Rf5nrSHsogwLL11
Okładka Źródło: Kim Støvring, licencja: CC BY 2.0.
Kim Støvring, licencja: CC BY 2.0

Epitet średniowieczny bywa nadal synonimem zacofania, czegoś przestarzałego i pozbawionego wartości. Choć w XIX wieku pojawiło się inne, neutralne postrzeganie średniowiecza, to stereotypy – nagromadzone przez setki lat – przetrwały. Do ich utrwalenia przyczynił się sam… człowiek średniowiecza.

Już wiesz

Stwórz listę pojęć, które kojarzą ci się z epoką średniowiecza.

j0000000BZB1v38_0000000F
JPOL_E3_E4_Tekstykultury

„Mroki średniowiecza”

RXh2WORdMevhO
Michel Pastoureau, Średniowieczna gra symboli, czyta Maciej Gudowski Michel Pastoureau, Średniowieczna gra symboli, czyta Maciej Gudowski Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
Średniowieczna gra symboliMichel Pastoureau
Michel Pastoureau Średniowieczna gra symboli

Na początku roku 1386 w Falaise, na terenie Normandii, miało miejsce dość niezwykłe wydarzenie. Pewna maciora, lat około trzech, ubrana w ludzki strój, została zawleczona przez klacz z placu zamkowego na przedmieście Guibray, gdzie na placu targowym ustawiono szafot. Tam przed zgromadzonym tłumem, w obecności […] mieszkańców miasta, wieśniaków przybyłych z okolicznych wsi i wielkiego stada świń, kat okaleczył maciorę, odcinając jej ryj i rozcinając udo. Potem ustroiwszy ją w maskę przedstawiającą ludzką twarz, powiesił za tylne nogi na specjalnie w tym celu przygotowanych drewnianych widłach i tak zostawił, żeby się wykrwawiła na śmierć. Nie musiało to długo trwać, bo z ran zwierzęcia krew płynęła obficie. Na tym jednak spektakl się nie skończył. Znowu sprowadzono klacz, upozorowano akt wieszania martwej już maciory […] i ponownie rozpoczęto hańbiący rytuał wleczenia po ziemi. W końcu […] poszarpane szczątki nieszczęsnego zwierzęcia umieszczono na stosie i spalono. Nie wiadomo, co uczyniono z popiołami; wiemy natomiast, że po pewnym czasie […] w kościele Świętej Trójcy sporządzono wielkie malowidło ścienne upamiętniające to wydarzenie.
Z wielu powodów […] jest ono naprawdę niezwykłe. Mniej zdumiewa natomiast, pod koniec XIV wieku, fakt publicznej egzekucji zwierzęcia, które, oskarżone o popełnienie zbrodni […] staje przed sądem, zostaje osądzone, a następnie skazane na śmierć przez świecką władzę. […]
Bardziej niż sam opis […] egzekucji lub nawet tekst wyroku na trop podobnego procesu prowadzą historyka zwykłe zapiski dotyczące kosztów. W oczekiwaniu na rozprawę zwierzę przebywa w areszcie; trzeba zatem je żywić, opłacać strażnika i oczywiście właściciela lokalu. […] Trzeba opłacić też kata i jego pomocników oraz cieśli, murarzy i innych rzemieślników wznoszących szafot […]. Ponadto trzeba odnaleźć winne zwierzę, zaprowadzić do więzienia, zawieźć do miejsca ostatecznego przeznaczenia, co wymaga obecności strażników i straży. W średniowieczu ukaranie zbrodni kosztuje dużo, bardzo dużo. […]
Dowiadujemy się nawet, że maciora była „odziana w kubrak i w pludryj0000000BZB1v38_000tp001pludry, miała gacie na tylnych nogach i białe rękawiczki na przednich, a została powieszona na mocy wyroku przewidzianego dla tak ohydnej zbrodni. […]
Przyznano jej „obrońcę”. […] Wyrok odczytano zwierzęciu w celi, tak jak to czyniono wobec ludzi. Nie sprowadzono tylko księdza mogącego wysłuchać spowiedzi.

j0000000BZB1v38_00000_BIB_001Michel Pastoureau, Średniowieczna gra symboli, tłum. Hanna Igalson-Tygielska, Warszawa 2006, s. 36.
Ćwiczenie 1.1

Powiedz, jakie byłyby twoje wyobrażenia na temat średniowiecza, gdyby przywołany tekst okazał się jedynym źródłem wiedzy o tej epoce.

