Kultura europejska powstała na dwóch potężnych filarach: antyku grecko‑rzymskim oraz chrześcijaństwie (mającym swe korzenie w judaizmie). Bez znajomości tych korzeni niemożliwe jest zrozumienie późniejszej historii – nie tylko naszego kontynentu, lecz także całego świata.
Aby zrozumieć poruszane w tym materiale zagadnienia, przypomnij sobie i odpowiedz, co mogło spowodować, że właśnie Grecję i Rzym uznajemy za kolebkę współczesnej kultury.
Kiedy?
Starożytność to najdłuższa z epok kultury. Według części współczesnych nam badaczy trwała aż 4 tysiące lat! Choć są i tacy, którzy skracają ten okres do
ok. 1500 lat… Jak to możliwe? Aby odpowiedzieć na to pytanie, trzeba najpierw ustalić kwestię terminologii epoki. Często nazw antyk i starożytność używa się wymiennie, traktuje jak synonimy. Choć są i tacy badacze, którzy proponują, aby odróżniać te dwa pojęcia. Zastanówmy się więc, co one oznaczają.
okres w dziejach kultury od pojawienia się pisma (ok. 3500 lat p.n.e.) do upadku cesarstwa zachodniorzymskiego w 476 r. n.e.
okres w dziejach kultury Grecji i Rzymu od ok. IX w. p.n.e. (czasy Homera)
do upadku cesarstwa zachodniorzymskiego w V w. n.e.; określeniem zamiennym może być tu starożytność klasyczna, epitet wskazuje na dominację Rzymu i języka łacińskiego, jego wzorcową formę nazywano klasyczną (łac. classicusclassicus)
Odróżniamy znaczenie obu pojęć: przyjmujemy, że antyk ma zakres węższy niż starożytność. Nawet jeśli uznamy, że antyk trwał tylko piętnaście wieków, to i tak żadna inna epoka nie była dłuższa.
Od umownego końca starożytności do dziś upłynęło mniej więcej 1500 lat, a przecież zdążyło się tu zmieścić niemal dziesięć okresów wyróżnianych w dziejach kultury europejskiej.
Historycy nie podają daty rozpoczynającej starożytność. Za umowny rok zakończenia antyku (i starożytności) uznaje się
476 r. n.e. Wtedy upadło cesarstwo rzymskie, a Romulusa Augustusa pozbawiono władzy. Dokonał tego wódz oddziałów barbarzyńskich w służbie cesarstwa, Odoaker. Ironia historii sprawiła, że dzieje Rzymu zaczynają się od mitycznego Romulusa
(i Remusa) i na Romulusie – oczywiście innym – się kończą.
Inną datą przyjmowaną przez badaczy za koniec antyku jest 529 r. n.e. Wtedy zamknięto istniejącą od ok. 387 r. p.n.e. Akademię Platona, jedną z najważniejszych instytucji tego okresu. Szkoła założona przez wybitnego myśliciela kształciła w zakresie filozofii, matematyki, retoryki itd.
Gdzie?
Starożytność nie tylko trwa dłużej od antyku, ale ma także większy zasięg terytorialny. Objęła bowiem obszary Bliskiego Wschodu, północnej Afryki i południowej Europy. Wśród krajów i krain tworzących kulturę epoki znajdują się Grecja i Rzym, ale też: Mezopotamia, Fenicja, Egipt, Syria i Palestyna. Ta ostatnia jest kolebką Biblii. Powstawanie świętej księgi judaizmu i chrześcijaństwa należy sytuować w starożytności (oraz antyku). Ponieważ jednak Pismo Święte jest do dziś przede wszystkim zbiorem reguł mających miliony wyznawców, a teksty religijne Egipcjan czy Rzymian współcześnie już nie są tak postrzegane – Biblia zostanie omówiona osobno. Warto, mimo wszystko, pamiętać, że powstawała równolegle z takimi dziełami jak eposy Homera, tragedie Sofoklesa czy ody Horacego. Antyk ograniczymy więc do Grecji i Rzymu, ale pamiętamy przy tym, że kultury tych narodów przejęły osiągnięcia innych ludów.
