Klasyczna harmonia
Na pytania o istotę piękna wyrocznia delficka odpowiadała: „Najpiękniejsze jest to, co najwłaściwsze”, „Przestrzegaj granicy”, „Miej w nienawiści hybris [pychę]” i „Nic zanadto”. Maksymy te wyryto na ścianach świątyni Apollina, boga piękna, patrona sztuki i poezji, przewodnika muz. Miały one dla starożytnych Greków niezwykłe znaczenie.
1) Przejrzyj albumy poświęcone sztuce starożytnej Grecji i odszukaj w nich (lub w innych dostępnych źródłach) rzeźbę Woźnicy z Delf (Aurigi delfickiego).
2) Wynotuj podstawowe informacje na temat tej rzeźby: materiał, datowanie, pochodzenie, przeznaczenie, temat i miejsce przechowywania.
Grecka rzeźba klasyczna: Doryforos
Film dostępny na portalu epodreczniki.pl
Doryforos (studium rzeźby) Doryforos (studium rzeźby) Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o..
Poliklet
Działał w latach ok. 450–415 p.n.e. głównie w Olimpii. Uważany za najsłynniejszego – obok Fidiasza i Myrona – rzeźbiarza klasycznego okresu w sztuce starożytnej Grecji (V w. p.n.e.). Specjalizował się w tworzeniu posągów z brązu, przedstawiał m.in. atletów (Doryforos, Diadumenos). Rzeźbą Amazonki, która została uznana za lepszą od rzeźby Fidiasza, wygrał konkurs w Efezie. Zajmował się również teorią sztuki. Opracował nowy sposób przedstawiania stojącej postaci męskiej, zwany kontrapostem. W traktacie Kanon zawarł opis reguł matematycznych oraz wzorce pozwalające na ukształtowanie doskonale wyważonego i harmonijnego aktu męskiego o idealnych proporcjach.
Doryforos (gr. ‘niosący włócznię’) – to jeden z najsłynniejszych posągów z brązu autorstwa Polikleta. Tworząc go, rzeźbiarz zastosował reguły dotyczące idealnych proporcji człowieka. Rzeźba przedstawia muskularnego mężczyznę, nieco wyższego niż w naturze (2,12 m). Kanon Polikleta był oparty na obliczeniach matematycznych. Umowną jednostką miary (modułem) była tu szerokość palca. Wysokość ciała wynosiła 100 modułów, stopa stanowiła 1/6 wzrostu - głowa zaś 1/8. Sklepienie klatki piersiowej i miednicy tworzył łuk okręgu, którego środkiem był pępek. Tors natomiast wpisywano w kwadrat. Te miary i wzajemne stosunki części do całości decydowały o harmonii i symetrii wizerunku, jego „szlachetnej prostocie i cichej wielkości”„szlachetnej prostocie i cichej wielkości”. Wrażenie to pogłębiało zastosowanie zasady kontrapostu, czyli naturalnego wyważenia ciała w ruchu. Polegało ono na ustawieniu postaci ludzkiej tak, aby jej ciężar spoczywał na jednej nodze, a lekko esowate wygięcie tułowia, ugięcie w kolanie drugiej nogi, delikatny skłon głowy i przeciwstawny ruch rąk równoważyły układ całości. Nagość modela była typowa, ponieważ atleci trenowali bez ubrania i na widoku publicznym, a wysportowane ciało budziło powszechny zachwyt i uznanie. Nic więc dziwnego, że podobnie wyobrażano też bogów.
Grecka rzeźba klasyczna: Afrodyta knidyjska
Film dostępny na portalu epodreczniki.pl
Afrodyta Knidyjska (studium rzeźby) Afrodyta Knidyjska (studium rzeźby) Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o..
