Świat zbudowany jest z kontrastów. Na mapie odnajdziemy przeciwstawne kierunki geograficzne: wschód – zachód, północ – południe. Wzorując się na tym podziale, często posługujemy się zwrotem: 'coś leży na przeciwległych biegunach'. Nierzadko też używamy wyrazów, które łączymy w przeciwstawne pary: 'dwie strony medalu', 'awers – rewers', 'początek – koniec', 'start – meta', 'pozytywny – negatywny'.
R1Ewmz8hox4WW
R11kDrTdkMC2O
Często takie opozycje pojawiają się w różnorodnych systemach znaków. Na przykład w zapisie matematycznym mamy wartości 'dodatnie' i 'ujemne', a w sygnalizacji świetlnej komunikat 'dozwolone – niedozwolone', który wyraża się w różnicy kolorów: zielony – czerwony. Niektóre z takich par pojęć możemy nawet wartościować, czyli oceniać jako pozytywne lub negatywne: dobry – zły. A jeśli w słowach nie ma zapisanych takich znaczeń, to ocena pojawia się w skojarzeniach.
W tej części poznamy wyrazy i pojęcia przeciwstawne. Taki kontrast w języku nazywamy przeciwieństwem lub negacją.
Rfy70BYLtkQgs
Już wiesz
1) Znajdź jak najwięcej określeń do słów, które byłyby zaprzeczeniem podanych niżej wyrazów. Możesz skorzystać z dowolnego słownika wyrazów przeciwstawnych, czyli ze słownika antonimów: 'wczorajszy', 'prawica', 'ziemia', 'ogień', 'życie', 'starość', 'budzić się', 'radować się', 'ciasny', 'wiara', 'z jednej strony', 'nie tylko'.
RZSvuJz1cXknw
2) Znajdź przykłady tekstów kultury (książek, filmów, dzieł plastycznych, a także artykułów prasowych lub haseł z plakatów reklamowych), których tytuły układają się w przeciwstawne znaczenia, np. Zbrodnia i kara, W niebie i na ziemi. Napisz, w jakim celu twórcy tych dzieł posługują się kontrastami wyrazów lub pojęć.
R1Zp3JgD7R5LL
j0000007VAB1v50_0000000K
Synonimy i antonimy
Rk9tsDoteZKb4
Wyrazy w naszym słowniku układają się w różne systemy. Jest to bardzo logicznie zbudowana sieć słów i ich znaczeń. Potrafimy wybierać słowa o bliskim znaczeniu (np. 'duży', 'ogromny', 'wielki', 'obszerny') lub pary wyrazów o znaczeniach przeciwstawnych (np. 'duży' – 'mały').
Wyrazy o bliskim, podobnym znaczeniu to synonimy.
Wyrazy o znaczeniu przeciwstawnym to antonimy.
Przeciwstawne znaczenia możemy zatem w języku wyrażać za pomocą antonimów. Mogą to być pojedyncze wyrazy ('ciemny – jasny'; 'budzić się – zasypiać'; 'rano – wieczór'; 'cicho – głośno'; 'coś – nic'; 'ktoś – nikt') lub związki frazeologiczne (czyli utarte połączenia wyrazowe), np. 'na samym początku – na szarym końcu'; 'zjeść wszystkie rozumy – stracić rozum'; 'z jednej strony – z drugiej strony zaś'; 'nie tylko, ale także'.
1
Ćwiczenie 1
Skorzystaj z dowolnego słownika antonimów i synonimów. Podaj znaczenie bliskoznaczne (synonim) i przeciwstawne (antonim) dla podanych wyrazów lub związków frazeologicznych.
stary
młody
lekko
mocny
gorszy
być nie w sosie
komuś idzie jak po maśle
wojna
Podając synonimy do związków frazeologicznych, wypisuj ich znaczenia. Pamiętaj, że jest wiele synonimów i antonimów o różnym zakresie znaczeniowym, np. mocny to zarówno silny, jak i wytrzymały. Zadbaj, aby podane synonimy i antonimy odnosiły się do wybranego rozumienia wyrazu.
stary - synonim: wiekowy, antonim: nowy,
młody - synonim: niedojrzały, antonim: stary,
lekko - synonim: bez trudu, antonim: z trudem,
mocny - synonim: silny, antonim: słaby,
gorszy - synonim: słabszy, antonim: lepszy,
być nie w sosie - synonim: mieć zły humor, antonim: być zadowolonym
coś komuś idzie jak po maśle - synonim: bez trudu, antonim: z problemami
wojna - synonim: konflikt, antonim: pokój.