Teraz możemy uzupełnić podane wcześniej definicje.
okres w dziejach kultury od pojawienia się pisma (ok. 3500 lat p.n.e.) do upadku cesarstwa zachodniorzymskiego w 476 r. n.e., obejmujący dokonania
m.in. Mezopotamii, Fenicji, Egiptu, Persji, Palestyny, Grecji i Rzymu
okres w dziejach kultury Grecji i Rzymu od ok. IX w. p.n.e. (czasy Homera)
do upadku cesarstwa zachodniorzymskiego w V w. n.e., obejmujący dokonania Grecji i Rzymu
Skąd się wzięli Grecy?
Literatura grecka i rzymska w zarysieNa przełomie III i II tysiąclecia najstarsza ludność Półwyspu Bałkańskiego […] została wyparta przez przybywających zza Dunaju przodków starożytnych Greków‑Prahellenów […]. Plemiona greckie rozprzestrzeniły się w kolejnych migracjach. I tak na przełomie II i I tysiąclecia p.n.e. plemiona achajskie zajmowały poza Grecją właściwąGrecją właściwą szereg wysp na Morzu Egejskim i wybrzeżu Azji Mniejszej. […] Największy rozkwit potężnych państw achajskich przypadł na XIV i XIII w. p.n.e., a najważniejsze z tych państw to Argos, Mykeny i Beocja […].
Ubóstwo Grecji właściwej, brak żyznych gruntów i bogactw naturalnych, a także warunki ekonomiczno‑społeczne; skupienie wielkich obszarów ziemskich w rękach arystokracji i wzrost ludności bezrolnej, wszystkie te czynniki doprowadziły do jednej jeszcze wędrówki Greków, do tzw. wielkiej kolonizacji trwającej od VIII do VI w. p.n.e. Wtedy to plemiona greckie opanowały południową Italię i część Sycylii […], dotarły do brzegów Francji […]. Kolonie greckie powstały także na wybrzeżach Afryki. […]
Na przełomie VI i V w. p.n.e. Grecja dotąd bezpieczna od zewnętrznej, obcej agresji, znalazła się pod naciskiem ekspansji Persów. […] Rozpoczęły się wojny perskie. Grecy odpierali zwycięsko ataki wrogów (Maraton – 490, Salamina – 480, Plateje – 479 p.n.e.) […]. Zewnętrzne zagrożenie wpłynęło na zmianę wzajemnych stosunków miast greckich. Zawiązany dla obrony przed inwazją perską Ateński Związek Morski stał się dla Aten narzędziem służącym do umocnienia hegemonii […].
Do połowy IV w. toczyły się nieustanne walki między państwami ubiegającymi się o hegemonię nad całą Grecją. Wtedy też rozpoczęły się wpływy polityczne mieszającej się do spraw greckich Persji. W latach 395–386 p.n.e. toczyła się wojna o hegemonię między Spartą a wspomaganą przez Persję koalicją Aten […] i innych miast Grecji. […]
Wyniszczona wojnami Grecja znalazła się w nowym zagrożeniu, tym razem ze strony potężnej Macedonii. Klęska Greków pod Cheroneą (338 p.n.e.) umocniła hegemonię Macedonii w Grecji. Po śmierci Aleksandra Wielkiego i podziale jego imperium powstało szereg odrębnych państw hellenistycznych […]. W 146 r. p.n.e. […] Grecja dostała się w sferę wpływów rzymskich, zachowała jednak swoją odrębność kulturalną. Politycznie uzależniona od Rzymu, w 27 r. p.n.e., za panowania Augusta, Grecja stała się formalnie prowincją rzymską jako Achaja.
Po przeczytaniu fragmentu książki Literatura grecka i rzymska w zarysie odpowiedz na pytania:
Wymień przyczyny ekspansji Greków.
Określ, w jakich okolicznościach różne plemiona greckie łączyły się w koalicje.
Co było powodem walk między greckimi miastami‑państwami? Na podstawie zamieszczonego fragmentu tekstu zredaguj zadanie typu prawda/ fałsz.
Skrótowo przedstawiona historia Greków mogłaby świadczyć o tym, że ich głównym zajęciem była walka. Jednak nie wynalazki w zakresie militariów są dorobkiem antycznych Ateńczyków, Spartan, mieszkańców Myken, Koryntu, Lesbos, Cypru, Krety itd.