Praksyteles
Działał w latach ok. 370–300 p.n.e. Uważany za najsłynniejszego – obok Skopasa i Lizypa – rzeźbiarza późnoklasycznego okresu w sztuce starożytnej Grecji (IV w. p.n.e.). Specjalizował się w tworzeniu marmurowych posągów, przedstawiał m.in. zniewieściałych efebówefebów (Efeb z Maratonu, Odpoczywający satyr), tzw. pięknych bogów, o młodzieńczej urodzie (Apollo Sauroktonos, Eros Farnese, Hermes z Dionizosem), oraz wizerunki nagiej Afrodyty. Jego rzeźby odznaczały się miękkim modelunkiem, co odróżniało je od wcześniejszych posągów ukazujących umięśnione, atletyczne ciała (np. dzieł Polikleta). Praksytelesa nazywano mistrzem charis, czyli wdzięku. Swoje dzieła polichromowałpolichromował i polerował woskiem, dzięki czemu nadawał marmurowi zmysłową, cielistą tonację.
Afrodyta knidyjska – posąg powstał w szczytowym okresie twórczości Praksytelesa i przyniósł mu niebywałą sławę. PliniuszPliniusz napisał, że była ona najpiękniejszym posągiem na świecie, a kultowy wizerunek bogini stanowił przedmiot podziwu estetycznego i fantazji erotycznych. Afrodyta ukazana została jako idealnie piękna kobieta przygotowująca się do kąpieli. Statuę uznaje się za pierwszy akt kobiecy w rzeźbie posągowej i pierwsze przedstawienie zupełnie nagiej bogini. Z uwagi na wstydliwy gest zasłonięcia łona ten typ przedstawienia określa się mianem Venus pudica („skromna Wenus”). Dzieło odznacza się delikatnym modelunkiem i starannym opracowaniem, zwłaszcza głowy i włosów. Należy pamiętać, że rzeźba była polichromowana, co znacznie podkreślało urodę bogini i uwydatniało realizm przedstawienia. Podczas prac nad dziełem Praksytelesowi podobno pozowała Fryne – słynna heterahetera ateńska. Niewykluczone jednak, że artysta zatrudniał kilka modelek, aby odwzorować ich najpiękniejsze szczegóły anatomiczne. Podziwiając zmysłową urodę Afrodyty, warto wiedzieć, że grecki ideał piękna definiowała kalokagatia – pojęcie będące połączeniem słów kalós (piękny) i aghatós (dobry), a oznaczające doskonałość moralną i fizyczną.
Naśladowanie rzeczywistości w sztuce; jedna z podstawowych i swoistych kategorii antycznej estetyki określająca relację pomiędzy dziełem a światem wobec niego zewnętrznym. [...] Najbardziej rozwiniętą teorię mimesis stworzył Arystoteles, który rozróżniał sztuki uzupełniające przyrodę nowymi formami i sztuki naśladujące to, co przyroda ukształtowała, czyli tzw. sztuki mimetyczne (malarstwo, rzeźba, poezja i częściowo muzyka). W jego koncepcji naśladowanie nie było tożsame z biernym kopiowaniem świata, lecz obok momentu odtwarzania zawierało również moment odgrywania rzeczywistości w sztuce, swobodnego jej przedstawiania.
Wyjaśnij, z czego wynikała harmonia klasycznych posągów greckich.
Powiedz, czy zgadzasz się z opinią Johanna Joachima Winckelmanna, że klasyczne arcydzieła rzeźby greckiej prezentują „szlachetną prostotę i cichą wielkość”.
Porównaj posągi Doryforosa i Afrodyty knidyjskiej. Wskaż ich cechy wspólne.
Przyjrzyj się twarzom wyrzeźbionych postaci. Czy dostrzegasz na nich emocje?
Omówiona i zaprezentowana na zdjęciu Afrodyta knidyjska to...
- rzymska kopia posągu z IV w. p.n.e.
- oryginalne dzieło Praksytelesa.
- posąg dekoracyjny.
- pierwszy akt w greckiej rzeźbie całopostaciowej.
- typ przedstawienia tzw. Venus pudica.
- dzieło o charakterze mimetycznym.
