Kochanowski wielkim poetą był
W Ferdydurke Witolda Gombrowicza (jednej z polskich powieści XX wieku) znajduje się niezwykle interesująca scena. Nauczyciel języka polskiego, profesor Bladaczka, wciąż powtarza: „Słowacki wielkim poetą był!”. Autor w rzeczywistości kpi sobie ze szkoły, w której bez przerwy przywołuje się frazesy i nakazuje uczniom wkuwać regułki na pamięć. Jednak to nie żart: Kochanowski naprawdę wielkim poetą był!
Przygotuj ranking najważniejszych, według ciebie, pisarzy (i poetów) polskich. Nie muszą to być twórcy obecni w kanonie lektur. Postaraj się rzeczowo uzasadnić swój wybór.
Jan z Czarnolasu
Znawcy literatury podkreślają, że to właśnie Jan Kochanowski stworzył polski język literacki. Ten najwybitniejszy renesansowy twórca Europy Środkowej należał do humanistów. Z kolei ci za jedną z obowiązujących zasad tworzenia uznawali myśl największego liryka rzymskiego, czyli Horacego. Uważał on, że utwór literacki musi być doprowadzony do doskonałości. Służy temu powstrzymanie się od zbyt szybkiego wydania dzieła. Według Horacego należy odczekać dziewięć lat, a ten czas poświęcić na usuwanie wszelkich skaz. Jan Kochanowski z wydaniem swych pieśni czekał znacznie dłużej.
Jan Kochanowski
Najwybitniejszy polski twórca renesansowy, największy poeta Europy Środkowej w XVI wieku, przedstawiciel nurtu humanistycznego. Urodził się w 1530 roku w Sycynie niedaleko Radomia w rodzinie średniozamożnego szlachcica. Jako 14‑latek zaczął studia na Akademii Krakowskiej. Naukę kontynuował w Królewcu (wtedy w Prusach), a następnie udał się do Włoch (Padwa), gdzie – z przerwami – studiował w latach 1552–1559. Po powrocie do Polski dostał się m.in. na dwór królewski, gdzie został sekretarzem władcy (ułatwił mu to biskup Piotr Myszkowski). Porzucił jednak karierę dworską i - ożeniwszy się - zamieszkał w Czarnolesie koło Zwolenia (w ziemi sandomierskiej). Życie pisarza, które upływało na gospodarowaniu, uczestniczeniu w sejmach i tworzeniu, zakłócały rodzinne tragedie, a zwłaszcza śmierć córek: Urszuli (ok. 1578 roku) i Hanny (ok. 1580 roku). Jan Kochanowski zmarł w 1584 roku w Lublinie, gdzie go pochowano. Zwłoki przeniesiono później do Zwolenia. Pozostała po nim twórczość w języku polskim i łacińskim. Do najważniejszych dzieł należą: Treny (1580), Fraszki (1584) i Pieśni (1586).
Pieśni Jana Kochanowskiego
Zbiór zatytułowany Pieśni powstawał niemal ćwierć wieku. Ukazał się w krakowskiej drukarni Jana Januszowskiego, przyjaciela Kochanowskiego, w 1586 roku, czyli dwa lata po śmierci poety. Składał się z kilku części: Pieśni ksiąg dwojga, Pieśni świętojańskiej o sobótce, Hymnu (Czego chcesz od nas, Panie...) oraz dwóch dość obszernych utworów o charakterze żałobnym. W pierwszej części znalazło się 49 pieśni (księga I – 25 wierszy; księga II – 24 wiersze). Podejmują one różnorodne tematy; są wśród nich m.in. utwory filozoficzno‑refleksyjne, biesiadne, miłosne, patriotyczne. Jeszcze inną tematykę proponuje Pieśń II 24 (Kochanowski nie nadawał poszczególnym dziełom tytułów, choć z czasem niektóre z nich zaczęto nazywać tak, by zasugerować treść).
Nagranie dostępne na portalu epodreczniki.pl
Jan Kochanowski, Pieśń II, 24, czyta Krzysztof Skonieczny Jan Kochanowski, Pieśń II, 24, czyta Krzysztof Skonieczny Źródło: www.wolnelektury.pl, licencja: CC BY 3.0.