Pozostały po nich:
demokracja,
mit,
filozofia,
teatr,
igrzyska olimpijskie,
epika, liryka i dramat,
liceum,
gimnazjum,
retoryka
i wiele innych zdobyczy kultury oraz cywilizacji.
Skąd się wzięli Rzymianie?
Według legendy w 753 r. p.n.e. założono osadę nazwaną Rzymem (miał to uczynić Romulus). Zamieszkali w niej przedstawiciele plemienia Latynów, które na południe
od Alp żyło już od II tysiąclecia p.n.e. Stopniowo Rzym (najpierw jako królestwo, a potem – tzn. od VI w. p.n.e. – jako republika) zaczął zyskiwać coraz ważniejszą pozycję wśród państw basenu Morza Śródziemnego. Szczególnie ważne dla zdobycia dominacji na tych terenach były wojny punickie (216–146 r. p.n.e.) prowadzone z Kartaginą.
W I w. p.n.e. (już jako cesarstwo) w efekcie podbojów Rzymianie opanowali cały Półwysep Apeniński, Sycylię, Sardynię, Hiszpanię, Galię, północną Afrykę, Grecję oraz inne obszary. W cesarstwie i jego koloniach mieszkało niemal 50 milionów ludzi!
Choć Rzymianie byli dumni ze swej przewagi militarnej, uznali wielkość kultury hellenistycznej. Wiele z niej zaczerpnęli. Stało się nawet tak, że na zachodzie Europy królowała łacina, a na wschodzie greka. Kultura narodu podbitego okazała się niezwykle atrakcyjna. Doceniono ją więc i przyswajano jej elementy. Było tak również wówczas, gdy Rzym święcił swe największe tryumfy, tzn. w I w. p.n.e. Jeden z najwybitniejszych poetów rzymskich – Horacy – stwierdził, że Grecja 'zdobyta orężem, pokonała zwycięzców i zaszczepiła sztukę w wieśniaczym Lacjum'. Wpływy greckie widać także w mitologii.
Rozkwit cesarstwa (I w. p.n.e./ I w. n.e.) doprowadził – paradoksalnie – do jego upadku. Ogromna przestrzeń okazała się zbyt trudna do obrony. Barbarzyńcy z północy najeżdżali tereny państwa rzymskiego, a idea przyniesiona z Palestyny (chrześcijaństwo) zmieniała spojrzenie na relacje międzyludzkie. Wielkie imperium podzieliło się na dwie części: zachodnią (ze stolicą w Rzymie, zamieszkiwanym przez milion ludzi!) i wschodnią (rządzoną z Konstantynopola). Cesarstwo wschodnie przetrwało do XV wieku, ale zachodnie upadło już w V stuleciu.
W antyku stosowano tzw. mnemotechniki, czyli sposoby ułatwiające zapamiętywanie. Dzięki nim można np. zatrzymać w pamięci rok założenia Rzymu. Ponieważ to miasto zbudowano na siedmiu wzgórzach, datę tę ukrywa zdanie:
Na 7 wzgórzach Rzym piętrzy (5+3) się. W ten sposób otrzymujemy rok 753.
Odpowiedz na pytania, korzystając z dotychczas podanych informacji.
Wymień trzy ustroje państwowe w historii Rzymu.
Wyjaśnij, w jaki sposób Grecja wygrała z Rzymem.
Określ, co było jedną z przyczyn upadku cesarstwa.
Podaj nazwę języka, który pozwalał mieszkańcom na sprawne funkcjonowanie w całym cesarstwie.
Na historię Rzymu – podobnie jak i Grecji – składają się dziesiątki wojen (początkowo przede wszystkim zaczepnych, później obronnych). Jednak Rzymianie mieli też osiągnięcia w innych dziedzinach.
Pozostały po nich:
prawo (rzymskie),
drogi,
akwedukty,
Koloseum,
Arkadia,
cement,
bielizna
i wiele innych zdobyczy kultury oraz cywilizacji.
Czego nie chcielibyśmy przejąć od Greków i Rzymian?
Fakt, że tak wiele zawdzięczamy Grekom i Rzymianom, nie oznacza, że powinniśmy dostrzegać tylko to, co dobre i ważne. Trzeba pamiętać, że potrafili oni być także okrutni.