Wskaż, które z kategorii estetycznych starożytności (piękno, tragizm, komizm, wzniosłość, patos, katharsis) zostały zrealizowane przez posągi. Omów wybrane pojęcia.
Nike w sztuce i poezji
Nike w mitologii greckiej jest córką tytana Pallasa i bogini podziemnej rzeki Styks, siostrą Zelosa (Współzawodnictwo), Kratosa (Siła) i Bii (Przemoc). Stanowi symbol zwycięstwazwycięstwa w bitwie, zawodach sportowych i konkursach piękności kobiet. W sztuce przedstawiano ją jako młodą kobietę ze skrzydłami i wieńcem na głowie. Mały posążek Nike był atrybutem Ateny Partenos i Zeusa Olimpijskiego.
Nike z Samotraki – to jedna z najpiękniejszych rzeźb hellenistycznych. Wykonano ją z marmuru dla uczczenia zwycięstwa morskiego Rodyjczyków nad królem syryjskim Antiochem III w 190 r. p.n.e. Posąg ma 2,45 m wysokości i pierwotnie był ustawiony na cokole o kształcie dziobu okrętu. Boginię ukazano w momencie lotu, o czym świadczą: skręt ciała, wysunięta noga i szaty rozwiane do tyłu. Cienki chitonchiton otula jej tors niczym mokra tkanina, dzięki czemu podkreśla idealne kształty ciała. Rzeźba wyróżnia się szczególnym artyzmem i precyzją wykonania, jest monumentalna, patetyczna i pełna uniesienia.
Nike rozwiązująca sandał – to fragment fryzu rzeźbiarskiego z balustrady świątyni Ateny Nike na Akropolu z V w. p.n.e. Boginię przedstawiono w momencie zdejmowania obuwia (zgodnie ze starożytnym obyczajem należało do świątyni wejść boso). Jej piękne, gibkie ciało podkreślają miękko i delikatnie układające się prześwitujące szaty. Kompozycję można określić jako finezyjną, doskonale wyważoną, spokojną i harmonijną.
Nagranie dostępne na portalu epodreczniki.pl
Maria Pawlikowska-Jasnorzewska, Nike, czyta Elżbieta Golińska Maria Pawlikowska-Jasnorzewska, Nike, czyta Elżbieta Golińska Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
NikeTy jesteś jak paryska Nike z Samotraki,
o miłości nieuciszona!
Choć zabita, lecz biegniesz z zapałem jednakim
wyciągając odcięte ramiona...Maria Pawlikowska-Jasnorzewska, Nike, [w:] tejże, Pocałunki, Warszawa 1926.
Nagranie dostępne na portalu epodreczniki.pl
Leopold Staff, Żywa Nike z Akropolu, czyta Elżbieta Golińska Leopold Staff, Żywa Nike z Akropolu, czyta Elżbieta Golińska Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
Żywa Nike z AkropoluW zamierzchłych dni pajęczynie
Żyjesz, młodości ma: śpisz.
To tylko, co martwe, nie ginie
Zaklęte w granit lub spiż.Me serce cię czule pozdrawia,
O, cudna, choć ślady masz skaz,
Jak Nike, co trzewik poprawia
Sponiewierana przez czas.Leopold Staff, Żywa Nike z Akropolu, [w:] tegoż, Wiklina, Warszawa 1953.
Wymień różnice, jakie dostrzegasz w kompozycji zaprezentowanych rzeźb wyobrażających Nike.
Wymień co najmniej trzy cechy wspólne obu rzeźb.
Wyjaśnij, co łączy wiersze Marii Pawlikowskiej‑Jasnorzewskiej i Leopolda Staffa.
Na podstawie przywołanych wierszy określ, w jaki sposób motyw Nike może funkcjonować w tekstach kultury. Spróbuj podać inne realizacje tego motywu w kulturze.
