczeń:

  1. charakteryzuje kulturę muzyczną wczesnego średniowiecza związaną z rozwojem chrześcijaństwa;

  2. omawia chorał gregoriański: a) powstanie, b) związek z liturgią Kościoła rzymskiego (antyfonarz), c) cechy, d) notacja (neumy), e) sposoby wykonania: accentus i contentus, f) system modalny, g) formy i gatunki z nim związane: hymn, psalm, antyfona, msza, dramat liturgiczny (misterium) i in.;

  3. omawia początki wielogłosowości w muzyce kościelnej: a) formy: organum i discantus, b) teoretycy: Hucbald, Guido z Arezzo, c) szkoła Notre Dame i jej przedstawiciele: Leoninus i Perotinus;

  4. charakteryzuje ars antiqua (muzyka menzuralna i jej notacja, szkoły klasztorne jako ośrodki kultury muzycznej) i ars nova (muzyka świecka, dworska, rozwój muzyki instrumentalnej);

  5. zna kompozytorów i teoretyków średniowiecznych (Leoninus, Perotinus, Guido d’Arezzo, Philippe de Vitry, Guillaume de Machaut, Piotr z Grudziądza, Wincenty z Kielczy (Kielc), Mikołaj z Radomia);

  6. zna pojęcia: śpiew melizmatyczny (melizmaty), skale modalne, cantus firmus, neumy.

mdaf25b17d8ffd461_0000000000048
Nauczysz się

określać ramy czasowe średniowiecza i przyporządkowywać daty do istotnych wydarzeń z zakresu dziejów powszechnych i historii muzyki;

ustalać datę ogłoszenia Edyktu Mediolańskiego i wyjaśniać jego znaczenie dla historii muzyki;

określać lata pontyfikatu papieża Grzegorza Wielkiego i wyjaśniać na czym polegała przypisywana mu kodyfikacja chorału gregoriańskiego;

charakteryzować średniowieczną notację muzyczną;

wskazywać daty życia Hildegardy z Bingen i opisać cechy jej twórczości;

ustalać tytuł najdawniejszej pieśni z polskim tekstem, scharakteryzować ją oraz podać datę, z której pochodzi jej najstarszy zapis;

przedstawiać szkołę kompozytorów działających w późnym średniowieczu na dworze w Dijon i katedrze w Cambrai, wymieniać jej przedstawicieli, opisać cechy charakterystyczne ich twórczości i wskazać okres ich działalności;

definiować pojęcia: śpiew a cappellaA cappellaa cappella,śpiew antyfonalnyAntyfonalny śpiewśpiew antyfonalny, śpiew responsorialnyResponsorialny śpiewśpiew responsorialny, chansonChansonchanson, chorał gregoriański,Chorał gregoriańskichorał gregoriański, fauxbourdonFauxbourdonfauxbourdon,melizmat,Melizmatmelizmat, skale modalneModalne skaleskale modalne, pentatonika.Pentatonikapentatonika.

mdaf25b17d8ffd461_0000000000054

Średniowiecze w muzyce

R12FGkGN7Lszo1
Średniowieczne miasto, medieval-man.blog.onet.pl, CC BY 3.0

Jak zapewne pamiętacie, średniowiecze to epoka przypadająca na okres od V do XV w. Jej ramy czasowe wiążą się z istotnymi wydarzeniami z zakresu historii powszechnej: upadkiem Cesarstwa Zachodniorzymskiego (476 r.) oraz upadkiem Cesarstwa Bizantyjskiego (1453 r.) i odkryciami geograficznymi, przede wszystkim odkryciem Ameryki (1492 r.).

Za chwilę przyjrzymy się najważniejszym – z perspektywy historii muzyki – wydarzeniom średniowiecza.

mdaf25b17d8ffd461_0000000000062

Rok 313: Edykt Mediolański, czyli swoboda kultu religijnego dla chrześcijan

R1U2KqO8rmrZI1
Papież Konstantyn Wielki, XIII w., kościół Stani Quattro Coronati, Rzym, Włochy, pwn.pl, CC BY 3.0

Jak wspomniano, za początek średniowiecza uznaje się istotne z punktu widzenia historii powszechnej wydarzenie – upadek Cesarstwa Zachodniorzymskiego w roku 476. Nie miało ono jednak większego wpływu na dzieje muzyki. Jako początek „muzycznego” średniowiecza często wskazuje się natomiast rok 313, w którym rzymski cesarz Konstantyn Wielki ogłosił Edykt Mediolański.

Ustanawiał on, po latach prześladowań chrześcijan, tolerancję religijną i zezwalał wyznawcom Chrystusa na swobodę kultu. Zaowocowało to intensywnym rozwojem sztuki wczesnochrześcijańskiej, zwłaszcza muzyki – świeżo powstała wspólnota Kościoła potrzebowała bowiem nowych, własnych śpiewów, różnych od antycznych pogańskich hymnów.