Pieśń II, 24Niezwykłym i nie leda piórem opatrzony
Polecę precz, poeta, ze dwojej złożony
Natury: ani ja już przebywać na ziemi
Więcej będę, a więtszy nad zazdrość, ludnemiMiasty wzgardzę. On, w równym szczęściu urodzony,
On ja, jako mię zowiesz, wielce ulubiony
Mój Myszkowski, nie umrę ani mię czarnemi
Styks niewesoła zamknie odnogami swemi.Już mi skóra chropawa padnie na goleni,
Już mi w ptaka białego wierzch sie głowy mieni;
Po palcach wszędy nowe piórka sie puszczają,
A z ramion sążenistesążeniste skrzydła wyrastają.Terazże nad Ikara prędszy przeważnego
Puste brzegi nawiedzę Bosfora hucznego
I Syrty Cyrenejskie, Muzom poświęcony
Ptak, i pola zabiegłe za zimne Tryjony.O mnie Moskwa i będą wiedzieć Tatarowie,
I róznego mieszkańcy świata Anglikowie,
Mnie Niemiec i waleczny Hiszpan, mnie poznają,
Którzy głęboki strumień TybrowyTybrowy pijają.Niech przy próznym pogrzebie żadne narzekanie,
Żaden lament nie będzie ani uskarżanie:
Świec i dzwonów zaniechaj, i mar drogo słanych,
I głosem żałobliwym żołtarzów śpiewanych.
Zakwalifikuj ten wiersz do jednej z kategorii tematycznych. Pieśń Jana Kochanowskiego to przykład liryki...
- patriotycznej.
- miłosnej.
- religijnej.
- refleksyjnej.
- autotematycznej.
- biesiadnej.
Przedstaw swoimi słowami główną ideę utworu.
Znajdź w pieśni fragment, który – według ciebie – najlepiej oddaje tę ideę.
Non omnis moriar
Jan Kochanowski swoje przekonanie o konieczności cyzelowania utworów literackich przejął m.in. od najwybitniejszego rzymskiego poety, czyli Horacego (I w. p.n.e.). Polski twórca podzielał zdanie wielu humanistów, że słynny Rzymianin to najwybitniejszy liryk w dziejach ludzkości i że dzięki swym wierszom autor Carmina zyskał nieśmiertelność. Zresztą sam Horacy był podobnego zdania.
Oda II, 20 (Non usitata nec tenui ferar)Niezwykłe i potężne uniosą mnie skrzydła,
Mnie, poetę‑łabędzia w powietrzne przestworze.
Już mnie na tym padole nic wstrzymać nie może,
Lecz porwany, gdzie zawiść nie sięga obrzydła,Porzucę ziemskie grody. Bo wiesz, że ja wcale,
Chociaż jestem z ubogich ojców urodzony,
A twą przyjaźnią, Mecenasie, wywyższony,
Nie umrę i Styksowe nie skryją mnie fale.Oto już chropowata porasta mi skóra
Na goleniach, już z wierzchu jawią się znamiona
śnieżnego ptaka, już mi palce i ramiona
Zaczynają ocieniać delikatne pióra.Pewniejszym niźli Ikar, syn Dedala, lotem
Wzbiję się, śpiewny łabędź, ponad Syrt głębiny,
Obaczę lud Getulów, północne równiny
I brzegi, w które Bosfor uderza z łoskotem.Usłyszą o mnie Kolchy i Daków narody,
Które przed kohortami Marsów trwogę tają,
I Gelony najdalsze, me pienia poznają
Hiszpan i lud pijący Rodanowe wody.Niechaj więc płacz i skargi oraz przykre żale
Nie towarzyszą pozornemu pogrzebowi;
Wstrzymaj też pożegnalny okrzyk i grobowi
Mojemu czci nadmiernej nie okazuj wcale.Horacy, Oda II, 20 (Non usitata nec tenui ferar), [w:] tegoż, Wybór poezji, oprac. Jerzy Krókowski, tłum. Józef Zawirowski, Wrocław 1971, s. 87–88.
