Raj na ziemi, czyli... polska wieś widziana oczami Jana Kochanowskiego
Często można usłyszeć powiedzenie, że dobrze jest tam, gdzie nas nie ma... Zazwyczaj szczęście znajduje się nie tu i nie teraz. Raj, niebo, Arkadia – to tylko niektóre krainy szczęśliwości pojawiające się w mitach, religiach, dziełach literackich. Rzadko zdarzało się natomiast, by nie narzekano na to, co dał los, i mówiono „Tu czuję się dobrze!”. A tak właśnie można streścić wiele utworów należących do tzw. literatury ziemiańskiej. Tworzyli ją w XVI i XVII wieku przedstawiciele średniozamożnej szlachty, gospodarujący na polskiej wsi i widzący w niej swój prawdziwy raj. Z czego wynikało to przekonanie?
Poszukaj informacji o miejscach, w których przebywał Jan Kochanowski. Szczególną uwagę poświęć Czarnolasowi – dowiedz się jak najwięcej o tej miejscowości.
Staropolska poezja ziemiańska
Staropolska poezja ziemiańskaRosnące zapotrzebowanie na produkty rolne [...] było jedną z zasadniczych przyczyn rozwoju i okrzepnięcia folwarku pańszczyźnianego. Jednakże sam wzrost zapotrzebowania na polskie zboże nie odegrałby tak zasadniczej roli ani nie zachęcałby też zapewne do rozwijania produkcji towarowej na wsi, gdyby nie inne związane z nim zjawisko, zjawisko tzw. rewolucji cen. W XVI stuleciu wzrosły one w całej Europie cztero-, pięciokrotnie, i to nie tylko liczone w nominalnym pieniądzu, ale również według jego zawartości kruszcowej. [...]
Przy zastosowaniu darmowej i przymusowej pracy pańszczyźnianej folwark szlachecki gwarantował właścicielowi wysoki i [...] stały dochód, kształtujący się na poziomie 140–240 zł z jednej wsi. Było to sumą pokaźną, a jej wysokość miała daleko sięgające konsekwencje społeczne.[...]
Tak zagospodarowana wieś zapewniała dostatek, a nawet dobrobyt, stabilizację materialną i moralną; praca na roli dostarczała przyjemności, ale przede wszystkim przynosiła korzyści, owe „wieśne pożytki”. Ich rejestr spotyka się w niemal każdym utworze ziemiańskim [...]. Ideologia i kultura ziemiańska jest więc ideologią i kulturą średnich posiadaczy ziemskich. Posiadanie, własność ziemska, stanowi podstawę tej kultury, jest zarazem punktem wyjścia rozważań na temat ideałów szlacheckich w XVI wieku i w stuleciach następnych. Inwentaryzacji wieśnych pożytków [...] towarzyszyło nieodmienne i powszechne przekonanie, że stan ziemiański[,] i tylko on, jest stanem szczęśliwym, zapewniającym swoim członkom prawdziwą radość i harmonię. Mitologia szlachecka połączyła kondycję społeczną, materialną, a także moralną ziemianina z pojęciem szczęścia. Uczyniła z tej kondycji ideał szczęścia.
Janusz S. Gruchała, Stanisław Grzeszczuk, Staropolska poezja ziemiańska, [w:] , Staropolska poezja ziemiańska. Antologia, oprac. Janusz S. Gruchała, Stanisław Grzeszczuk, Warszawa 1988, s. 13–23.
Szczególne znaczenie wśród dzieł zaliczanych do literatury ziemiańskiej ma Pieśń świętojańska o sobótce Jana Kochanowskiego. Jest to cykl utworów, wydany wraz ze zbiorem Pieśni w 1586 roku, a więc dwa lata po śmierci autora. Tym, co łączyło przywołane wiersze, był nie tylko gatunek (pieśń), lecz także wspólny temat (wieś). Czytelnik otrzymał zatem zbiór tworzący przemyślaną całość, „w którym kolejne bohaterki głoszą pochwałę święta, tańca, zabawy, życia na wsi, śpiewają o miłości, łowiectwie, wojnie” (1)(1).
Nagranie dostępne na portalu epodreczniki.pl
Jan Kochanowski, Pieśń Świętojańska o Sobótce (cały cykl), czyta Krzysztof Skonieczny Jan Kochanowski, Pieśń Świętojańska o Sobótce (cały cykl), czyta Krzysztof Skonieczny Źródło: www.wolnelektury.pl, licencja: CC BY 3.0.