Grecka rzeźba hellenistyczna: Laokoon i jego synowie
Grupa Laokoona to jedna z najsłynniejszych grup rzeźbiarskich. Gdy w 1506 r. wydobyto ją z ruin rzymskiego pałacu cesarza Tytusa, wielki artysta renesansu Michał Anioł był wprost porażony dramatycznym pięknem tej kompozycji. Rzeźba, wirtuozersko wykonana w marmurze, charakteryzuje się typowym dla sztuki hellenistycznej dynamizmem i bogactwem efektów światłocieniowych.
O sztucePrzedstawia ona straszną scenę opisaną w Eneidzie Wergiliusza: trojański kapłan Laokoon ostrzegał swych rodaków przed przyjęciem drewnianego konia, w którym mogą się ukrywać greccy żołnierze. Bogowie, widząc, że ich plany zniszczenia Troi są zagrożone, posyłają z morza dwa gigantyczne węże. Oplatają one kapłana i dwóch jego nieszczęsnych synów i duszą ich. [...] Chciałoby się wiedzieć, jak odbierał tę scenę grecki artysta, który stworzył niezwykłą grupę. Czy chciał, żebyśmy odczuli grozę sceny, w której niewinna ofiara cierpi za to, że powiedziała prawdę? A może zależało mu przede wszystkim na tym, by pokazać, że jest w stanie przedstawić morderczą i cokolwiek sensacyjną walkę między człowiekiem i bestią? [...] Sposób, w jaki muskuły torsu i rąk oddają wysiłek i cierpienie w beznadziejnej rozgrywce, wyraz bólu na twarzy kapłana, bezradna szamotanina obu chłopców i sposób, w jaki cała ta wrzawa i poruszenie zastygły w nieruchomą grupę, budzi od tamtej pory podziw. Ale nie mogę oprzeć się podejrzeniu, że sztuka ta adresowana była do tej samej publiczności, która lubowała się również w okropieństwach walk gladiatorów.
Ernst Hans Gombrich, O sztuce, tłum. Monika Dolińska, Warszawa 1997, s. 111.
Jak Grecy tworzyli sztukęTermin „klasyczny” nie jest bowiem jednoznacznym, a wiążą się z nim co najmniej trzy znaczenia.
Znaczenie pierwsze. Jak wiadomo, każda wyodrębniona historycznie twórczość – obojętne, czy chodzi o twórczość artystyczną, czy naukową – ma w swoim rozwoju pewien okres klasyczny. […] Tym punktem szczytowym będzie taki moment, w którym można bezspornie stwierdzić, że tendencje, dążenia, tkwiące immanentnie w danej kulturze znajdują w nim właśnie najdoskonalszą realizację, stają się klasyczne dla danego zespołu kulturowego […]. Ale „moment klasyczny” jest wyrazem nie tylko wielkich okresów historycznych. Każdy twórca […] osiąga w swym rozwoju taki „klasyczny” moment w swej produkcji, w swej działalności. […]
Znaczenie drugie tego wyrazu. Gdy mówimy: utwór ten (lub dzieło) jest z ducha swojego klasyczny, to mamy wówczas na myśli pewne, pozornie apriorycznie ustalone wartości, które odnajdujemy bądź odczuwamy w danym utworze. O jakie walory tu chodzi? O pewne kategorie estetyczne, które określamy mianem harmonii, symetrii i rytmu, a które muszą być ze sobą tak ściśle związane, że wywołują u nas wrażenia: ładu, równowagi, spokoju, powagi i wzniosłości duchowej. Forma wyrazu i środki ekspresji odgrywają w tym względzie rolę drugorzędną. Decydujący jest efekt przeżycia całości utworu: obrazu, utworu poetyckiego, dzieła sztuki monumentalnej, np. rzeźby lub architektury, na których widok odnosimy wrażenie „piękna klasycznego”. […]
Znaczenie trzecie. Chodzi tu o określenie „klasyczny” w sensie greckim. Patrząc na jakiś budynek współczesny powiadamy o nim, że posiada elementy klasyczne. Mamy oczywiście na myśli najczęściej nie jego proporcje – co mogłoby odpowiadać drugiemu, wspomnianemu wyżej pojęciu klasyczności – ale elementy czysto zewnętrzne, najczęściej dekoracyjne. Po prostu kolumny, kapitele, gzymsy czy inne szczegóły architektoniczne, ukształtowane na wzór sztuki greckiej lub zapożyczone wprost z repertuaru jej architektury, przypominają nam grecką formę. To samo dotyczy posągu, którego „klasyczna nagość” przywołuje wspomnienia rzeźby antycznej.Kazimierz Michałowski, Jak Grecy tworzyli sztukę, Warszawa 1986, s. 82–84.