Pierwsi wyznawcy Chrystusa w znacznej mierze wywodzili się spośród Żydów, dlatego nie dziwi fakt, iż przynieśli oni ze sobą rodzime śpiewy i dostosowali je na potrzeby nowej religii. Średniowieczna muzyka zawdzięcza tradycji żydowskiej przede wszystkim Psałterz, czyli zbiór 150 psalmów stosowanych do celów liturgicznych zarówno w judaizmie, jak i chrześcijaństwie. Z muzyki synagogalnej przejęty został też sposób ich wykonywania: responsorialnyResponsorialny śpiewresponsorialny (kantor śpiewa zwrotki psalmu, całe zgromadzenie refren) bądź antyfonalnyAntyfonalny śpiewantyfonalny (zgromadzenie dzieli się na dwa zespoły śpiewające naprzemiennie: mniejszy wykonuje zwrotki, większy refren).

Pod koniec IV w. chrześcijaństwo otrzymało status religii państwowej, co wyraźnie wpłynęło na rozwój muzyki, bez której trudno było już sobie wyobrazić publiczne ceremonie. Jej awans doprowadził do tego, że z czasem przejęła ona w średniowiecznej hierarchii nauk najwyższe miejsce, zgodnie ze słowami myśliciela Beda Czcigodnego (VII w.): Żadna nauka nie ośmieliła się przejść przez wrota kościoła z wyjątkiem muzyki.

mdaf25b17d8ffd461_0000000000075

Lata 480‑524: Boecjusz – jeden z najważniejszych myślicieli średniowiecza

R1GIMEelbgOKC1
Boecjusz, 1385, Uniwersytecka Biblioteka w Glasgow, Szkocja, wikimedia.org, domena publiczna

Średniowiecze mogło poszczycić się wieloma myślicielami i teologami, z których wskazać należy Kasjodora, św. Augustyna, św. Tomasza z Akwinu, św. Bonawenturę. Do najważniejszych zalicza się też urodzonego w 480 r. w Rzymie Boecjusza. Wsławił się on przede wszystkim jako filozof, polityk i tłumacz dzieł Arystotelesa. W swoich rozważaniach wiele miejsca poświęcił muzyce, która należała wtedy do tzw. septem artes liberalesSeptem artes liberalesseptem artes liberales (siedmiu sztuk wyzwolonych).

To właśnie Boecjuszowi muzyka zawdzięczała fundamenty swojego prestiżu w chrześcijańskim świecie:

Ponieważ ogółem istnieją cztery dyscypliny matematyczne, wynika stąd, że trzy spośród nich (arytmetyka, geometria i astronomia) zajmują się dociekaniem prawdy, natomiast muzyka odnosi się nie tylko do rozumowej spekulacji, lecz i do moralności. Nic bowiem nie jest tak naturalne dla człowieka jak to, że słodkie tony działają nań kojąco, a te, którym brak słodyczy, budzą niepokój.

Boecjusz włączył do myśli chrześcijańskiej tradycję starogrecką, według której czynnikiem porządkującym wszechświat była liczba i proporcja. Prosta proporcja związana była z doskonałością i pięknem, skomplikowanie i niewymierność stanowiły oznakę chaosu. Z tego względu niemal przez całą epokę wyzyskiwane były przede wszystkim interwały, takie jak oktawy, kwinty i kwarty (o doskonałych proporcjach), unikano zaś i bano się trytonu, którego brzmienie kojarzono z diabłem (diabolus in musica).

Boecjusz zasłynął także jako autor przytaczanego przez całą epokę podziału muzyki na:

musica mundana – niesłyszalna dla człowieka muzyka świata, na którą składa się ruch ciał niebieskich,

musica humana – niesłyszalna muzyka wewnątrz każdego człowieka, stanowiąca wynik harmonii ciała i duszy,

musica instrumentalis – muzyka słyszalna dla człowieka, śpiewana i grana.

Stanowisko Boecjusza przez wiele następnych stuleci kształtowało poglądy na muzykę. Dzięki niemu teoria muzyki stała się niezbędnym składnikiem każdego systematycznego opisu świata, a znajomość jej zasad była nieodzownym elementem wykształcenia. Najważniejsze dzieło Boecjusza – O prawidłach muzyki – stanowiło podstawowy traktat dla całego średniowiecza, a jego wnikliwą lekturę zalecano studentom Oxfordu jeszcze w połowie XIX w.

mdaf25b17d8ffd461_0000000000098

Lata 590‑604: pontyfikat papieża Grzegorz Wielkiego, czyli pierwsza reforma chorału

RtM2ox2gBdtzX1
Papież Grzegorz Wielki, igomedia, CC BY 3.0

Fundamentem średniowiecznej muzyki religijnej był chorał gregoriańskiChorał gregoriańskichorał gregoriański – zbiór jednogłosowych pieśni kościelnych w języku łacińskim, swobodnych rytmicznie, śpiewanych a cappella.A cappellaa cappella. Swoją postać i nazwę zawdzięcza on żyjącemu na przełomie VI i VII w. papieżowi Grzegorzowi Wielkiemu, który miał dokonać selekcji pieśni i z różnorodnych chorałów stworzyć uniwersalny, wspólny dla całego Kościoła kanon.