Wymień powody, dla których opłacało się być szlachcicem ziemianinem.
- rewolucja cenowa
- wzrost zapotrzebowania na produkty rolne
- sąsiedztwo Niemiec
- wysokie zarobki pracowników rolnych
- stosowanie pańszczyzny
- użycie nawozów sztucznych
Kultura ziemiańska odnosi się do...
- mieszczaństwa.
- średniej szlachty.
- każdego mieszkańca Rzeczypospolitej.
- chłopstwa.
- rzemieślników.
- kleru.
Sprawdź, z ilu utworów składa się Pieśń świętojańska o sobótce.
Omów, z jakiego względu Pieśń świętojańską o sobótce można nazywać cyklem poetyckim.
Pieśń świętojańska o sobótce Jana Kochanowskiego
Pieśń świętojańska o sobótceGdy słońce Raka zagrzewa,
A słowik więcej nie śpiewa,
Sobótkę, jako czas niesie,
Zapalono w Czarnym Lesie.Tam goście, tam i domowidomowi
Sypali sie ku ogniowi;
BąkiBąki za raz troje grały
A sady sie sprzeciwiałysprzeciwiały.Siedli wszyscy na murawie;
Potym wstało sześć par prawie
Dziewek jednako ubranych
I belicąbelicą przepasanych.Wszytki śpiewać nauczone,
W tańcu także niezganione;
Więc koleją zaczynały,
A pierwszej tak począć dały.
Określ, gdzie i kiedy toczą się wydarzenia przedstawione we wstępnym utworze cyklu.
„Czarny Las” przypomina brzmienie nazwy miejscowości szczególnie ważnej dla Kochanowskiego. Podaj tę nazwę i wyjaśnij, czemu służyło użycie podanego określenia w tekście.
Omów, kto wziął udział w świętojańskich obrzędach przedstawionych w utworze.
Ile było panien biorących udział w obrzędach?
- 6
- 10
- 12
- 15
Omów, co łączyło te panny.
Pieśń Panny I
Panna ISiostry, ogień napalono
I placu nam postąpiono;
Czemu sobie rąk nie damy,
A społem nie zaśpiewamy?Piękna nocy, życz pogody,
Broń wiatrów i nagłej wody;
Dziś przyszedł czas, że na dworze
Mamy czekać ranej zorzeranej zorze.Tak to matki nam podały,
Samy także z drugich miały,
Że na dzień świętego Jana
Zawżdy sobótka palana.DzieciDzieci, rady mej słuchajcie,
Ojcowski rząd zachowajcie:
Święto niechaj świętem będzie,
Tak bywało przed tym wszędzie.Święta przed tym ludzie czcili,
A przedsięprzedsię wszytko zrobili;
A ziemia hojnie rodziła,
Bo pobożność Bogu miła.Dziś bez przestanku pracujem
I dniom świętym nie folgujemnie folgujem:
Więc też tylko zarabiamy,
Ale przedsię nic nie mamy.Albo nas grady porażą,
Albo zbytnie ciepła każą;
Co rok słabsze urodzaje,
A zła drogość za tym wstaje.Pracuj we dnie, pracuj w nocy,
Prózno bez Pańskiej pomocy;
Boga, dzieci, Boga trzeba,
Kto chce sytsyt być swego chleba.Na Tego my wszytko włóżmy,
A z sobą sami nie trwóżmy;
Wrócąć sie i dobre lata,
Jeszczeć nie tu koniec świata.A teraz ten wieczór sławny
Święćmy jako zwyczaj dawny,
Niecąc ognie do świtania,
Nie bez pieśni, nie bez grania!
Przeczytaj tekst o obrzędzie Sobótki zamieszczony w KontekstachKontekstach, a następnie opisz, na czym polegały obrzędy świętojańskie.
Ustal, czy obrzędy przedstawione w pieśni Panny I są podobne do tych opisanych w tekście Pogańskie obrzędy.
Czego uczyły matki wspomniane w pieśni Panny I? Zacytuj odpowiednie fragmenty.
Na podstawie utworu sformułuj argument za tym, aby urządzać obrzędy świętojańskie.
Jakie są efekty zarzucania obrzędów sobótkowych? W odpowiedzi wykorzystaj fragmenty tekstu.