Zakwalifikuj ten wiersz do jednej z kategorii tematycznych. Pieśń Horacego to przykład liryki...
- patriotycznej.
- miłosnej.
- religijnej.
- refleksyjnej.
- autotematycznej.
- biesiadnej.
Przedstaw swoimi słowami główną ideę utworu.
Znajdź w pieśni fragment, który – według ciebie – najlepiej oddaje tę ideę.
Podobieństwa między oboma utworami nie są przypadkowe. To Kochanowski zapożyczał od Horacego, a nie - odwrotnie. Jednak czy owo zapożyczanie można nazwać po prostu tłumaczeniem? Aby to ustalić, warto zestawić obie pieśni.
Porównaj pieśń Horacego z utworem Jana Kochanowskiego i wykonaj polecenia.
Oba dzieła mają ten sam temat i wyrażają tę samą ideę, ale nie są identyczne. Wskaż główne różnice między dwiema pieśniami.
Czy uważasz, że utwór Kochanowskiego jest tłumaczeniem wiersza Horacego? Uzasadnij odpowiedź.
To swobodna przeróbka tekstu lub tłumaczenia, choć zachowuje jednak jego zasadniczy sens – modyfikuje treść oryginału (np. przez wprowadzenie odmiennego nazewnictwa).
Na podstawie informacji podanych w przypisach wyjaśnij, co łączy Mecenasa i biskupa Myszkowskiego.
Wyciągnij wnioski z przekonań obu poetów na temat rozległości terenów, do których dotrze ich sława.
Porównaj wypowiedzi Horacego: „Chociaż jestem z ubogich ojców urodzony” ze stwierdzeniem Kochanowskiego: „On, w równym szczęściu urodzony”. Wytłumacz ich sens.
Poszukaj w obu utworach dowodów na to, że i Horacy, i Kochanowski mają obszerną wiedzę. Jakich dyscyplin ona dotyczy?
Wyjaśnij, czemu służy udowadnianie przez obu twórców, że mają oni dużą wiedzę z różnych dziedzin.
(łac.) poeta uczony – osoba wszechstronnie wykształcona, erudyta mający różnorodne zainteresowania, człowiek obeznany z kulturą, sztuką oraz tradycją (w tym starożytną).
Przyporządkuj środki stylistyczne do odpowiedniej kategorii.
porównanie, rym, archaizmy, neologizmy, epitet, pytanie retoryczne, oksymoron, przerzutnia, antropomorfizacja, metonimia, rytm, anafora, onomatopeja, zgrubienia, homonimy, synonimy, aliteracja, zdrobnienia, inwersja, powtórzenie, apostrofa
| fonetyczne | |
|---|---|
| leksykalne | |
| słowotwórcze | |
| składniowe | |
| figury stylistyczne |
Dopasuj do środka stylistycznego jego definicję.
rym, aliteracja, onomatopeja, rytm, synonim, homonim, archaizm, neologizm, zdrobnienie, zgrubienie, apostrofa, powtórzenie, anafora, pytanie retoryczne, przerzutnia, epitet, oksymoron, porównanie, metonimia, antropomorfizacja
| Środek stylistyczny | Definicja |
|---|---|
| rym | |
| aliteracja | |
| onomatopeja | |
| rytm | |
| synonim | |
| homonim | |
| archaizm | |
| neologizm | |
| zdrobnienie | |
| zgrubienie | |
| apostrofa | |
| powtórzenie | |
| anafora | |
| pytanie retoryczne | |
| przerzutnia | |
| epitet | |
| oksymoron | |
| porównanie | |
| metonimia | |
| antropomorfizacja |
Odszukaj w pieśni Kochanowskiego co najmniej sześć środków stylistycznych.
Wskaż, jaką funkcję pełnią one w utworze.
Zastanów się nad tym, co wynika z ich zastosowania.