Jednogłosowość w liturgii wynikała z uzależnienia muzyki od dogmatyki Kościoła. Wykluczała ona indywidualizm, zaś nauka i sztuka musiała według niej wyrażać jedność, całość i wspólnotę Bożego stworzenia. Śpiew chóru w unisonie symbolizował spójność i nienaruszalność wiary, a wszelkie odstępstwa traktowano jako zagrożenie wpływami świeckimi i pogańskimi.

Na przestrzeni lat pojawiły się różne odmiany chorału (jak m. in. ambrozjański, starorzymski, bizantyjski). W trosce o jednolitość śpiewu liturgicznego skodyfikowano oficjalny, przyjęty przez Rzym chorał (chorał gregoriański). Zgodnie z tradycją zasługę tę przypisuje się papieżowi Grzegorzowi Wielkiemu, któremu dyktować pobożne utwory miał Duch Święty w postaci gołębicy.

Pod względem muzycznym chorał gregoriański opierał się na materiale skal modalnychModalne skaleskal modalnych (poprzedniczek skal systemu tonalnego dur‑moll). Wykonywany był w sposób sylabiczny bądź melizmatyczny.Melizmatmelizmatyczny. Chorał zapisywano w notacji neumatycznej (od neumy, czyli średniowiecznej nuty). Początkowo nad tekstem słownym umieszczano wyłącznie znaki wykonywane ręką przez kantora kierującego śpiewem, mające jedynie oddać ogólny zarys melodii (notacja cheironomiczna). Z czasem zaczęto określać odległości między dźwiękami odpowiednimi odstępami na papierze, najpierw notując neumy na pustym polu (notacja diastematyczna bezliniowa), później na jednej linii (notacja diastematyczna liniowa). W XI w. liczba linii została zwiększona do czterech. Taki zapis chorału stosuje się także współcześnie.

Chorał gregoriańskiChorał gregoriańskiChorał gregoriański przetrwał w liturgii chrześcijańskiej do dnia dzisiejszego. Za chwilę wysłuchamy chorału Salve Regina i sekwencji Dies Irae z dołączonym poniżej zapisem nutowym (notacja czteroliniowa). Zwróćmy uwagę na fakturę (monofonia), materiał muzyczny (skala modalna) i sposób wykonania (sylabiczny z pojedynczymi melizmatami).

R1Mf0W1Jx6NBR1
Widok nutowy na chorał „Salve Regina”, wikimedia.org, CC BY 3.0
Rjv92bBlP7AZT1
R1JS05WyNtz851
Widok nutowy na sekwencję „Dies Irae”, jarenhinckley.com, CC BY 3.0
R1W1hEj6X6l7R1
mdaf25b17d8ffd461_0000000000111

Lata 1098‑1179: Hildegarda z Bingen – średniowieczna mniszka, poetka, lekarka i kompozytorka

R1XEK4ZfQnTyP1
Święta Hildegarda z Bingen – doktor Kościoła katolickiego, mniszka, poetka, lekarka i kompozytorka, the-exponent, CC BY 3.0

W pierwszych wiekach średniowiecza jedynie życie zakonne otwierało dostęp do wiedzy i kultury (niepiśmienni byli nawet królowie), zarówno mężczyznom, jak i kobietom. Zgromadzenia zakonne stawały się ośrodkami kultury i nauki, a ich członkowie mogli nie tylko wspierać muzykę, ale i ją uprawiać, ciesząc się społecznym respektem.

Jedną z najbardziej fascynujących postaci średniowiecza była urodzona w 1098 r. mniszka Hildegarda z Bingen. Ceniono ją jako teologa, lekarkę i poetkę, nazywano ją reńską Sybillą (doradzała bowiem nawet biskupom i papieżom). Hildegarda to autorka licznych pieśni religijnych, które komponowała do własnej poezji. Stworzyła także moralitet Ordo virtum, przedstawiający zmagania 16 Cnót z Diabłem o Duszę. Jej kompozycje wyróżnia niespotykana jak na tamte czasy ekspresja muzyczna, szeroki ambitus melodii, wielkie skoki interwałowe i bogata melizmatyka.Melizmatmelizmatyka. Hildegarda nie odżegnywała się też od instrumentów uważając, że chwale Boga może służyć wszystko, co wynalazła ludzka mądrość.

Za chwilę wysłuchamy dwóch kompozycji Hildegardy z Bingen: O viridissima virga oraz O rubor sanguinis. Zwróćmy uwagę na dołączoną do ostatniego utworu średniowieczną notację. Po zakończeniu odtwarzania wymieńmy się spostrzeżeniami.