Jak Kochanowski ocenia znaczenie tradycji (np. obrzędów)? Aby uzasadnić odpowiedź, przywołaj odpowiednie cytaty.
Jan Kochanowski, pisząc Pieśń świętojańską o sobótce, zabrał głos w dyskusji na temat tradycji. Należały do niej obrzędy sobótki. Ponieważ miały one pogańskie korzenie, atakowali je m.in. przedstawiciele kościołów protestanckich. Czynili oni zarzuty także księżom i zakonnikom Kościoła katolickiego za to, że ci tolerowali wywodzące się z przedchrześcijańskich czasów zabawy. Pod wpływem krytyki Kościół katolicki również zaczął się odnosić do sobótki z niechęcią. Biskupi zabraniali proboszczom i wikarym udziału w sobótkowych spotkaniach, zalecali również, by odciągać wiernych od tych obrzędów. Kochanowski stanął w obronie tradycji, przywołując ważny argument za jej podtrzymywaniem. Skoro w noc świętojańską rzucały wianki na wodę nasze babki i prababki, skoro przez ogień skakali nasi dziadowie i pradziadowie, to nie może w tym być niczego złego… Złe jest natomiast – według poety – ignorowanie tradycji. Jej porzucenie skutkować ma nawet pogorszeniem się pogody!
Przyjrzyj się formie utworu:
Określ typ zwrotki zastosowanej w pieśni Panny I.
Policz sylaby w poszczególnych wersach.
Sprawdź, czy wiersz jest rymowany.
Ustal, jaki jest układ rymów w pieśni Panny I.
Sprawdź te same elementy formalne w wierszu otwierającym cykl.
Czy według ciebie taką formę utworu można określić jako kunsztowną? Uzasadnij odpowiedź.
Antyczne wzorce literatury ziemiańskiej
Wysokie dochody uzyskiwane przez szlacheckich gospodarzy nie były jedyną przyczyną, dla której polski ziemianin mógł postrzegać swe włości jak prawdziwą Arkadię. Obraz taki tworzyła również literatura, w tym – antyczna. W starożytności powstał poemat WergiliuszaWergiliusza zatytułowany Georgiki. Rzymski autor w poetyckiej formie przedstawił tam zalecenia dotyczące uprawy roli, sadownictwa, hodowli zwierząt oraz pszczelarstwa. Jeszcze mocniejszy wpływ na renesansowych twórców wywarł utwór młodszego przyjaciela Wergiliusza, czyli HoracegoHoracego. Napisał on m.in. księgę epodepod, w tym epodę II, zaczynającą się od słów: „Beatus ille, qui procul negotiis...”.
Epoda II (Beatus ille, qui procul negotiis...)„Szczęśliwy ten, kto nie wie, co to lichwa, bórgbórg,
Nie licząc zysków ani strat,
Wołami swymi orze pradziadowski mórgmórg,
Jak zacni ludzie z dawnych lat!
Bo ze snu go nie budzi ryk wojennych trąb,
Ni morska go nie trwoży głąb;
On z dala mija możnych panów hardy próg,
Ni miejski go nie nęci bruk.
[...]
Jak miło spocząć, kędy rośnie stary dąb,
Gdzie trawa bujna aż po pas.
Gdzie bieży nurt, ujęty w brzegów stromy zrąb,
Gdzie ptasząt skargą dźwięczy las,
Gałązki szemrzą, woda z szumem płynie hen,
A człeka wabi błogi sen!
[...]
A kiedy grzmiący JowiszJowisz zimę zdarzy znów
I przyjdzie słota, śnieg i szron,
On rusza w gon, na łów, na łów, ze sforą psów
Osaczać dzika z wszystkich stron.
[...]
A cóż, gdy skromna żona dziatek umie strzec
I nad dobytkiem czuwa wciąż.
Ot jak SabinkaSabinka, albo zdrowa jak rydz
ApulkaApulka z wdziękiem smagłych lic.
Jak ona wyschłe drewka żwawo rzuca w piec,
Gdy wraca w dom strudzony mąż!
[...]
Ach, wolę ten oszczędny, wiejski życia tryb
Od ostryg i zamorskich ryb
[...].
Jarząbek czy perliczka (afrykański ptak),
Dalibóg, nie smakują tak
Ni służą na żołądek, jako z naszych stref
Oliwki rwane prosto z drzew,
Lub szczaw, co rośnie bujnie pośród łąk, lub ślazślaz,
Co zdrowiu sprzyja w każdy czas,
Lub jagnię, upieczone w dniu świątecznym, lub
Kozioł, niedoszły wilczy łup”.
