Kontrasty i przeciwieństwo w języku
Świat zbudowany jest z kontrastów. Na mapie odnajdziemy przeciwstawne kierunki geograficzne: wschód – zachód, północ – południe. Wzorując się na tym podziale, często posługujemy się zwrotem: 'coś leży na przeciwległych biegunach'. Nierzadko też używamy wyrazów, które łączymy w przeciwstawne pary: 'dwie strony medalu', 'awers – rewers', 'początek – koniec', 'start – meta', 'pozytywny – negatywny'.
Często takie opozycje pojawiają się w różnorodnych systemach znaków. Na przykład w zapisie matematycznym mamy wartości 'dodatnie' i 'ujemne', a w sygnalizacji świetlnej komunikat 'dozwolone – niedozwolone', który wyraża się w różnicy kolorów: zielony – czerwony. Niektóre z takich par pojęć możemy nawet wartościować, czyli oceniać jako pozytywne lub negatywne: dobry – zły. A jeśli w słowach nie ma zapisanych takich znaczeń, to ocena pojawia się w skojarzeniach.
W tej części poznamy wyrazy i pojęcia przeciwstawne. Taki kontrast w języku nazywamy przeciwieństwem lub negacją.
1) Znajdź jak najwięcej określeń do słów, które byłyby zaprzeczeniem podanych niżej wyrazów. Możesz skorzystać z dowolnego słownika wyrazów przeciwstawnych, czyli ze słownika antonimów: 'wczorajszy', 'prawica', 'ziemia', 'ogień', 'życie', 'starość', 'budzić się', 'radować się', 'ciasny', 'wiara', 'z jednej strony', 'nie tylko'.
2) Znajdź przykłady tekstów kultury (książek, filmów, dzieł plastycznych, a także artykułów prasowych lub haseł z plakatów reklamowych), których tytuły układają się w przeciwstawne znaczenia, np. Zbrodnia i kara, W niebie i na ziemi. Napisz, w jakim celu twórcy tych dzieł posługują się kontrastami wyrazów lub pojęć.
Synonimy i antonimy
Wyrazy w naszym słowniku układają się w różne systemy. Jest to bardzo logicznie zbudowana sieć słów i ich znaczeń. Potrafimy wybierać słowa o bliskim znaczeniu (np. 'duży', 'ogromny', 'wielki', 'obszerny') lub pary wyrazów o znaczeniach przeciwstawnych (np. 'duży' – 'mały').
Wyrazy o bliskim, podobnym znaczeniu to synonimy.
Wyrazy o znaczeniu przeciwstawnym to antonimy.
Przeciwstawne znaczenia możemy zatem w języku wyrażać za pomocą antonimów. Mogą to być pojedyncze wyrazy ('ciemny – jasny'; 'budzić się – zasypiać'; 'rano – wieczór'; 'cicho – głośno'; 'coś – nic'; 'ktoś – nikt') lub związki frazeologiczne (czyli utarte połączenia wyrazowe), np. 'na samym początku – na szarym końcu'; 'zjeść wszystkie rozumy – stracić rozum'; 'z jednej strony – z drugiej strony zaś'; 'nie tylko, ale także'.
Skorzystaj z dowolnego słownika antonimów i synonimów. Podaj znaczenie bliskoznaczne (synonim) i przeciwstawne (antonim) dla podanych wyrazów lub związków frazeologicznych.
stary
młody
lekko
mocny
gorszy
być nie w sosie
komuś idzie jak po maśle
wojna
Znajdź brakujący wyraz należący do pary antonimów.
być sytym, klient, płacić, zło, wylać, czyścić
| kupować | |
| głodować | |
| brudzić | |
| wlać | |
| sprzedawca | |
| dobro |
Znaczenia przeciwstawne
W gramatyce przeciwstawne znaczenia wyrażamy również za pomocą przedrostków poprzedzających wyrazy. Informują one nie tylko o przeciwieństwie, ale także o braku, o niedoborze czegoś albo o treściach wykluczających się, którym zaprzeczamy. W taki sposób sygnalizujemy w języku przeciwstawność, negację czegoś.