Jan Kochanowski udowodnił w swojej pieśni, że swobodnie posługuje się środkami stylistycznymi. W dodatku część z nich (np. przerzutnia) była dotąd w polskiej poezji właściwie nieznana. Tak twórca dzieła udowodnił, że potrafi tyle samo, ile Horacy. Strona formalna utworu miała tu więc stanowić uzasadnienie poczucia własnej wartości jako wybitnego liryka. Skoro zaś panowała zgoda co do tego, że Horacy wielkim poetą był, to miano nieśmiertelnego artysty należało się również Janowi z Czarnolasu!
W języku polskim występuje frazeologizm odnoszący się do łabędzi. Wskaż właściwy.
- łabędzi taniec
- łabędzi lot
- łabędzi głos
- łabędzi śpiew
Wyjaśnij znaczenie tego frazeologizmu.
Postaraj się wytłumaczyć, skąd się wziął ów związek frazeologiczny.
Sprawdź w KontekstachKontekstach, czy twoja koncepcja była trafna.
Łabędzi śpiew
Skarbiec wiedzyŁabędź jest ptakiem o białym upierzeniu, jego mięso zaś jest czarne. Ma zwyczaj przebywać na wodzie, a kiedy płynie, trzyma zawsze głowę uniesioną i nigdy jej nie zanurza; dlatego to marynarze mówią, że spotkanie z nim jest dobrą wróżbą. Łabędź wydaje słodkie dźwięki, ponieważ ma szyję długą i wygiętą.
Wielu wieśniaków mówi, że w Górach Hiperborejskich w Grecji, gdzie się śpiewa i gra na cytrze, wielkie stada łabędzi zbierają się wokół, aby rozkoszować się muzyką.
Wielu powiada, iż kiedy łabędź ma umrzeć, jedno z piór na głowie wbija mu się w mózg i dzięki temu poznaje on, że zbliża się śmierć. Wówczas zaczyna śpiewać tak słodko, że aż dziw bierze słuchać, i śpiewając, kończy życie.Brunetto Latini, Skarbiec wiedzy, tłum. Małgorzata Frankowska-Terlecka, Teresa Giermak-Zielińska, Warszawa 1992, s. 178.
Oryginalność inaczej
Jana Kochanowskiego pieśń poety. Pieśń XXIV "Niezwykłym i nieleda piórem opatrzony..."Pieśń XXIV to pochwała poezji pisana przez poetę ufającego w jej siłę unieśmiertelniającą. Utwór Kochanowskiego jest parafrazą ody Horacego Do Mecenasa. Czarnoleski poeta tłumaczył pieśni Horacego, parafrazował je, naśladował horacjańską konstrukcję monologu lirycznego, przejmował tematy poszczególnych utworów. Gdzie więc „poetycka praca” Jana z Czarnolasu, gdzie oryginalność? Renesans pojmował oryginalność inaczej niż wiek XX. Oryginalnym poetą był ten, kto czerpiąc z tradycji treści, tematy i gatunki, podejmował próbę rywalizacji z mistrzami starożytności. Pieśni Kochanowskiego są polem poetyckiej potyczki z Horacym.
Aleksandra Kukla, Jana Kochanowskiego pieśń poety. Pieśń XXIV „Niezwykłym i nieleda piórem opatrzony...”, [w:] , Lekcje czytania. Eksplikacje literackie. Część 1, red. Władysław Dynak, Aleksander Wit Labuda, Warszawa 1991, s. 236.
Na podstawie przeczytanego fragmentu tekstu wyjaśnij, na czym polegała oryginalność Jana Kochanowskiego.
Dyskusja o czytelnictwie
Dziś historycy literatury nie mają wątpliwości, że Jan Kochanowski to wybitny poeta. Jednak nie jest on powszechnie czytany. Zastanówcie się, dlaczego tak jest.
Polacy należą do tych nacji, które od lat kupują najmniej książek i najmniej ich czytają. Co może być tego przyczyną? Jak można zmienić tę sytuację? Przygotuj swój głos w dyskusji.
Zadaniowo
Przedstawcie w klasie swoje propozycje do rankingu najwybitniejszych polskich pisarzy i poetów. Prezentując je, wskażcie, od czego – według was – zależy zaliczenie twórcy do grona wybitnych.
Przedstawcie w klasie kryteria, które pozwalają uznać, że utwór zasłużył na miano arcydzieła.