[...]Horacy, Epoda II (Beatus ille, qui procul negotiis...), [w:] tegoż, Wybór poezji, oprac. Józef Krókowski, tłum. Józef Birkenmajer, Wrocław 1971, s. 172–174.
Wymień argumenty zawarte w utworze Horacego i świadczące o tym, że:
warto zamieszkać na wsi,
nie warto mieszkać na wsi.
Sformułuj wnioski z odpowiedzi udzielonej w poprzednim punkcie.
Omów, co na podstawie utworu można powiedzieć o stosunku Horacego do wsi i do miasta.
Zakończenie utworu zawiera informacje, które zmieniają opinie czytelników na temat charakteru epody. Epoda II kończy się tak:
Epoda II (Beatus ille, qui procul negotiis...)Tak mówił lichwiarz Alfius. Już mu pachnie wieś.
Lecz przyszły IdyIdy, spłaty czas!
Więc wszystek grosz z dłużników złupił, aby gdzieś
Znów go lokować jeszcze raz.Horacy, Epoda II (Beatus ille, qui procul negotiis...), [w:] tegoż, Wybór poezji, oprac. Józef Krókowski, tłum. Józef Birkenmajer, Wrocław 1971, s. 172–174.
Kim jest osoba, która w epodzie II wychwala wieś? Odpowiedź poprzyj cytatem.
Ustal, gdzie ta osoba mieszka i czy wybiera się na wieś.
Podaj powód określonego postępowania lichwiarza.
Jaki charakter nadaje epodzie II zakończenie dzieła?
- pochwalny
- panegiryczny
- neutralny
- ironiczny
- satyryczny
- niejednoznaczny
Czy utwór Horacego można uznać za rzeczywistą pochwałę wsi? W odpowiedzi na pytanie wykorzystaj cytaty z epody II.
Epoda II Horacego to jedno z głównych źródeł polskiej literatury ziemiańskiej. Jednak zakończenie utworu wskazywało, że rzymski twórca pochwałę wsi wziął w cudzysłów – wygłosił ją bowiem lichwiarz Alfius, który nie miał zamiaru opuszczać miasta, gdzie prowadził interesy. W ten sposób dzieło nabrało charakteru ironicznego. Polscy szlachcice mieszkający na wsi nie mogli zgodzić się na taki wydźwięk epody, bo w ten sposób podawaliby w wątpliwość własne wybory życiowe. Aby zmienić wymowę utworu, albo pozostawiali tylko pochwały wsi, zapominając o czterech ostatnich wersach, albo dopisywali kilka, kilkanaście wersów, w których Alfius decydował o porzuceniu Rzymu i wyjeździe w wiejskie zacisze.
Inaczej postąpił Jan Kochanowski w Pieśni świętojańskiej o sobótce. Nie odrzucił wzorca, jakim była twórczość niezwykle przez niego cenionego Horacego, ale potraktował epodę II bardzo swobodnie. Widać to w pieśni Panny XII.
Pieśń Panny XII
Panna XIIWsi spokojna, wsi wesoła,
Który głos twej chwale zdołaKtóry głos twej chwale zdoła?
Kto twe wczasy, kto pożytki
Może wspomnieć za raz wszytki?Człowiek w twej pieczy uczciwie
Bez wszelakiej lichwy żywie;
Pobożne jego staranie
I bezpieczne nabywanie.Inszy sie ciągną przy dworze
Albo żeglują przez morze,
Gdzie człowieka wicher pędzi,
A śmierć bliżej niż na piędzina piędzi.Najdziesz, kto w płat język dawaw płat język dawa,
A radę na funt przedawaradę na funt przedawa,
Krwią drudzy zysk oblewają,
Gardła na to odważają.Oracz pługiem zarznie w ziemię;
Stąd i siebie, i swe plemięplemię,
Stąd roczną czeladźroczną czeladź i wszytek
Opatruje swój dobytek.Jemu sady obradzają,
Jemu pszczoły miód dawają;
Nań przychodzi z owiec wełna
I zagroda jagniąt pełna.On łąki, on pola kosi,
A do gumnagumna wszytko nosi.