Powiedz, czy grupę Laokoona można uznać za dzieło z ducha klasyczne (por. drugie znaczenie wyrazu „klasyczny” w cytowanym wyżej tekście Kazimierza Michałowskiego). Uzasadnij odpowiedź.
NIE, zawikłana kompozycja, brak symetrii i harmonii, efekty dramatyczne, pogwałcenie reguły, że piękno klasyczne najlepiej wyrażają formy nieruchome
W jakim sensie grupa Laokoona jest klasyczna? Spośród podanych określeń wybierz te, które odnoszą się do omawianego dzieła.
- klasyczny = mający takie cechy, jak harmonia, umiar, równowaga, spokój
- klasyczny = starożytny
- klasyczny = naśladujący wzory starożytne
- klasyczny = doskonały, wzorowy, powszechnie uznawany
- klasyczny = typowy dla jakiegoś zespołu kulturowego lub np. stylu w sztuce
- klasyczny = ustalony, stanowiący normę w jakiejś dziedzinie
Laokoon i jego synowie jako inspiracja
Propozycja dodatkowego zadania dotyczącego analizy porównawczej i interpretacji dzieł sztuki dla uczniów na poziomie rozszerzonym. Odniesienia do podstawy programowej:
dostrzeżenie przemiany konwencji i praktyki ich łączenia (synkretyzm konwencji i gatunków),
rozpoznanie aluzji literackich i symboli kulturowych,
dostrzeżenie w dziełach trawestacji,
dostrzeżenie i skomentowanie estetycznych wartości dzieła,
przeprowadzenie analizy porównawczej dzieł.
Grupa Laokoona była podziwiana, opiewana w poezji i kopiowana przez stulecia. Aż do XIX wieku uchodziła za wzór i esencję sztuki klasycznej. Nic więc dziwnego, że inspirowała wielu artystów. Na il. 1 widnieje obraz El Greca (1541?–1614), hiszpańskiego malarza greckiego pochodzenia. Kompozycja jest artystyczną „przeróbką”, transformacją rzeźbiarskiego pierwowzoru. Artysta zastosował tu ekspresyjną deformację ciał oraz silne kontrasty światła i cienia. Postacie są wydłużone, mają atroficznąatroficzną muskulaturę i przybierają nienaturalne pozy. Przedstawiono je w zimnej poświacie nadciągającej burzy. W tle obrazu artysta namalował mury Toledo. Drugi tekst kultury (il. 2) to przypisywany włoskiemu artyście Niccolò Boldriniemu (ok. 1500 – ok. 1566) drzeworyt, który przedstawia trzy małpy człekokształtne w wężowych splotach. Karykatura zaskakuje. Czy jest kpiną z patetycznego stylu antycznej rzeźby? A może miała ośmieszyć powszechne w dobie renesansu uwielbienie dla sztuki klasycznej? Czy chodziło o bezkrytyczne „małpowanie” dzieł starożytnych? Istnieje hipoteza, że obraz był komentarzem do XVI‑wiecznych dysput naukowych toczonych na temat ustaleń GalenaGalena i badań VesaliusaVesaliusa dotyczących podobieństw w anatomii małp i człowieka.
Zaprezentowany obraz El Greca w stosunku do pierwowzoru rzeźbiarskiego jest...
- trawestacją.
- parodią.
- pastiszem.
- parafrazą.
- kopią.