Cząstka słowotwórcza wyrazu podstawowego, znajdująca się przed jego rdzeniem tzw. przedrostek | Wyraz podstawowy | Wyraz pochodny o znaczeniu przeciwstawnym, utworzony przez różne przedrostki | Wyjaśnienie powstałego słowa |
|---|---|---|---|
nie- | ładny | nieładny | „taki, który nie jest ładny” |
bez- | ład | bezład | „coś, co jest bez ładu” |
anty- | wojenny | antywojenny | „taki, który jest przeciwko wojnie” |
a- | społeczny | aspołeczny | „taki, który nie jest społeczny” |
przeciw- | grypowy | przeciwgrypowy | „taki, który jest działa przeciwko grypie” |
Utwórz słowa o przeciwstawnych znaczeniach. – wyrazy z cząstką „bez-”
taki, który jest bez imienia – ....................
taki, który istnieje bez prawa – ..................
coś, co jest bez prawa – ..................
taki, który jest bez sensu – ......................
Utwórz słowa o przeciwstawnych znaczeniach. – wyrazy z cząstką „przeciw-”
.......................... – taki, który staje przeciw czemuś
.................................. – coś, co działa przeciw czemuś
............................ – taki, który jest przeciw bólowi
Utwórz słowa o przeciwstawnych znaczeniach.– wyrazy z cząstką „nie-”
.......................... – taki, który nie jest przyjacielem
.............. – coś, co nie jest ładem
.................. – taki, który nie jest ładny
...................................... – coś, co nie jest sprawiedliwością
........................ – coś, co nie jest porządkiem
Partykuła 'nie'
Bardzo często posługujemy się przeczeniem (partykułą) 'nie', aby wyrazić na coś niezgodę, przeciwne intencje lub aby zaprzeczyć czemuś. Wyraz ten, pisany oddzielnie z czasownikami, nazywany jest partykułą przeczącą. Pisownia z partykułą 'nie' może sprawiać kłopoty. Przypomnijmy kilka najważniejszych zasad:
Pisownia łączna | Pisownia rozdzielna | ||
|---|---|---|---|
z rzeczownikami | nieprzekazanie | z czasownikami | nie czytaj nie czytać |
z przymiotnikami w stopniu równym | niedobry | z przymiotnikami w stopniu wyższym i najwyższym | nie najlepszy |
z przysłówkami odprzymiotnikowymi w stopniu równym | niedobrze | z przysłówkami w stopniu wyższym i najwyższym | nie najlepiej |
Zapisz poprawnie rzeczowniki o przeciwstawnym znaczeniu, korzystając z cząstki „nie”.
czytanie – ......................
złożenie – ..........................
napisanie – ........................
oddanie – ....................
wpłacenie – ..........................
Korzystając ze słownika ortograficznego, wybierz właściwą pisownię wyrazów w zdaniach.
{#Nie bogaty} {niebogaty}, ale biedny.
{Niewszędzie} {#nie wszędzie}, ale tylko w wybranych miejscach.
{Niezawsze} {#nie zawsze}, ale tylko czasami.
{#Nie bałaganienie} {niebałaganienie}, ale sprzątanie.
{#Nie trudno} {nietrudno}, ale łatwo.
Zaimek przeczący i spójniki
Kolejną częścią mowy, która służy wyrażaniu negacji lub przeciwstawnych treści, jest zaimek przeczący:
NIC, NIKT, NIGDZIE, ŻADEN.
Treści dwóch lub kilku zdań możemy przeciwstawiać sobie również za pomocą spójników (prostych lub złożonych): ale, lecz, jednak, zaś, natomiast, z kolei, nie tylko, ale także, z jednej strony, z drugiej strony zaś, np. Turyści byli już zmęczeni, ale nie chcieli robić postoju.