Ćwiczenie 2
RSyZEgsYAXPvg1
Zadanie interaktywne polega na dopasowaniu par antonimów spośród podanych przykładów.
Zadanie interaktywne polega na dopasowaniu par antonimów spośród podanych przykładów.
Znajdź brakujący wyraz należący do pary antonimów.
być sytym, klient, płacić, zło, wylać, czyścić
kupować
głodować
brudzić
wlać
sprzedawca
dobro
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
j0000007VAB1v50_0000001K
Znaczenia przeciwstawne
W gramatyce przeciwstawne znaczenia wyrażamy również za pomocą przedrostków poprzedzających wyrazy. Informują one nie tylko o przeciwieństwie, ale także o braku, o niedoborze czegoś albo o treściach wykluczających się, którym zaprzeczamy. W taki sposób sygnalizujemy w języku przeciwstawność, negację czegoś.
Cząstka słowotwórcza wyrazu podstawowego, znajdująca się przed jego rdzeniem tzw. przedrostek
Wyraz podstawowy
Wyraz pochodnyo znaczeniu przeciwstawnym, utworzony przez różne przedrostki
Wyjaśnienie powstałego słowa
nie-
ładny
nieładny
„taki, który nie jest ładny”
bez-
ład
bezład
„coś, co jest bez ładu”
anty-
wojenny
antywojenny
„taki, który jest przeciwko wojnie”
a-
społeczny
aspołeczny
„taki, który nie jest społeczny”
przeciw-
grypowy
przeciwgrypowy
„taki, który jest działa przeciwko grypie”
Ćwiczenie 3
Rw9OusEkuQsC11
Ćwiczenie 4
R171ngk1DyDpd1
Ćwiczenie 5
ReANBz08A5bfJ1
j0000007VAB1v50_0000003G
Partykuła 'nie'
Bardzo często posługujemy się przeczeniem (partykułą) 'nie', aby wyrazić na coś niezgodę, przeciwne intencje lub aby zaprzeczyć czemuś. Wyraz ten, pisany oddzielnie z czasownikami, nazywany jest partykułą przeczącą. Pisownia z partykułą 'nie' może sprawiać kłopoty. Przypomnijmy kilka najważniejszych zasad:
Pisowniałączna
Pisownia rozdzielna
z rzeczownikami
nieprzekazanie
z czasownikami
nie czytaj nie czytać
z przymiotnikami w stopniu równym
niedobry
z przymiotnikami w stopniu wyższym i najwyższym
nie najlepszy
z przysłówkami odprzymiotnikowymi w stopniu równym
niedobrze
z przysłówkami w stopniu wyższym i najwyższym
nie najlepiej
Ćwiczenie 6
R1JF0GE7rDJQPj0000007VAB1v50_00alt0011
Ćwiczenie 7
ReVlcl6gsLP4X1
RYYlWrl6r9f6Z
Ćwiczenie 8
RtaTUk3KFGlhg
Ćwiczenie 9
RP5ctaFTAujQQ
Ćwiczenie 10
R5maxZMwXkKYQ
Ćwiczenie 11
R1UJtXEaKQHEm
Ćwiczenie 12
RXHZDh67IBORY
Ćwiczenie 13
Zaimek przeczący i spójniki
Kolejną częścią mowy, która służy wyrażaniu negacji lub przeciwstawnych treści, jest zaimek przeczący: NIC, NIKT, NIGDZIE, ŻADEN.
Treści dwóch lub kilku zdań możemy przeciwstawiać sobie również za pomocą spójników (prostych lub złożonych): ale, lecz, jednak, zaś, natomiast, z kolei, nie tylko, ale także, z jednej strony, z drugiej strony zaś, np. Turyści byli już zmęczeni, ale nie chcieli robić postoju.
Treści zdań składowych mogą się również wykluczać za pomocą spójników: albo, lub, czy, bądź, np. Turyści odpoczną albo mimo zmęczenia pójdą dalej.
Ćwiczenie 14.1
R1enrwUqtmSOE1
Zadanie interaktywne. Należy uzupełnić tabelę zaimkami przeczącymi do podanych przykładów.
Zadanie interaktywne. Należy uzupełnić tabelę zaimkami przeczącymi do podanych przykładów.
Wpisz właściwe zaimki przeczące do tabeli.