R1eXj2TrFNJ8T
RfhDdspa8qDen
Ilustracja interaktywna przedstawia nuty. Dodatkowo na ilustracji umieszczono następujące informacje: Utwór: 1. O rubor sanguinis, autorstwa Hildegardy vnon Bingen Wykonawca: Sequentia. Kompozycja posiada wolne tempo. Cechuje się spokojnym charakterem.
Hildegarda z Bingen, „O rubor sanguinis”, online-skills, CC BY 3.0
mdaf25b17d8ffd461_0000000000121

Rok 1407: najstarszy zapis „Bogurodzicy”, pierwszej pieśni z polskim tekstem

R1YdOx7JKHge81
„Bogurodzica” – rękopis, 1407, Biblioteka Jagiellońska, polona.pl, domena publiczna

Średniowieczne śpiewy dotarły także do Polski. Najstarszą znaną nam pieśnią do polskiego tekstu jest Bogurodzica. Jej pierwsze dwie zwrotki powstały prawdopodobnie w XIII w. Ich melodia opiera się na skali doryckiej z elementami pentatonikiPentatonikapentatoniki. Początkowy motyw nawiązuje do jednej z truwerskich pieśni (nie ma w tym nic dziwnego, bowiem średniowieczne pieśni wyzyskiwały obiegowe zwroty melodyczne i ograniczoną interwalikę). Najstarszy zapis pierwszych zwrotek Bogurodzicy pochodzi z 1407 r. Jej dalsze fragmenty, oparte na skali lidyjskiej, powstały prawdopodobnie w XV w. Wykorzystano w nich motywy pieśni wielkanocnej Dla nas wstał z martwych oraz pasyjnej Dla ciebie człowiecze. Zarówno autor melodii Bogurodzicy, jak i jej tekstu, pozostaje do dziś nieznany.

Bogurodzica, określona przez Jana Długosza jako carmen patrium (pieśń ojców), przez długi czas stanowiła hymn polskiego rycerstwa. Śpiewano ją dla podniesienia ducha przed bitwami (np. pod Grunwaldem) oraz dla uwznioślenia uroczystości dworskich (np. w czasie koronacji Władysława III).

Za chwilę wysłuchacie Bogurodzicy w wykonaniu zespołu muzyki dawnej Jerycho. Po zakończeniu odtwarzania wymieńcie się spostrzeżeniami.

RXZVbmlMj4Duu
mdaf25b17d8ffd461_0000000000130

Lata 1419‑1477: zmierzch średniowiecza, czyli szkoła burgundzka

Rqcx2OvYrZG0M1
Martin le Franc, „Guillaume Dufay i Gilles Binchois”, ok. 1440 wikimedia.org, domena publiczna

Koniec średniowiecza wiąże się z działalnością szkoły burgundzkiej, czyli grupy kompozytorów tworzących na dworze w Dijon i w katedrze w Cambrai za czasów panowania Filipa Dobrego (1419–1467) i Karola Śmiałego (1467–1477). W twórczości kompozytorów szkoły burgundzkiej pojawiały się pewne cechy muzyki średniowiecznej (jako elementy dawne, odchodzące), dostrzegalne były też silne wpływy muzyki angielskiej XV w. (kantylenowość, przewaga interwałów, takich jak tercje i seksty). Kompozytorzy burgundzcy równie chętnie jak muzykę religijną, tworzyli utwory świeckie, wykorzystując charakterystyczne dla średniowiecza gatunki: msza, motet, chanson.Chansonchanson. Specyficznym dla szkoły burgundzkiej zabiegiem był fauxbourdonFauxbourdonfauxbourdon (tzw. fałszywy burdon), czyli stosowanie w fakturze trzygłosowej równoległych akordów tercjowo‑kwartowych (pomiędzy najniższym a środkowym głosem kompozycji była odległość tercji, pomiędzy środkowym a najwyższym – odległość kwarty). Najważniejsi przedstawiciele szkoły burgundzkiej to Guillaume Dufay (1400–1474) i Gilles Binchois (1400–1460).

Za chwilę wysłuchamy utworu J'ai mis mon cuer Guillaume Dufay. Po zakończeniu odtwarzania wymieńmy swoje spostrzeżenia.

mdaf25b17d8ffd461_0000000000137

Podsumowanie

Średniowiecze to epoka przypadająca na okres od V do XV wieku. Za jej początek uznaje się upadek Cesarstwa Zachodniorzymskiego w roku 476. Jako narodziny muzycznego średniowiecza wskazuje się rok 313, w którym rzymski cesarz Konstantyn Wielki ogłosił Edykt Mediolański. Edykt ten, po latach prześladowań chrześcijan, ustanawiał tolerancję religijną i zezwalał wyznawcom Chrystusa na swobodę kultu, co zaowocowało intensywnym rozwojem muzyki wczesnochrześcijańskiej.