Treści zdań składowych mogą się również wykluczać za pomocą spójników: albo, lub, czy, bądź, np. Turyści odpoczną albo mimo zmęczenia pójdą dalej.
Wpisz właściwe zaimki przeczące do tabeli.
| Zdanie z zaimkiem | Odpowiedni zaimek przeczący |
|---|---|
| Wzór: Wszyscy przyszli na zebranie. | nikt |
| Każdy uczeń przeczytał lekturę. | |
| Ktoś pukał do drzwi. | |
| Zobacz, pewnie coś się stało. | |
| Gdzieś jest ciepło o tej porze roku. | |
| Zawsze piję herbatę z cytryną. |
Ułóż zdania z zaimkami z ćwiczenia 14. według wzoru:
Nikt nie przyszedł na zebranie.
Wybierz zdania, których treść jest przeciwstawna lub się wyklucza.
- Chciałem pojechać do parku, ale cały dzień padało.
- W księgarni były nie tylko książki, ale także komiksy.
- Myślę, więc jestem.
- Jeśli uporamy się z tym zadaniem, zrobimy sobie przerwę.
- Poczytam lub trochę popiszę.
- W księgarni były książki i zeszyty.
- Wyjeżdżam dziś, ale wrócę już niebawem.
- Pewnie wróci jutro bądź pojutrze.
- Muzyka rozrywkowa czy klasyczna? – trudno wybrać.
- Zachorowałem, więc pobędę w tym tygodniu w domu.
- Marta przygotowała nadruki, Agnieszka zaś – ciekawe naklejki.
- Warszawa to obecna stolica Polski, natomiast kiedyś był nią Kraków.
- Lubię pop, czasami hip-hop oraz rock.
Zadaniowo
Wstęp do nauki o języku polskim. Podręcznik dla szkół wyższychAntonimy pozwalają interpretować rzeczywistość na zasadzie kontrastu. Porządkują nasze myślenie, upraszczają klasyfikację zjawisk. Ogromną rolę odgrywają w wartościowaniu i wyrażaniu ocen: to, co jest dobre, korzystne, stanowi człon pozytywny pary, to, co złe, niekorzystne – człon negatywny.
Antonimy mają ważne funkcje stylistyczne. Są częste w mowie potocznej, ilekroć porządkujemy coś na zasadzie: kto jest za, a kto przeciw, kto jest swój, a kto obcy, co jest piękne, a co jest brzydkie, co modne, a co niemodne itd. W stylu artystycznym zasada kontrastu znaczeniowego wykorzystywana jest do wzmożenia ekspresji, odkrycia powiązań między zjawiskami. Antonimiczne pary występują nierzadko choćby w tytułach dzieł literackich […] Antonimy są częstym tworzywem w aforyzmach, sentencjach, maksymach i fraszkach, a zaskakujące odkrywanie przeciwieństw pojęciowych jest źródłem wielu dowcipów językowych.
Źródło: Renata Przybylska, Wstęp do nauki o języku polskim. Podręcznik dla szkół wyższych, Kraków 2003, s. 208.
Wyjaśnij, dlaczego używamy antonimów w mowie potocznej.
Na podstawie powyższego tekstu odpowiedz, dlaczego artyści, poeci wykorzystują w swoich utworach antonimy i inne środki wyrazowe o przeciwstawnych znaczeniach.
Podaj przykład przysłowia, w którym występują przeciwstawne znaczenia.
Zaproponuj własną kolejność słów kluczy do tego tematu. Możesz kierować się tym, co cię zaciekawiło, poruszyło, zaskoczyło itp. Przygotuj krótkie uzasadnienie swojej propozycji.
Proponowane słowa klucze:
kontrast, przeciwieństwo, synonim, antonim, partykuła 'nie', zaimek przeczący, negacja.