Skoro też siew odprawiemy,
Komin wkoło obsiędziemy.Tam już pieśni rozmaite,
Tam będą gadki pokrytegadki pokryte,
Tam trefne plęsyplęsy z ukłony,
Tam cenar, [tam] i gonionygoniony.A gospodarz wziąwszy siatkęsiatkę
Idzie mrokiem na usadkęusadkę
Albo sidła stawia w lesie;
Jednak zawżdy co przyniesie.W rzece ma gęste więcierzewięcierze,
Czasem wędą ryby bierze;
A rozliczni ptacy wkoło
Ozywają sie wesoło.Stada igrają przy wodzie,
A sam pasterz, siedząc w chłodzie,
Gra w piszczałkę proste pieśni;
A faunowiefaunowie skaczą leśni.Zatym sprzętnasprzętna gospodyni
O wieczerzej pilność czyni,
Mając doma ten dostatek,
Że sie obejdzie bez jatekjatek.Ona sama bydło liczy,
Kiedy z pola idąc ryczy,
Ona i spuszczać pomożespuszczać pomoże;
Męża wzmaga, jako może.A niedorośli wnukowie,
Chyląc sie ku starszej głowie,
Wykną przestawać na maleWykną przestawać na male,
Wstyd i cnotę chować w calew cale.Dzień tutu, ale jasne zorze
Zapadłyby znowu w morze,
Niżby mój głos wyrzekł wszytki
Wieśne wczasy i pożytki.
Sprawdź, czy typ zwrotki, długość wersów oraz układ rymów są w tej pieśni takie same, jak w innych poznanych przez ciebie utworach wchodzących w skład cyklu.
Tego typu wersy i układ rymów były charakterystyczne dla poezji ludowej. W jaki sposób wybitny twórca uzasadniał w Pieśni świętojańskiej o sobótce wybór tak prostej formy dla swoich utworów? W odpowiedzi odwołaj się do treści wiersza.
Przyjrzyj się kompozycji utworu. Wskaż strofę, która wydaje ci się tematycznie najbliższa zwrotce pierwszej.
- zwrotka druga
- zwrotka czwarta
- zwrotka przedostatnia
- zwrotka ostatnia
- żadna ze zwrotek nie zwiera podobnych motywów
Nazwij typ kompozycji zastosowanej przez Kochanowskiego w tej pieśni.
Kim jest osoba mówiąca w utworze? Uzasadnij odpowiedź.
Określ, do kogo skierowana jest pieśń Panny XII.
Pieśń Panny XII pod względem formalnym przypomina poprzednie utwory dzieła. To sprawia, że Pieśń świętojańską o sobótce uznajemy za cykl literacki. Kochanowski zbudował utwór tak, by przypominał on teksty typowe dla kultury ludowej (krótki wers, rym parzysty) – w ten sposób staje się prawdopodobne, że wyśpiewuje go zwykła wiejska dziewczyna.
Choć utwór robi wrażenie prostego, to nie jest prostacki! Autor zastosował w nim m.in. kompozycję klamrową, w której pierwsza i ostatnia zwrotka tworzą swoistą całość.
Mimo że w wierszu wypowiada się dziewczyna, należy go traktować jako głos samego poety. Kochanowski użył tu tzw. liryki roli, tzn. przekazał własne przekonania, „przebrany” za Pannę XII.
Omów, jaki obraz wsi sugerują dwa pierwsze epitety zawarte w pieśni Panny XII.
Co na temat wsi mówi zestawienie: „wczasy i pożytki”?
Zaznacz nazwy zawodów wymienionych przez Pannę XII w trzeciej i czwartej zwrotce.
- kat
- pszczelarz
- rolnik
- dworzanin
- nauczyciel
- kupiec
- krawiec
- prawnik
- lekarz
- żołnierz
- sprzedawca
- aktor
Jakie są niedogodności wynikające z wykonywania profesji wymienionych w tych strofach? W odpowiedzi wykorzystaj cytaty z tekstu.
Czemu służyły charakterystyki zawodów podane w trzeciej i czwartej zwrotce?
Aby udowodnić, że życie na wsi jest najlepszym wyboremżycie na wsi jest najlepszym wyborem, Kochanowski skonfrontował je z innymi formami egzystencji. Korzystając z dzieł Horacego i Wergiliusza, wykazał, że wprawdzie można zdobyć majątek, nie będąc gospodarzem, ale w zamian wiele się ryzykuje. Kupiec i żołnierz narażają życie (na pełnym morzu lub na polu bitwy), prawnik postępuje nieetycznie, np. gdy broni złych ludzi, a dworzanin staje się właściwie niewolnikiem zmuszonym słuchać pana.