Już od początków średniowiecza istotne znaczenie przypisywano teoretycznej stronie muzyki, którą zajmowali się praktycznie wszyscy filozofowie epoki. Podwaliny średniowiecznej myśli muzycznej opracował żyjący w na przełomie V i VI wieku filozof, polityk i tłumacz, Boecjusz. Włączył on do myśli chrześcijańskiej tradycję starogrecką, według której czynnikiem porządkującym wszechświat była liczba i proporcja; zasłynął też jako autor przytaczanego przez kolejne kilka wieków podziału muzyki na muzykę ciał niebieskich (musica mundana), muzykę duszy, wnętrza każdego człowieka (musica humana) oraz muzykę graną i śpiewaną (musica instrumentalis).

Na przełomie VI i VII wieku swoją postać zyskał fundament średniowiecznej muzyki religijnej - chorał gregoriański, czyli zbiór jednogłosowych pieśni kościelnych w języku łacińskim, swobodnych rytmicznie, śpiewanych a cappella. Selekcję pieśni i stworzenie z różnorodnych chorałów uniwersalnego, wspólnego dla całego Kościoła śpiewu, przypisuje się papieżowi Grzegorzowi Wielkiemu. Pod względem muzycznym chorał gregoriański opierał się na materiale skal modalnych, wykonywany był sylabicznie bądź melizmatycznie. Początkowo zapisywano go w notacji cheironomicznej (bez nut i linii, zapisując tylko nad tekstem słownym znaki oddające ogólny zarys melodii), z czasem zaczęto określać odległości między dźwiękami odpowiednimi odstępami na papierze, najpierw notując neumy (nuty) na pustym polu (notacja diastematyczna bezliniowa), póżniej na jednej linii, dwóch i czterech liniach(notacja diastematyczna liniowa).

Na przełomie XI i XII wieku żyła jedna z najbardziej fascynujących postaci średniowiecza - mniszka, teolog, poetka, lekarka i kompozytorka, Hildegarda z Bingen. Zasłynęła ona jako autorka licznych pieśni religijnych, które komponowała do własnej poezji. Jej utwory wyróżnia niespotykana jak na tamte czasy ekspresja muzyczna, szeroki ambitus melodii, wielkie skoki interwałowe i bogata melizmatyka. Hildegarda nie odżegnywała się też od instrumentów uważając, że chwale Boga może służyć wszystko, co wynalazła ludzka mądrość.

W XIII wieku powstały pierwsze zwrotki Bogurodzicy - najstarszej znanej nam pieśni do polskiego tekstu. Ich melodia opiera się na skali doryckiej z elementami pentatoniki. Dalsze fragmenty pieśni, oparte na skali lidyjskiej, powstały prawdopodobnie w XV w. Najstarszy zapis pierwszych zwrotek Bogurodzicy pochodzi z 1407 r. Zarówno autor melodii pieśni, jak i tekstu, pozostaje do dziś nieznany.

Koniec średniowiecza, przypadający w muzyce na II poł. XV w., wiąże się z działalnością szkoły burgundzkiej - grupy kompozytorów tworzących na dworze w Dijon i w katedrze w Cambrai za czasów panowania Filipa Dobrego i Karola Śmiałego. W twórczości kompozytorów szkoły burgundzkiej pojawiały się pewne cechy muzyki średniowiecznej, dostrzegalne były też silne wpływy muzyki angielskiej XV w. Specyficznym dla szkoły burgundzkiej zabiegiem był fauxbourdon (tzw. fałszywy burdon), czyli stosowanie w fakturze trzygłosowej równoległych akordów tercjowo‑kwartowych. Najważniejsi przedstawiciele szkoły burgundzkiej to Guillaume Dufay i Gilles Binchois.