Ćwiczenie 1.2
R14u9aaq7dbDt1
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 1.3

Zastanów się i odpowiedz, czy w XXI wieku zdarzają się podobne historie.

Ćwiczenie 1.4

W opracowaniach dotyczących epoki często używano określenia: „mroki średniowiecza”. Czy przywołana historia potwierdza słuszność tego określenia? Uzasadnij odpowiedź.

Ważne!

Średniowiecze traktowano jako epokę, w której panowały ciemnota i zabobon. Jednak należy wyraźnie podkreślić, że było to ogromne uproszczenie. Wiedza naszych przodków nie dorównywała naszej, ale przecież za 100–200 lat może się okazać, że mylimy się w wielu kwestiach.

j0000000BZB1v38_000tp001
j0000000BZB1v38_00000019
JPOL_E3_E4_Tekstykultury

Obraz epoki (I)

Gdzie?

Średniowiecze powstało na gruzach cesarstwa rzymskiego. Pod koniec IV wieku prawnie usankcjonowanoj0000000BZB1v38_000tp002usankcjonowano podział ogromnego starożytnego imperium na części wschodnią i zachodnią.

W części wschodniej, nazywanej Bizancjum, żywe były tradycje antyczne m.in. dzięki temu, że używano tam powszechnie greki. W części zachodniej, w której językiem podstawowym stała się łacina, dorobek starożytny został w dużym stopniu zniszczony przez najazdy ludów germańskich. Tam też doszło do powstania nowej formacji kulturowej, zwanej średniowieczem. Średniowiecze to okres w kulturze Europy zachodniej. Jego obecność dostrzec można od Hiszpanii po Polskę i od Włoch po Skandynawię. Na tak wielkim obszarze idee średniowieczne rozprzestrzeniały się stopniowo. W znacznej mierze uzależnione to było od postępującego procesu chrystianizacji.

j0000000BZB1v38_000tp002

Skąd nazwa?

Nazwa średniowiecze w języku łacińskim brzmi media aeva, czyli wieki średnie (w lp. medium aevum). „Średnie” oznacza tu: w środku, pomiędzy. W tym przypadku - pomiędzy starożytnością a odrodzeniem antyku. Nazwa ta została epoce nadana przez uczonych i artystów renesansuj0000000BZB1v38_000tp003renesansu. Chcieli oni ocenić negatywnie czas następujący po antyku, a przed jego odrodzeniem. To właśnie jeden z prekursorówj0000000BZB1v38_000tp004prekursorów renesansu, włoski poeta i uczony Francesco Petrarkaj0000000BZB1v38_000tp005Francesco Petrarka, użył zwrotu „mroki średniowiecza”. Był przekonany, że media aeva nie znały wielkich dokonań Greków i Rzymian, a więc były ciemne. Następcy Petrarki nieco zmienili sens tego określenia: wskazali na zacofanie ludzi żyjących w średniowieczu.

Kiedy?