Zwrotka piąta wymienia tylko jednego oracza oraz liczną gromadę, która żyje z jego pracy. Jak sądzisz, w jakim celu Kochanowski zastosował to zestawienie?
Strofa szósta przedstawia pożytki wynikające z mieszkania na wsi – wymień je oraz określ czyich zabiegów są wynikiem. Jaki wniosek na temat życia wiejskiego można wysnuć na tej podstawie?
O jakiej aktywności mówią ostatni wers siódmej zwrotki i cała zwrotka ósma?
Omów formę czasowników wymienionych w tym fragmencie pieśni – w której liczbie występują?
O czym świadczy taka forma czasownikowa?
O jakiej aktywności oracza jest mowa w kolejnych dwóch strofach?
Czy według ciebie obraz życia na wsi przedstawiony w pieśni jest prawdziwy? Uzasadnij odpowiedź.
O tym, jak wspaniała jest wiejska egzystencja, świadczyć może np. fakt, że w przedstawionym utworze pracuje właściwie tylko jeden człowiek, a z tej pracy żyją: on sam, jego rodzina, a nawet służba (po co więc ją ma?). W dodatku praca oracza nie jest szczególnie uciążliwa, skoro sady same „obradzają”, a pszczoły też same z siebie „miód dawają”.
Poza tym w bytowaniu na wsi nie ma miejsca na nudę. Poza pracą w polu można zająć się polowaniami, łowieniem ryb, wreszcie zabawą – a taką jest również obserwowanie (na polskiej wsi!) skaczących faunów.
Kim jest główny bohater strofy zaczynającej się od słów: „Stada igrają …”? Omów, czym zajmuje się ten bohater oraz jak otoczenie reaguje na jego zachowanie.
Czy przez umieszczenie mitologicznych faunów w Czarnolesie autor uprawdopodobnił obraz polskiej wsi? Uzasadnij odpowiedź.
Strofa mówiąca o pasterzu i faunach usprawiedliwia zaliczanie Pieśni świętojańskiej o sobótce do sielanki (idylli, bukoliki). Tymi terminami nazywano wywodzące się z antyku utwory poetyckie, w których przedstawiano wyidealizowane obrazy z życia pasterzy, czasem - rolników. Do podstawowych motywów sielanki należały: sceneria pasterska, motyw miłości oraz meliczność (śpiewność). Występują one w cyklu autorstwa Mistrza z Czarnolasu, zatem Pieśń świętojańska o sobótce należy do:
literatury ziemiańskiej (napisał ją szlachcic ziemianin i opowiada o życiu z dala od miasta),
sielanki (zawiera podstawowe wyróżniki tego gatunku).
Należy jednak zauważyć, że sceneria, w jakiej Kochanowski umieścił dwanaście panien, nie jest mitologiczną krainą, Arkadią z marzeń – to upiększona, ale polska wieś. Polscy ziemianie nie tworzyli sobie azylu, do którego uciekali przed światem.
Opis żony szlachcica ziemianina jest bardzo charakterystyczny. Wskaż, na jakie jej cechy zwróciła uwagę osoba mówiąca w utworze.
Rozważ, czemu służy zapewnienie, że żona gospodarza obchodzi się bez jatek.
Przedostatnia zwrotka ma ogromne znaczenie, bo przekazuje ważną informację – przypomina m.in., jaki model życia dominuje na wsi. Omów podstawy tego modelu.
Przedostatnia strofa mówi również o relacjach między pokoleniami. Określ, jakie to relacje.
Teksty do wyboru
Encyklopedia staropolskaSobótka, nazwa chrześcijańska dla pogańskiego obrzędu. Kościół nalegał, żeby dzień, a szczególniej noc przed wielkim świętem […] obchodzono w niejakim skupieniu, poszczono itp.; więc „wilie” wszelakie stawały na równi z sobotami, przezwanymi sobótkami […]. Dzień letniego przesilenia słonecznego obchodziło pogaństwo nocą, bo obrzędowe zapalanie ogni tylko nocą mogło być efektowne, a zapalanie łączono z tańcami i śpiewami całonocnymi. Takie zapewnienie obrzędowe biegu gospodarskiego nie dało się wykorzenić, należało mu odjąć jad pogański i przyczepić obchody do jakiego święta. Dla tańców już wybrano św. Jana Chrzciciela, ofiarę tańców, które Kościół gromił bezwzględnie, ale bezskutecznie […]. […] Obchód to wyłącznie kobiecy; dziewczyny tylko o chłopcach myślą i prawią […]. Potwierdzał to opis sobótki Marcina z Urzędowa: „U nas w wilią św. Jana niewiasty ognie paliły, tańcowały, śpiewały, tego obyczaju pogańskiego do tych czasów w Polszcze nie chcą opuszczać […]”.