mdaf25b17d8ffd461_0000000000153

Kompozytorzy średniowiecza

RjdPZHQKSNmKi1
Ilustracja interaktywna przedstawia mężczyznę w fioletowej szacie, który gra na dzwonnicy. Perotinus Magnus skupiony jest na wykonywanej czynności. Dodatkowo na ilustracji umieszczono następujące informacje: 1. Perotinus Magnus żył w latach ok. 1160‑1205. Zasłynął z przerobienia kompozycji swojego nauczyciela Leoninusa, autora Magnus Liber Organi - zbioru dwugłosowych organum na cały rok kościelny. Perotinus przerobił dwugłosowe organum Leoninusa na trzygłosowe, wprowadził nawet dwa organum czterogłosowe (Viderunt omnes i Sederunt principes).
Perotinus Magnus, wikimedia.org, domena publiczna
R1ex8cMy8JQyK1
Ilustracja interaktywna przedstawia kobietę w brązowej szacie, która rzeźbi w kawałku drewna. Obok niej stoi mężczyzna, który się jej przygląda. Dodatkowo na ilustracji umieszczono następujące informacje: 1. Hildegarda z Bingen żyła w latach 1098-1179. Była mniszką, cenionym teologiem, lekarką, poetką i kompozytorką. Zwano ją reńską Sybillą, gdyż - jak grecka wyrocznia - doradzała nawet wysoko urodzonym. Hildegarda zasłynęła jako autorka licznych pieśni religijnych, które komponowała do własnej poezji. Stworzyła także moralitet Ordo virtum, przedstawiającym zmagania 16 Cnót z Diabłem o Duszę. Nie odżegnywała się też od instrumentów uważając, że chwale Boga może służyć wszystko, co wynalazła ludzka mądrość.
Hildegarda z Bingen, wikimedia.org, domena publiczna
R38VOxz18ISOB1
Ilustracja interaktywna przedstawia Bernarda de Ventadorna, który był trubadurem, poetą i kompozytorem. Ilustracja z XIII wieku przedstawia mężczyznę w biało granatowej szacie, który stoi z uniesionymi rękoma. Dodatkowo na ilustracji umieszczono następujące informacje: 1. Bernard de Ventadorn był jednym z najsłynniejszych trubadurów - działających na południu Francji w latach 1080-1280 śpiewaków miłości. Tworzyli oni muzykę jednogłosową z towarzyszeniem instrumentu, śpiewaną w języku d'oc, zaś najpopularniejszym wykonywanym przez nich gatunkiem była pieśń miłosna canso. Bernard de Ventadorn znany był przede wszystkim jako autor pierwszego muzycznego przeboju - Pieśni skowronka (Can vei la lauseta mover).
Bernard de Ventadorn, wikimedia.org, domena publiczna
RdMcqvb5TvbZG1
Ilustracja interaktywna przedstawia portret Adama de la Halle – francuski poeta, kompozytor i truwer. Portret mężczyzny z poważnym wyrazem twarzy z zawiniętym turbanem na głowie. Grafika jest czarno-biała. Dodatkowo na ilustracji umieszczono następujące informacje: 1. Adam de la Halle był truwerem, czyli poetą-muzykiem działającym na północy Francji. Truwerzy tworzyli w języku d'oil i przejęli gatunki uprawiane przez trubadurów, zwłaszcza pieśń miłosną canso (pod nazwą chanson). Adam de la Halle zasłynął jako autor ponad 30 chanson, kilku trzygłosowych motetów oraz śpiewogry Le jeu de Robin et de Marion (Gra o Robinie i Marion).
Adam de la Halle, pbs.twimg.com, CC BY 3.0
R1SvVvsYpWUK81
Ilustracja interaktywna przedstawia portret Guillaume de Machaut – francuski kompozytor i poeta. Główny reprezentant średniowiecznego stylu muzycznego Ars nova. Mężczyzna w długich, lokowanych włosach. Ma smukłą, delikatną twarz. Ubrany w białą koszulę i marynarkę. Dodatkowo na ilustracji umieszczono następujące informacje: 1. Guillaume de Machaut żył w latach ok. 1300‑1377. Zasłynął jako autor świeckich kompozycji wielogłosowych: 23 motetów (głównie o tematyce miłosnej), 42 ballad oraz 21 rond. Komponował także muzykę religijną - do jego najsłynniejszych utworów należy Msza Notre Dame, stanowiąca pierwsze polifoniczne opracowanie pełnego cyklu mszalnego.
Guillaume de Machaut, classicalforums.com, CC BY 3.0
mdaf25b17d8ffd461_0000000000240