Średniowiecze trwało ponad 1000 lat. To niemal tyle samo, co wszystkie późniejsze epoki razem wzięte. Trudno ustalić zarówno datę początkową, jak i moment zakończenia średniowiecza. Za początek przyjęło się umownie uważać 476 r. n.e. Wtedy to nastąpił upadek cesarstwa zachodniorzymskiegoj0000000BZB1v38_000tp006upadek cesarstwa zachodniorzymskiego. Za datę końcową uznano 1453 rok, w którym Turcy zdobyli stolicę Bizancjum, Konstantynopol (dzisiejszy Stambuł). Nie są to jedyne daty możliwe do przyjęcia. Gdyby je zaakceptować, to uczonych teologów niezwykle ważnych dla średniowiecza – św. Augustyn i św. Hieronim – żyło, zanim nominalnie epoka się rozpoczęła (IV/V wiek). Tymczasem jedna z najważniejszych antycznych instytucji – Akademia Platońska - funkcjonowała aż do 529 roku. Z kolei niektórzy badacze podkreślają, że lepiej za symbol końca epoki uznać wynalezienie druku przez Jana Gutenberga (ok. 1450 rok). Dzięki temu renesansowe już idee rozprzestrzeniały się prędko w całej Europie. Jeszcze inni uważają, że należałoby przesunąć koniec średniowiecza na 1492 rok, gdy Krzysztof Kolumb odkrył nowy kontynent. W ponadtysiącletnim okresie średniowiecza zazwyczaj wyróżnia się trzy fazy: wczesne średniowiecze (V–X wiek), rozkwit (XI–XIII wiek), zmierzch (XIV–XV wiek). Wielu badaczy podkreśla przy tym, że jeszcze po XV wieku można dostrzec pewne wpływy epoki. Jej zmierzch i powolne przechodzenie w następny okres, czyli renesans, nazywa się nieraz – za Johanem Huizingąj0000000BZB1v38_000tp007Johanem Huizingą – „jesienią średniowiecza”.

j0000000BZB1v38_000tp003
j0000000BZB1v38_000tp004
j0000000BZB1v38_000tp005
j0000000BZB1v38_000tp006
j0000000BZB1v38_000tp007
j0000000BZB1v38_0000002M
JPOL_E3_E4_Tekstykultury

Obraz epoki (II)

W co wierzono?

Religią, która okazała się najważniejszą ideową podstawą epoki, było chrześcijaństwo. Już w 313 roku cesarz Konstantyn Wielki zagwarantował chrześcijanom wolność wyznania. Przyczyniło się to do powstania swoistego stopu kulturowego, w którym łączyły się elementy kultury antycznej z kulturą wciąż jeszcze młodej religii. Rozpad cesarstwa sprawił, że chrześcijaństwo rozwijało się w dwóch odrębnych formach. Ostateczny podział został usankcjonowany w 1054 roku, kiedy schizma wschodniaj0000000BZB1v38_000tp008schizma wschodnia potwierdziła istniejącą już odrębność Kościoła zachodniego i wschodniego (nazywanego też prawosławnym).

Rl1pgMltGviKe1
Karta średniowiecznego inkunabułu
1471, Bibliotheca Gymnasii Altonani (Hamburg), domena publiczna
Ćwiczenie 2.1

Spróbuj wywnioskować, jaką treść niesie nazwa prawosławny.

Ćwiczenie 2.2

Sprawdź w słowniku języka polskiego, czy twoje wnioski są słuszne.

Inkunabuł
Definicja: Inkunabuł

(łac. incunabula – ‘kołyska, powijaki’) – umowna nazwa dla pierwszych druków, powstałych do 1500 roku.

j0000000BZB1v38_000tp008

Kto rządził światem?

RYQtBieGpUDRc1
Krzyż i miecz (symbol hiszpańskiej inkwizycji)
domena publiczna

Na ziemi najważniejszymi władcami byli cesarz (uważający się za spadkobiercę starożytnych władców) oraz papież. Każdy z nich miał ambicję zajmowania pierwszej pozycji wśród ziemskich panujących. Walkę cesarza i papieża określa się sporem miecza z krzyżem.