Zdanie z zaimkiem
Odpowiedni zaimek przeczący
Wzór: Wszyscy przyszli na zebranie.
nikt
Każdy uczeń przeczytał lekturę.
Ktoś pukał do drzwi.
Zobacz, pewnie coś się stało.
Gdzieś jest ciepło o tej porze roku.
Zawsze piję herbatę z cytryną.
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
1
Ćwiczenie 14.2
Ułóż zdania z zaimkami z ćwiczenia 14. według wzoru: Nikt nie przyszedł na zebranie.
Pamiętaj o prawidłowym zapisie: zdania rozpoczynaj wielką literą, a kończ kropką, znakiem zapytania lub wykrzyknikiem.
Żaden z uczniów nie przeczytał lektury. Nikt nie pukał do drzwi. Zobacz, czy nic się nie stało. Nigdzie nie jest ciepło o tej porze roku.
Ćwiczenie 15
R1JPC37QCZuSc1
j0000007VAB1v50_0000005U
Zadaniowo
Wstęp do nauki o języku polskim. Podręcznik dla szkół wyższychRenata Przybylska
Renata PrzybylskaWstęp do nauki o języku polskim. Podręcznik dla szkół wyższych
Antonimy pozwalają interpretować rzeczywistość na zasadzie kontrastu. Porządkują nasze myślenie, upraszczają klasyfikację zjawisk. Ogromną rolę odgrywają w wartościowaniu i wyrażaniu ocen: to, co jest dobre, korzystne, stanowi człon pozytywny pary, to, co złe, niekorzystne – człon negatywny.
Antonimy mają ważne funkcje stylistyczne. Są częste w mowie potocznej, ilekroć porządkujemy coś na zasadzie: kto jest za, a kto przeciw, kto jest swój, a kto obcy, co jest piękne, a co jest brzydkie, co modne, a co niemodne itd. W stylu artystycznym zasada kontrastu znaczeniowego wykorzystywana jest do wzmożenia ekspresji, odkrycia powiązań między zjawiskami. Antonimiczne pary występują nierzadko choćby w tytułach dzieł literackich […] Antonimy są częstym tworzywem w aforyzmach, sentencjach, maksymach i fraszkach, a zaskakujące odkrywanie przeciwieństw pojęciowych jest źródłem wielu dowcipów językowych.
j0000007VAB1v50_00000_BIB_001 Źródło: Renata Przybylska, Wstęp do nauki o języku polskim. Podręcznik dla szkół wyższych, Kraków 2003, s. 208.
RyDQmKdYwdtbZ
Ćwiczenie 16.1
Wyjaśnij, dlaczego używamy antonimów w mowie potocznej.
R1df2U4FQF7xt
Pamiętaj, że antonimy pozwalają oddać kontrasty, odmienność, różnorodność.
W mowie potocznej używamy antonimów, aby uporządkować świat na zasadzie przeciwieństw: 'kto jest za, a kto przeciw, kto jest swój, a kto obcy, co jest piękne, a co jest brzydkie, co modne, a co niemodne itd.'.
Ćwiczenie 16.2
Na podstawie powyższego tekstu odpowiedz, dlaczego artyści, poeci wykorzystują w swoich utworach antonimy i inne środki wyrazowe o przeciwstawnych znaczeniach.
R1IPAL53p7A7C
Zwróć uwagę na to, jaki efekt uzyskują artyści, stosując w swoich utworach antonimy.
Artyści wykorzystują antonimy w swoich utworach, aby w prosty sposób opisać świat na zasadzie przeciwieństw.
Ćwiczenie 16.3
Podaj przykład przysłowia, w którym występują przeciwstawne znaczenia.
RwEpNyLmyFWML
Pamiętaj, że chodzi o przeciwstawianie treści - zestawienie ze sobą na zasadzie przeciwieństwa postaci, rzeczy, pojęć całkowicie od siebie odmiennych.
Przykładowe przysłowia: słówko wyleci wróblem, a powróci wołem; starszy brat mięso kraje, a młodszy obiera; zamienił stryjek za siekierkę kijek; strzeż mnie, Boże, od przyjaciół, bo z wrogami poradzę sobie sam.
RCxWWwXR1AwOS1
Zaproponuj własną kolejność słów kluczy do tego tematu. Możesz kierować się tym, co cię zaciekawiło, poruszyło, zaskoczyło itp. Przygotuj krótkie uzasadnienie swojej propozycji.