Zadania

R11LSrNSrNp3X
Ćwiczenie 1
Przyporządkuj daty do odpowiednich wydarzeń. 313 Możliwe odpowiedzi: 1. Daty życia Hildegardy z Bingen, 2. Pontyfikat papieża Grzegorza Wielkiego, 3. Okres działalności kompozytorów ze szkoły burgundzkiej, 4. Pierwszy zapis nutowy Bogurodzicy, 5. Edykt Mediolański Konstantyna Wielkiego, 6. Tradycyjnie przyjęte ramy czasowe średniowiecza, 7. Daty życia Boecjusza 476–1453 Możliwe odpowiedzi: 1. Daty życia Hildegardy z Bingen, 2. Pontyfikat papieża Grzegorza Wielkiego, 3. Okres działalności kompozytorów ze szkoły burgundzkiej, 4. Pierwszy zapis nutowy Bogurodzicy, 5. Edykt Mediolański Konstantyna Wielkiego, 6. Tradycyjnie przyjęte ramy czasowe średniowiecza, 7. Daty życia Boecjusza 480–524 Możliwe odpowiedzi: 1. Daty życia Hildegardy z Bingen, 2. Pontyfikat papieża Grzegorza Wielkiego, 3. Okres działalności kompozytorów ze szkoły burgundzkiej, 4. Pierwszy zapis nutowy Bogurodzicy, 5. Edykt Mediolański Konstantyna Wielkiego, 6. Tradycyjnie przyjęte ramy czasowe średniowiecza, 7. Daty życia Boecjusza 590–604 Możliwe odpowiedzi: 1. Daty życia Hildegardy z Bingen, 2. Pontyfikat papieża Grzegorza Wielkiego, 3. Okres działalności kompozytorów ze szkoły burgundzkiej, 4. Pierwszy zapis nutowy Bogurodzicy, 5. Edykt Mediolański Konstantyna Wielkiego, 6. Tradycyjnie przyjęte ramy czasowe średniowiecza, 7. Daty życia Boecjusza 1098–1179 Możliwe odpowiedzi: 1. Daty życia Hildegardy z Bingen, 2. Pontyfikat papieża Grzegorza Wielkiego, 3. Okres działalności kompozytorów ze szkoły burgundzkiej, 4. Pierwszy zapis nutowy Bogurodzicy, 5. Edykt Mediolański Konstantyna Wielkiego, 6. Tradycyjnie przyjęte ramy czasowe średniowiecza, 7. Daty życia Boecjusza 1407 Możliwe odpowiedzi: 1. Daty życia Hildegardy z Bingen, 2. Pontyfikat papieża Grzegorza Wielkiego, 3. Okres działalności kompozytorów ze szkoły burgundzkiej, 4. Pierwszy zapis nutowy Bogurodzicy, 5. Edykt Mediolański Konstantyna Wielkiego, 6. Tradycyjnie przyjęte ramy czasowe średniowiecza, 7. Daty życia Boecjusza 1419–1477 Możliwe odpowiedzi: 1. Daty życia Hildegardy z Bingen, 2. Pontyfikat papieża Grzegorza Wielkiego, 3. Okres działalności kompozytorów ze szkoły burgundzkiej, 4. Pierwszy zapis nutowy Bogurodzicy, 5. Edykt Mediolański Konstantyna Wielkiego, 6. Tradycyjnie przyjęte ramy czasowe średniowiecza, 7. Daty życia Boecjusza
R1ej5HsG96IOr
Ćwiczenie 2
Wskaż tytuł najważniejszej rozprawy muzycznej Boecjusza. Możliwe odpowiedzi: 1. Musica enchiriadis, 2. O prawidłach muzyki, 3. Musica mundana
RKTuClbLFlftX
Ćwiczenie 3
Wskaż autora poniższego cytatu. Żadna nauka nie ośmieliła się przejść przez wrota kościoła z wyjątkiem muzyki. Możliwe odpowiedzi: 1. św. Augustyn, 2. Boecjusz, 3. Beda Czcigodny
RmYszwPKk9hCW
Ćwiczenie 4
Przyporządkuj nazwy notacji muzycznej do właściwych definicji. Notacja cheironomiczna Możliwe odpowiedzi: 1. Odległości między dźwiękami określano przez wprowadzenie odpowiednich odstępów, notując neumy na jednej linii (stopniowo ich liczba doszła do czterech w XI w.), 2. Nad tekstem słownym umieszczano wyłącznie znaki wykonywane ręką przez kantora kierującego śpiewem, mające jedynie oddać ogólny zarys melodii., 3. Odległości między dźwiękami określano przez wprowadzenie odpowiednich odstępów, notując neumy na pustym polu. Notacja diastematyczna bezliniowa Możliwe odpowiedzi: 1. Odległości między dźwiękami określano przez wprowadzenie odpowiednich odstępów, notując neumy na jednej linii (stopniowo ich liczba doszła do czterech w XI w.), 2. Nad tekstem słownym umieszczano wyłącznie znaki wykonywane ręką przez kantora kierującego śpiewem, mające jedynie oddać ogólny zarys melodii., 3. Odległości między dźwiękami określano przez wprowadzenie odpowiednich odstępów, notując neumy na pustym polu. Notacja diastematyczna liniowa Możliwe odpowiedzi: 1. Odległości między dźwiękami określano przez wprowadzenie odpowiednich odstępów, notując neumy na jednej linii (stopniowo ich liczba doszła do czterech w XI w.), 2. Nad tekstem słownym umieszczano wyłącznie znaki wykonywane ręką przez kantora kierującego śpiewem, mające jedynie oddać ogólny zarys melodii., 3. Odległości między dźwiękami określano przez wprowadzenie odpowiednich odstępów, notując neumy na pustym polu.
RXNj9HaADEq2G
Ćwiczenie 5
Wskaż cechy muzyki Hildegardy z Bingen. Możliwe odpowiedzi: 1. Bogata melizmatyka, 2. Wąski ambitus, 3. Emocjonalność
R1GYuvnWAXRKQ
Ćwiczenie 6
Wskaż, jakim mianem polski kronikarz XV w. określił najstarszą pieśń z polskim tekstem – Bogurodzicę. Możliwe odpowiedzi: 1. Carmen patrium, 2. Carmina burana, 3. Carmen
RmB9pZU6NTqej
Ćwiczenie 7
Wskaż cechy muzyki kompozytorów ze szkoły burgundzkiej. Możliwe odpowiedzi: 1. Faktura czterogłosowa, 2. Fauxbourdon, 3. Równowaga utworów religijnych i świeckich
Polecenie 1