Szale przeważały raz na jedną, raz na drugą stronę. Zdarzało się, że to cesarz decydował, kto zostanie wybrany na papieża, innym razem przywódca Kościoła, korzystał np. z ekskomunikij0000000BZB1v38_000tp009ekskomuniki, przez co sprawiał, że cesarz musiał się przed nim ukorzyć. Jednym z przejawów potęgi instytucji papieskiej były krucjaty, czyli rycerskie wyprawy przeciwko innowiercom lub heretykom. Najważniejsze z nich organizowano w celu wyzwolenia Ziemi Świętej z rąk wyznawców islamu (XI wiek), a później - utrzymania tych szczególnych miejsc we władaniu chrześcijan (XII–XIII wiek), co ostatecznie się nie udało.

Ciekawostka

Ze sporem między papieżem a cesarzem łączy się powiedzenie pójść do Canossy, oznaczające ’ukorzyć się, przyznać się do przegranej’. W XI wieku cesarz Henryk IV, chcący decydować o nadawaniu godności kościelnych w jego państwie, naraził się papieżowi Grzegorzowi VII. Ten obłożył władcę ekskomuniką, co oznaczało, że poddani cesarza nie mogą słuchać jego rozkazów. Henryk IV udał się do Canossy, w której wówczas przebywał Grzegorz. Cesarz przez kilka dni boso, w worku pokutnym czekał na audiencję papieską. Grzegorz ostatecznie odwołał klątwę. Historia lubi płatać figle: 7 lat później Henryk IV odebrał władzę papieżowi i na jego miejscu osadził swego faworyta, Klemensa III.

Ćwiczenie 3.1

Spróbuj wywnioskować, jaką treść niesie wyraz teocentryzm.

Ćwiczenie 3.2

Sprawdź w słowniku języka polskiego, czy twoje wnioski są słuszne.

j0000000BZB1v38_000tp009

Kto to wszystko stworzył?

Przeciętnego Europejczyka te spory dotykały tylko pośrednio. Miał on nad sobą innego, najpotężniejszego Pana – Boga. Przeświadczenie, że jest On najwyższym władcą, było powszechne, a umacniał je teocentryzm. Teocentryzm to podstawa średniowiecznego światopoglądu religijnego. Przekonanie, że wszystko, co człowiek myśli, mówi i robi, powinno wiązać się z Bogiem, było fundamentem kultury średniowiecznej. Filozof miał tworzyć systemy intelektualne udowadniające prawdy wiary; artysta – malować, rzeźbić czy pisać na chwałę Boga; rycerz – walczyć z przeciwnikami chrześcijańskiego Pana; architekt – dbać, by kościoły i katedry ukazywały Boską potęgę; ksiądz i zakonnik – modlić się na Jego chwałę; chłop – pracować, aby inni nie musieli zaniedbywać swych obowiązków wobec Boga. Teocentryzm wskazywał jedyną słuszną drogę – drogę do nieba. Aby tam dotrzeć, należało odrzucić ziemskie pokusy, bo uleganie im prowadziło do potępienia.

ReJHwIELfFqF41
Sąd Ostateczny Część centralna tryptyku przedstawia moment powstania ciał z martwych. Źródło: Hans Memling, Sąd Ostateczny, ok. 1467-1471, olej na desce, Muzeum Narodowe w Gdańsku, domena publiczna.
Część centralna tryptyku przedstawia moment powstania ciał z martwych.
Hans Memling, Sąd Ostateczny, ok. 1467-1471, olej na desce, Muzeum Narodowe w Gdańsku, domena publiczna
Ćwiczenie 4.1

Określ tematykę obrazu Hansa Memlinga.

Ćwiczenie 4.2

Podaj charakterystyczne cechy wizji Sądu Ostatecznego, którą zaproponował malarz.

Ćwiczenie 4.3

Poszukaj na obrazie elementów, które możesz określić jako symbole typowe dla średniowiecza.

Jak dotrzeć do nieba?

Jedyną drogą do nieba jest wiara chrześcijańska. Człowiek powinien mieć w pogardzie doczesny świat, który należał do sfery profanum, i żyć w sferze sacrumj0000000BZB1v38_000tp00Asacrum. Egzystencja doczesna była tylko krótkim etapem w drodze do prawdziwego życia w wieczności.