Ludzie, zwyczaje, obyczaje starożytnej Grecji i RzymuW czasie pracy nadzorcy nie skąpili niewolnikom przekleństw, uderzeń pięścią i bata. Bito niewolników za byle przewinienie, panie kłuły swe niewolnice szpilkami, gdy w czasie porannej toalety poruszały się zbyt powolnie, lub chcąc im dokuczyć z innych względów. Za większe przewinienia pan oddawał niewolnika specjalnie przeznaczonemu do egzekwowania kar niewolnikowi zwanemu lorarius […], który karał swych współtowarzyszy chłostą, używając do tego rzemienia, kija, bicza […] lub knuta zaopatrzonego w kilka rzemieni zakończonych kulkami ołowianymi […]. Równie okrutne narzędzie kary stanowił oścień […], którym kłuto karanego. Za większe przewinienia zawieszano niewolnika na specjalnie przeznaczonych do tego widłach […] lub wprost na drzewie i wymierzano mu chłostę, bardziej opornych zawieszano za nogi. Nierzadkie były wypadki skazywania niewolnika na karę połamania członków […] polegającą na połamaniu goleni. Inny rodzaj kary polegał na założeniu niewolnikowi kuny. Była to drewniana obroża […] z otworami na głowę i ręce. Wkładano ją niewolnikowi na szyję, tak że oparta na ramionach utrzymywała wzniesione ręce i uniemożliwiała prawie poruszanie głową. Jedną z cięższych kar było skazanie niewolnika miejskiego na pracę przy obracaniu kamieni młyńskich. Niewolnicy, przykuci łańcuchami do kieratukieratu, poruszali go, chodząc wokół żarna. Łańcuchy zakładano im w ten sposób, by nie mogli sięgnąć ręką mąki. Jako najcięższe kary należy wymienić: śmierć na krzyżu, spalenie żywcem czy rozszarpanie przez dzikie zwierzęta. […] Nogi skazańca [ukrzyżowanego – dop. red.] przybijano długimi ćwiekami, co powodowało silny upływ krwi. Umieszczona nad głową tabliczka głosiła winę zawieszonego. Egzekucje obywały się poza miastem, […] gdzie w niektórych okresach wznosił się cały las krzyży, pełen jęków konających z bólu, głodu i pragnienia, gdyż niewolnicy wisieli nieraz po kilka dni, zanim nie wydali ostatniego tchnienia. […] Zwłoki ofiar kary krzyża […], pozostawione bez pogrzebu, stawały się łupem sępów i głodnych, bezpańskich psów.
Dopiero w pierwszych wiekach naszej ery pod wpływem pogarszających się warunków gospodarczych imperium rzymskiego i nowej ideologii chrześcijańskiej zaczęto traktować niewolników łagodniej.
Po przeczytaniu fragmentu książki Ludzie, zwyczaje, obyczaje starożytnej Grecji i Rzymu odpowiedz na pytania:
Wymień czynniki, które wpłynęły na polepszenie sytuacji niewolników w starożytnym Rzymie.
Scharakteryzuj Rzym, którego obraz wyłania się z tekstu.
Zastanów się, dlaczego Rzymianie postępowali ze zwłokami niewolników w sposób opisany w tekście. Wyjaśnij, co mogło na to wpływać.
Wyjaśnij, na czym polegał wpływ ideologii chrześcijańskiej na stosunek do niewolnictwa.
Podaj tytuły tekstów kultury (np. filmów, tekstów literackich, dzieł malarstwa itp.), w których pokazano podobny obraz starożytnego Rzymu. Uzasadnij swój wybór.
Zadaniowo
Przygotuj krótką prezentację dwóch wybranych przez ciebie osiągnięć Greków i Rzymian. Pamiętaj o konieczności podania adresów bibliograficznych źródeł, z których skorzystasz.
Zapoznaj się z poniższymi słowami kluczami związanymi z lekcją, a następnie zaproponuj ich własną kolejność. Możesz kierować się tym, co cię zaciekawiło, poruszyło, zaskoczyło itp. Przygotuj krótkie uzasadnienie swojej propozycji.
Słowa klucze: starożytność, antyk, Rzym, Grecja, cesarstwo, kolonizacja.