Dokonaj transkrypcji zamieszczonego poniżej chorału gregoriańskiego, zapisanego w notacji czteroliniowej, do notacji współczesnej, wiedząc, że znajdujący się na początku każdego systemu klucz muzyczny wskazuje dźwięk c2. W przypadku, gdy dwie neumy występują jedna nad drugą, jako pierwszą zapisz tę znajdującą się na dole. Po zapisaniu chorału zagraj go na fortepianie i porównaj słuchowo z transkrypcjami dokonanymi przez kolegów. Czy wszyscy zapisaliście jednakową wersję chorału? Poprawność wykonania zadania oceni nauczyciel.

R5bM1eALhqSqy1
Źródło: online skills, cc0.
mdaf25b17d8ffd461_0000000000273

Słownik pojęć

A cappella
A cappella

śpiew bez towarzyszenia instrumentów muzycznych.

Antyfonalny śpiew
Antyfonalny śpiew

praktyka wykonania śpiewów religijnych polegająca na podzieleniu zgromadzenia na dwa zespoły, śpiewające naprzemiennie: mniejszy wykonuje zwrotki, większy refren.

Chanson
Chanson

w twórczości trubadurów (jako canso) i truwerów – jednogłosowa pieśń o swobodnej budowie, poruszająca tematykę miłosną. W XV i XVI w. – wielogłosowa forma świeckiej muzyki wokalnej.

Chorał gregoriański
Chorał gregoriański

jednogłosowy śpiew Kościoła a cappella, oparty na swobodnym rytmie i skalach modalnych, z tekstem łacińskim. Przetrwał w liturgii chrześcijańskiej do dnia dzisiejszego.

Fauxbourdon
Fauxbourdon

typowy zabieg dla kompozytorów szkoły burgundzkiej – stosowanie w fakturze trzygłosowej równoległych akordów tercjowo‑kwartowych (pomiędzy najniższym a środkowym głosem kompozycji była odległość tercji, pomiędzy środkowym a najwyższym – odległość kwarty).

Melizmat
Melizmat

rodzaj śpiewu polegający na wykonaniu na jednej sylabie wielu dźwięków (na przykład kościelne Alleluja).

Modalne skale
Modalne skale

siedmiostopniowe skale muzyczne powstałe w średniowieczu. Istniały cztery skale autentyczne (dorycka, frygijska, lidyjska, miksolidyjska) i cztery skale plagalne, będące przeniesieniem skal autentycznych o kwartę w dół (skala hypodorycka, hypofrygijska, hypolidyjska, hypomiksolidyjska).

Pentatonika
Pentatonika

skala pięciostopniowa, typowa dla europejskiej muzyki antycznej, muzyki wschodniej (Chiny, Japonia) i ludowej. Tworzy się ją poprzez wybudowanie interwałów sekundy i kwarty od dźwięku centralnego w górę i w dół (np. d f g a c).

Responsorialny śpiew
Responsorialny śpiew

praktyka wykonania śpiewów religijnych polegająca na naprzemiennym śpiewaniu przez kantora (zwrotka) i całego zgromadzenia (refren).

Septem artes liberales
Septem artes liberales

łac. siedem sztuk wyzwolonych - siedem nauk stanowiących podstawę wykształcenia w starożytności i średniowieczu. Sztuki wyzwolone dzielono na dwie grupy: trivium, obejmujące gramatykę, dialektykę (logikę) i retorykę (sztukę tworzenia przemów) oraz quadrivium, na które składała się geometria, arytmetyka, astronomia i muzyka.

Źródło:

encyklopedia.pwn.pl

mdaf25b17d8ffd461_0000000000292

Biblioteka muzyczna

Rjv92bBlP7AZT1
R1W1hEj6X6l7R1
R1eXj2TrFNJ8T
RXZVbmlMj4Duu
RQ75p8jzhpCIf
Ilustracja interaktywna przedstawia zapis nutowy utworu J'ai mis mon cuer. Dodatkowo na ilustracji umieszczono następujące informacje: 1. Utwór: J'ai mis mon cuer, autorstwa Guillaume Dufay. Kompozycja posiada szybkie tempo. Cechuje się wesołym, skocznym charakterem.
Guillaume Dufay, „J'ai mis mon cuer”, online-skills, CC BY 3.0
RfhDdspa8qDen
Ilustracja interaktywna przedstawia nuty. Dodatkowo na ilustracji umieszczono następujące informacje: Utwór: 1. O rubor sanguinis, autorstwa Hildegardy vnon Bingen Wykonawca: Sequentia. Kompozycja posiada wolne tempo. Cechuje się spokojnym charakterem.
Hildegarda z Bingen, „O rubor sanguinis”, online-skills, CC BY 3.0