Ciekawostka

Średniowiecze to epoka, w której człowiek miał niewiele czasu na odbycie próby, za jaką uznawano egzystencję ziemską. Przeciętna długość życia wynosiła wówczas ok. 30 lat. Bardzo wysoka była śmiertelność dzieci, a także młodych kobiet, które umierały m.in. podczas porodu. Dla porównania: dziś średnia życia na kontynencie europejskim wynosi ponad 70 lat.

Dualizm
Definicja: Dualizm

Aby osiągnąć wieczność, człowiek musiał odrzucać ziemskie pokusy, modlić się, umartwiać (asceza), pielgrzymować do miejsc świętych, a cielesność postrzegać jako wielkie niebezpieczeństwo. Taka postawa sprawiała, że za jedną z cech średniowiecza uważa się dualizm, czyli pogląd zakładający istnienie dwóch przeciwstawnych sił i wyraźnie rozróżniający to, co dobre (czyli ułatwiające osiągnięcie szczęścia po śmierci), i to, co skłania do grzechu.

Ćwiczenie 5
RxavyCa6fvraR1
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
j0000000BZB1v38_000tp00A

Jak żyć na ziemi?

Średniowiecze zalecało życie zgodne z nakazami Bożymi. Nie wykluczało to śmiechu. Człowiek średniowiecza był przecież taki jak my: kochał, pracował, bawił się. Nie spędzał czasu wyłącznie na modlitwie, pielgrzymkach, poście i ciężkiej pracy. Byłoby to zbyt duże uproszczenie. Ludzie się bawili – szczególnie w okresie karnawału. „Wyłączano” wtedy normalny tryb życia. Urządzano np. Święto Osła lub Święto Głupców, wybierano króla głupców, a nawet dopuszczano się niestosownych (z naszego punktu widzenia) żartów. Powstający w ten sposób „świat na opak” pozwalał nawet największemu biedakowi zapomnieć o niedoli życia i poczuć się panem świata. Oczywiście po zakończeniu karnawału przywracano oficjalną hierarchię społeczną. Współczesne wyobrażenia o epoce tak odległej, jak średniowiecze, budzą czasem nasz śmiech. Dowodem tego jest na przykład komedia Monty Python i Święty Graal w reżyserii Terry’ego Jonesa i Terry’ego Gilliama.

j0000000BZB1v38_00000054
JPOL_E3_E4_Konteksty

Konteksty

Skarbiec wiedzyBrunetto Latini
Brunetto Latini Skarbiec wiedzy

Orzeł jest ptakiem długowiecznym, ponieważ zdolny jest odmłodnieć, pozbywając się starości. Wielu ludzi twierdzi, iż aby to osiągnąć, orzeł wzbija się wysoko w górę, a tam ciepło słoneczne spala jego pióra i niszczy bielmo na oczach. Następnie orzeł spada w dół i zanurza się po trzykroć w źródle, dzięki czemu staje się znów młody jak nowo narodzony.
Inni znów mówią, że gdy orzeł się starzeje, jego dziób rośnie i zakrzywia się do tego stopnia, iż przeszkadza mu w chwytaniu i zjadaniu dobrego ptasiego mięsa, które dotąd podtrzymywało w nim wigor młodości. Wtedy orzeł musi tak długo uderzać i trzeć dziobem o twarde kamienie, aż go naostrzy i uczyni bardziej kształtnym niż przedtem; to zaś pozwoli orłu chwytać zdobycz, jakiej zapragnie, jeść i odnawiać siły.
[…]
Chociaż lwa lękają się wszystkie zwierzęta, on sam boi się białego koguta i hałasu kół, ogień także go bardzo przeraża. […] Przez trzy bowiem dni w tygodniu choruje i ma gorączkę, co wielce osłabia jego pychę. Natura jednak uczy go jeść cykutę, która leczy go z tej choroby. […]. Porządek jego życia jest taki, że jednego dnia je, drugiego pije […].
[…]
Etiopczycy powiadają, że na pewnej wyspie żyją mrówki wielkości małych psów, mrówki te łapkami wykopują z piasku złoto i bronią go tak zajadle, iż płaci życiem ten, kto próbowałby je zdobyć. Wieśniacy jednak wysyłają na tę wyspę klacze mające źrebięta, aby się tam pasły, i objuczają je solidnymi kuframi. Kiedy tylko mrówki zauważą kufry, zaraz składają tam swe złoto, sądząc, że będzie ono w bezpiecznym miejscu. Wieczorem, gdy każda klacz jest najedzona i dobrze obładowana, pan ich przyprowadza na drugi brzeg rzeki źrebięta, które rżą tak donośnie, że matki słyszą je, a wówczas rzucają się w wielkim pędzie do wody i przeprawiają z powrotem wraz z całym złotem złożonym w kufrach.