Encyklopedia staropolska, oprac. Aleksander Brückner, Warszawa 1990, s. 517–518: Sobótka.
Na podstawie dowolnego źródła, uzupełnij powyższe informacje na temat obrzędu Sobótki. Sporządź krótką notatkę.
RenesansSławna pieśń Panny 12 to przeróbka epody Horacego „Beatus ille qui procul negotiis” [...]. Nie mniej znacząca jest jednak silna stylizacja na „proste pieśni” i osadzenie owego śpiewaczego turnieju w realiach polskiej wsi. Szesnastowersowy prolog opisuje bowiem całe zdarzenie jako obrzęd palenia sobótkowego stosu w Czarnolesie, w wigilię imienin samego poety, czyli w czasie letniego zrównania dnia z nocą – „Gdy słońce Raka zagrzewa,/ A słowik więcej nie śpiewa” (w. 1–2). Nawet i tu otwierająca tekst klasyczna peryfraza podszyta jest dość przewrotnie polską tradycją, bo znać przecież trzeba ludowe porzekadła, by wiedzieć na przykład, iż „na święty Wit słowik cyt”, a zatem, że ptaszek ów nie śpiewa już po 15 czerwca. I sama noc świętojańska – pogańska, rozpustna, magiczna noc miłości, piętnowana przez kaznodziejów i moralistów, a ukochana przez poetów [...] – jest tu czasem zanurzenia się w ludowej zabawie, kiedy „goście [...] i domowi” (w. 5) siadają na murawie obok „belicą przepasanych” (w. 12) dziewek. [...] Czarnolas Kochanowskiego w Pieśni świętojańskiej o sobótce jest polską wsią, ale jest też klasyczną Arkadią, dziewczęta tańczą w magicznym kręgu wokół ognia, lecz nieopodal „faunowie skaczą leśni” (XII, 44), wiersze piosenki ludowej przeplatają się ze słowami Horacego.
Adam Karpiński, Renesans, Warszawa 2007, s. 122.
Sformułuj cztery pytania, na które można znaleźć odpowiedź w tekście Adama Karpińskiego.
Staropolska poezja ziemiańskaNiepodobna wszakże zaprzeczyć, że kultura staropolska, w zasadniczych swych elementach, miała charakter szlachecko‑ziemiański, a szlachta, zwłaszcza ta ziemiańska, była najważniejszą warstwą twórców kultury, szlacheckie zaś [...] ideały i wzorce osobowe miały podstawowe znaczenie dla ukształtowania się oblicza dawniejszej kultury i literatury polskiej. Najdonioślejszy pod względem poetyckim, moralnym i intelektualnym wyraz tym ideałom dała twórczość Jana Kochanowskiego. [...]
Pieśń Panny XII z Pieśni świętojańskiej o sobótce nie była ani pierwszą, ani też najbardziej wymowną w staropolszczyźnie pochwałą życia wiejskiego, ziemiańskiej kondycji, „ziemiańskiej szczęśliwości”. Również jej „ziemiańskość” zdaje się niekiedy nawet budzić uzasadnione wątpliwości. Jednakże w dziejach dawniejszej, ale i nowszej literatury polskiej, a przede wszystkim w rozwoju i przemianach poezji ziemiańskiej właśnie ta pieśń odegrała rolę wyjątkową, cieszyła się niebywałym rozgłosem, budziła zachwyt, choć i sporadyczne sprzeciwy, była ustawicznie cytowana, parafrazowana, naśladowana i... parodiowana.
Janusz S. Gruchała, Stanisław Grzeszczuk, Staropolska poezja ziemiańska, [w:] , Staropolska poezja ziemiańska. Antologia, oprac. Janusz S. Gruchała, Stanisław Grzeszczuk, Warszawa 1988, s. 13–23.