Zaprezentowany obraz Niccolò Boldriniego w stosunku do pierwowzoru rzeźbiarskiego jest...
- trawestacją.
- parodią.
- pastiszem.
- parafrazą.
- kopią.
Wskaż, jakimi cechami można określić obraz El Greca. Uzasadnij odpowiedź.
udziwniony
skomplikowany
zaskakujący
upiorny
piękny
brzydki
ekspresyjny
chaotyczny
nieharmonijny
niepokojący
wyrafinowany
[inny?]
Wymień co najmniej trzy cechy wspólne obrazu El Greca i rzeźby Laokoon i jego synowie.
Odnosząc się do uwag i hipotez na temat znaczenia drzeworytu Niccolò Boldriniego, odpowiedz na pytanie: z jakim rodzajem komizmu tutaj się spotykamy? Uzasadnij odpowiedź.
farsa
satyra
humor
dowcip
[inny?]
Współczesny kanon piękna
Panuje powszechna opinia, że światem rządzi dziś pieniądz, a nie piękno. Piękno nie jest już utożsamiane z dobrem, stało się względne i zależne od czasów, w jakich żyjemy. Co więcej, straciło ono swój obiektywizm, jest sztuczne, wyprodukowane i „skrojone” według współczesnej, modnej miary. Pesymiści ubolewają, że teraz królują tandeta i prowokacja, a dawne kategorie estetyczne – piękno i wzniosłość – zostały zastąpione przez brzydotę, kicz i obsceniczność.
Na powyższych ilustracjach przedstawiono postacie znane z prasy i telewizji. Są one nie tylko sławne, lecz także, w powszechnej opinii, urodziwe czy atrakcyjne. Można powiedzieć, że ucieleśniają ideały piękna lansowane przez współczesne mass media. Jednak modelka Naomi Campbell nie jest typem „klasycznej” (czarnoskórej) Venus, a Cristiano Ronaldo‑atletycznym młodzieńcem przypominającym starożytne posągi Apollina? Dla odmiany większość współczesnych artystów wcale nie kontempluje harmonijnych form, a sztuka nie koncentruje się już na kategorii klasycznego, naturalnego piękna. Jak pisze Umberto Eco:
Historia pięknaPrzeciwnie, chce ona uczyć interpretowania świata innymi oczami, radowania się powrotem do modeli archaicznych lub egzotycznych: świata snu lub fantazji osób umysłowo chorych, wizji wywoływanych przez narkotyki, ponownych odkryć materii, umieszczania przedmiotów użytkowych w nowych, zaskakujących kontekstach [...]. Istnieje wreszcie wiele nurtów sztuki współczesnej (happeningi, w których artysta nacina lub okalecza własne ciało, wciąganie publiczności w zjawiska świetlne lub dźwiękowe), w których pod znakiem sztuki odbywają się ceremonie o posmaku rytualnym, nieróżniące się od starożytnych obrzędów misteryjnych, których celem nie jest kontemplacja czegoś pięknego, lecz doświadczenie niemal religijne, choćby nawet religijności prymitywnej i cielesnej, w której bogowie są nieobecni.
Historia piękna, red. Umberto Eco, tłum. Agnieszka Kuciak, Poznań 2005, s. 415–417.
Zadaniowo
Jakie przeznaczenie miała pierwotnie rzeźba Woźnicy z Delf?
- sakralne
- upamiętniające człowieka (kommemoratywne)
- nagrobne (sepulkralne)
- dekoracyjne
Powiedz, z czego wykonano ten posąg i jakich technik użyto do jego dekoracji.
Opisz, w jaki sposób przedstawiono postać woźnicy.
Określ współczesny kanon piękna lub urody kobiecej i męskiej.
Wskaż, jakie tendencje dominują w sztuce współczesnej.
Zastanów się i powiedz, czy klasyczny ideał piękna jest wciąż obecny w naszej kulturze.
Wyjaśnij współczesne znaczenie wyrażeń: klasyczna uroda, posągowe kształty, bogini piękna.