j0000000BZB1v38_00000_BIB_002Brunetto Latini, Skarbiec wiedzy, tłum. Małgorzata Frankowska -Terlecka, Teresa Giermak -Zielińska, Warszawa 1992, s. 166–197.
Ćwiczenie 6.1

Czy informacje zawarte w Skarbcu wiedzy wydają się wiarygodne? Uzasadnij odpowiedź.

Ćwiczenie 6.2

Sprostuj trzy informacje podane przez Brunetta Latiniego. Powołaj się na odpowiednie źródła.

Ćwiczenie 6.3

Zastanów się nad powodami, dla których jeden z bardzo szanowanych XIII‑wiecznych uczonych pisał rzeczy, które dziś nie mają żadnej wartości naukowej.

Ćwiczenie 6.4

Jak myślisz, czy Brunetto Latini swoje wiadomości czerpał z autopsjij0000000BZB1v38_000tp00Bautopsji?

Ćwiczenie 6.5

Czy przeczytane przez ciebie fragmenty dzieła Latiniego usprawiedliwiają użycie określenia mroki średniowiecza wobec epoki, w której ono powstało?

Ćwiczenie 7.1

Przypomnij sobie, jak potraktowano świnię, którą w XIV wieku oskarżono o popełnienie zbrodni. Co to świadczy o naszych przodkach?

Ćwiczenie 7.2

Powiedz, co wiesz o zwyczajach takich zwierząt, jak jeż, struś czy byk. Znajdź w źródłach naukowych informacje, czy:

  • jeż nosi na grzbiecie jabłka,

  • struś w razie niebezpieczeństwa chowa głowę w piasek,

  • byk nie cierpi czerwonego koloru.

Ćwiczenie 7.3

Oceń, czy po wykonaniu powyższych poleceń uważasz, że średniowiecze było mroczną epoką.

j0000000BZB1v38_000tp00B
j0000000BZB1v38_0000006D
JPOL_E3_E4_Konteksty

Filmowa lekcja o średniowieczu

Ćwiczenie 8

Obejrzyj nagrania zamieszczone poniżej. Ułóż pytania, na które można znaleźć odpowiedź w wykładach dr. Bogusława Bednarka.

RUPNDOiis4SdA
RtCSFUDTrPcv0
R1UX34ySV3DAx
R10WBQRdHhZne
Przewiń
Głośność
Tryb pełnoekranowy
    j0000000BZB1v38_00000074
    JPOL_E3_E4_Zadaniowo

    Zadaniowo

    Ćwiczenie 9

    Wykorzystując informacje podane w temacie lekcji, przygotuj krzyżówkę, której rozwiązaniem będzie ŚREDNIOWIECZE. Opracuj hasła wraz z pytaniami.

    R149DBnXzyp7J1
    zadanie interaktywne
    RzUXSss5gKVZl1
    samouczek - Jak zrobić krzyżówkę? Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0, muzyka: audiojungle.net.
    R1O9cqc7KN5FZ1
    zadanie interaktywne
    Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.