Na podstawie przeczytanego tekstu Janusza Gruchały i Stanisława Grzeszczuka wyjaśnij, dlaczego pieśń Panny XII Jana Kochanowskiego odegrała wyjątkową rolę w poezji polskiej.
Ziemiańska generalna oekonomika obszernieszym od przeszłej edycyjej stylem supplementowana [...]...sam Pan Bóg wszechmogący ten życia sposób postanowił. Ponieważ pierwszy rodzic nasz Adam i synowie jego byli rolnikami, po nich Noe szczepił winnice, Abraham, Izaak, Jakub trzody paśli; Saul od osłów, Dawid zaś od owczarnie na królestwo wokowanywokowany. Cóż więcej? Sam Chrystus Zbawiciel nasz Ojca swego rolnika mieć chełpi się w Ewangelijej świętej: [...] Ja jestem krzewem winnym, a Ojciec mój jest tym, który uprawia [...]. Pożytek jej jaki był, wymówić trudno, gdyż nie dla czego innego Adamowi Stwórca najwyższy ziemię uprawiać i w zapoceniu czoła kawałka chleba zażywać kazał, tylko żeby stąd miał, i my – jego potomkowie, pewny życia sposób. Z agrikulturyagrikultury niemałe zebrali dostatki i bogactwa starożytni oni święci patriarchowie Abraham, Lot, Jakub, Job i dlatego ją za wielkie błogosławieństwo być poczytali [...].
Jakub Kazimierz Haur, Ziemiańska generalna oekonomika obszernieszym od przeszłej edycyjej stylem supplementowana [...], Kraków 1679, s. 1–2.
Napisz krótką notatkę o powodach, dla których w dziele Jakuba Haura uwypuklano fakt, że wielu bohaterów Pisma Świętego zajmowało się pasterstwem lub rolnictwem.
Elegia III 15Uprawiam łan ojczysty. Żegnaj, złudny dworze.
Już żadna z twych obietnic znęcić mnie nie może.
Swoboda jest mi droższa ponad pereł blaski
I nad lidyjskiej rzeki złotodajne piaski.
Tu nie dbam o skinienie żadne, tu nie stoję
W progu, boków nie zgniatam o twarde podwoje.
Głodny nie muszę czekać, aż pan głód poczuje.
Nikomu w ciżbie drogi siłą nie toruję.
Życie me do żadnego z praw się nie nagina,
Od mojej chęci każda zależy godzina.
Więc albo Sokratesa pochłaniam rozmowy,
Gdzie duch się uczy własne porzucać narowy,
Albo wzorem łacińskich Muz składam piosenki,
Aby kiedyś je śpiewał głos Sarmaty miękki.
Nie wstyd mi także płodne owieczki hodować,
Gorzej jest, sądzę, czyimś sługą się mianować.
Wieśniak pokarm pierwotny z żołędzi złożony
Zamienił na bogate bujnej niwy plony.
Wsie były wpierw niż miasta z swych murów obwodem,
Bez nich miasta z wieżami wymarłyby głodem,
Stąd żołnierz wśród upałów i wśród mrozów zdrowy
I stąd też konsul doszedł do władzy surowy.
[...]
Wszyscy, bóg czy bogini, na równi nam święci,
Cieszą się z naszych ofiar i mając w pamięci
Prośby biednych rolników, wzajem dla nagrody
Dają przychówek bydła i bujne pól płody.
Wieśniaku, niech się zwykła twoja zacznie praca
I niechaj nieustanny cep ziarna wymłaca.
[...]Jan Kochanowski, Elegia III 15, [w:] , Z łacińska śpiewa Słowian Muza. Elegie, foricenia, liryki, tłum. Leopold Staff, Warszawa 1986.
Sformułuj notatkę, w której wykażesz podobieństwo ideowe elegii Jana Kochanowskiego i Pieśni świętojańskiej o sobótce.
Jak słowa zmieniają znaczenia...
Dziś słowo wieśniak stało się w wielu sytuacjach przezwiskiem, określeniem jednoznacznie deprecjonującym. Co mogło być tego przyczyną? Rozważ, czy należy walczyć z negatywnym obciążeniem wyrazu, którego dawniej nie kojarzono tak ujemnie?
Zadaniowo
Przekonaj odbiorców, że:
a) życie na wsi jest lepsze niż egzystencja w mieście;
b) życie w mieście jest lepsze niż egzystencja na wsi.
Zrób to, wykorzystując poniższe formy wypowiedzi: