Kraje alpejskie – wpływ środowiska przyrodniczego na gospodarkę
Alpy to najwyższy łańcuch górski w Europie. Leży on w południowej części kontynentu, w granicach 7 państw. Austria, Szwajcaria, Francja i Włochy to kraje najczęściej kojarzone z Alpami. Ponadto góry te znajdują się też w Niemczech, Słowenii i Liechtensteinie. Czy wiesz, że środowisko przyrodnicze gór wysokich w wielkim stopniu wpłynęło na rodzaj działalności gospodarczej, jaką człowiek rozwinął w krajach alpejskich?
że w środowisku przyrodniczym obszarów górskich występują wyraziste związki między jego elementami;
że współzależności elementów przyrodniczych na obszarze wysokich gór wytworzyły specyficzny typ krajobrazu nazwanego wysokogórskim lub alpejskim;
że środowisko przyrodnicze ma wpływ na sposoby gospodarowania na danym obszarze.
określać położenie geograficzne i polityczne państw europejskich;
podawać przykłady zależności między elementami środowiska przyrodniczego na obszarze gór wysokich;
wykazywać wpływ środowiska przyrodniczego obszarów górskich na rozwój wybranych dziedzin gospodarki państw alpejskich.
1. Położenie geograficzne Alp i budowa geologiczna
Alpy rozciągają się łukiem od Morza Liguryjskiego na południowym zachodzie po Wielką Nizinę Węgierską na północnym wschodzie.
Film dostępny na portalu epodreczniki.pl
Animacja. Jako pierwsza pojawia się mapa hipsometryczna Europy bez nazw. Następnie zostają nałożone nazwy własne wielkich form ukształtowania terenu – najpierw nizin, potem wyżyn, następnie łańcuchów górskich. Na końcu zostają zaznaczone wybrane punkty wysokościowe.
Długość wygiętego ku północy łuku Alp wynosi 1200 km, a szerokość od 150 km do 250 km. Fałdowanie warstw skalnych i wypiętrzenie nastąpiło pod koniec okresu kredy w erze mezozoicznej i w okresie paleogenu w erze kenozoicznej. Trzon Alp stanowią wypiętrzone masywy zbudowane ze skał krystalicznych odpornych na wietrzenie: granitów, gnejsów i łupków. Obrzeże masywu alpejskiego budują skały osadowe – wapienie i dolomity – będące bardziej podatne na procesy wietrzenia. Budowa geologiczna oraz długotrwałe procesy rzeźbotwórcze przyczyniły się do powstania charakterystycznego krajobrazu wysokogórskiego – nazwanego alpejskim.
2. Państwa alpejskie – położenie geograficzne i polityczne
Łańcuch alpejski znajduje się w granicach siedmiu państw – Włoch, Francji, Szwajcarii, Liechtensteinu, Austrii, Niemiec i Słowenii. Nazwa państwa alpejskie odnosi się do trzech z nich, gdyż Alpy zajmują tam dużą część kraju, a działalność gospodarcza w wielkim stopniu dostosowała się do specyficznych warunków obszarów górskich. Tymi państwami są: Austria, Szwajcaria i Liechtenstein.
Austria | Szwajcaria | Liechtenstein | |
Powierzchnia (kmIndeks górny 22) | 83 879 | 41 285 | 160 |
Ludność (2015 r.) | 8 mln 580 tys. | 8 mln 256 tys. | 37,3 tys. |
Gęstość zaludnienia na 1 kmIndeks górny 22 | 102 osoby | 199 osób | 233 osoby |
Stolica: | Wiedeń | Berno | Vaduz |
Łączna powierzchnia tych trzech państw alpejskich wynosi 125,3 tys. kmIndeks górny 22, a zamieszkuje je blisko 17 mln ludzi.
Długie alpejskie doliny zapewniające słodką wodę, opał, materiały budowlane, możliwość zdobywania pożywienia od dawna były stosunkowo gęsto zaludnione. W miejscowości Hallstatt leżącej na południowy wschód od Salzburga w Austrii znajduje się jedno z najstarszych stanowisk archeologicznych w Europie świadczące o prehistorycznej kulturze na tym obszarze.
Doliny alpejskie zapewniały bezpieczeństwo mieszkańcom. W średniowieczu wiele społeczności zamieszkujących Alpy zdobyło niezależność polityczną. W 1291 roku 3 szwajcarskie kantony – Schwyz, Uri i Unterwalden – założyły Związek Wieczysty. Na kongresie wiedeńskim w 1815 roku ustanowiono Federację Szwajcarską składającą się wówczas z 22 kantonów, ogłaszając równocześnie jej wieczystą neutralność.
Państwa alpejskie nie mają dostępu do morza. Terytoria Austrii i Szwajcarii rozciągają się na obszarze Alp oraz regionów obrzeżających ten łańcuch górski, przy czym Alpy w obu krajach zajmują po ponad 60% powierzchni.
Szwajcaria posiada głównie Alpy Zachodnie, a ponadto niewielki fragment Alp Wschodnich. Na północny zachód od Alp leży Wyżyna Szwajcarska, a na granicy z Francją ciągną się góry Jura. Szwajcaria jest krajem górsko‑wyżynnym.
Austria posiada Alpy Wschodnie, które zajmują środkową i zachodnią część kraju. Na północy – między doliną Dunaju a granicą z Republiką Czeską – rozciąga się wyżynny Masyw Czeski. Na wschodzie Austrii położona jest niewielka nizinna Kotlina Wiedeńska. Austria jest krajem z dominacją krajobrazów górskich.
Odczytaj na mapie i wskaż miasto o współrzędnych geograficznych 46°55’N; 7°25’E.
- Berno – stolica Konfederacji Szwajcarskiej
- Vaduz – stolica Księstwa Liechtenstein
- Wiedeń – stolica Republiki Austrii
- Zurych – największe miasto Szwajcarii
Austria i Szwajcaria pod względem wielkości powierzchni zaliczają się do państw małych, a Liechtenstein należy do najmniejszych państw na świecie. Szwajcaria od 1815 roku jest państwem neutralnym. Austria ogłosiła wieczystą neutralność w 1955 roku. Neutralność państwa oznacza, że nie angażuje się ono w żadne sojusze wojskowe. Austria jest w Unii Europejskiej od 1995 roku.
Położenie polityczne wpływa na języki urzędowe w państwach alpejskich. Ludność zamieszkująca Szwajcarię posługuje się czterema językami. Na północy kraju używa się języka niemieckiego (ok. 64% ludności), w zachodniej części państwa mówi się po francusku (ok. 19% ludności), a na południu w użyciu jest język włoski (ok. 8% ludności). Starym językiem retoromańskim posługuje się 1% ludności. W Austrii i Liechtensteinie językiem urzędowym jest niemiecki.
Pod względem narodowościowym Austria jest państwem prawie jednolitym, gdyż 91% ludności stanowią Austriacy. W Szwajcarii 79% ogółu ludności stanowią Szwajcarzy, ale stosunkowo liczne są mniejszości etniczne, np. Włosi ok. 4%, a ponadto Portugalczycy, Niemcy, Turcy i inni.
3. Krajobraz alpejski
Alpy są młodym łańcuchem górskim składającym się z wielu pasm rozdzielonych długimi i głębokimi dolinami odwadnianymi przez rzeki górskie. Różnorodność skał i czynników niszczących i budujących wytworzyła charakterystyczny typ krajobrazu wysokogórskiego, nazwanego krajobrazem alpejskim. Decydujące rysy rzeźby nadały Alpom kilkakrotne zlodowacenia górskie w plejstocenie.
Rysunek poniżej przedstawia przekształcenie doliny górskiej od okresu mioceńskiego aż do okresu po zlodowaceniach plejstoceńskich.
Zdjęcie powyżej przedstawia krajobraz alpejski, jaki występuje w najwyższych partiach Alp. Do głównych cech tego krajobrazu należą: pionowe i bardzo strome ściany skalne, głęboko wycięte, szerokie doliny, rzeki i strumienie o dużym spadku niosące wiele materiału skalnego, liczne wodospady. Współczesnym elementem rzeźby alpejskiej występującym w najwyższym piętrze gór są lodowce górskie wypływające z pól firnowych, które cały czas kształtują rzeźbę gór.
Najwyższe szczyty alpejskie leżą w zachodniej, wyższej części gór. Są to: Mont Blanc (4810 m n.p.m.), Monte Rosa (4634 m n.p.m.), Matterhorn (4478 m n.p.m.). W Alpach Zachodnich bardzo wysoko leżą też przełęcze, od dawna wykorzystywane jako przejścia drogowe – Przełęcz Świętego Bernarda (2449 m n.p.m.), Przełęcz Świętego Gotharda (2108 m n.p.m.).
Alpy Wschodnie są niższe. Do wysokich szczytów należą: Piz Bernina (4049 m n.p.m.) i Grossglockner (3797 m n.p.m.) – najwyższy szczyt Austrii. Przełęcze są położone wyraźnie niżej, np. Przełęcz Semmering (980 m n.p.m.), Przełęcz Brenner (1375 m n.p.m.).
Ważnym elementem krajobrazu alpejskiego są jeziora polodowcowe. Największe z nich powstały u wylotów dolin w czasie maksymalnego zasięgu zlodowaceń górskich. Po północnej stronie są to duże jeziora Genewskie i Bodeńskie, a po stronie południowej nieco mniejsze – Garda, Lago Maggiore czy Como.
Na całym obszarze Alp występuje klimat górski, który jest jednak modyfikowany przez rzeźbę powierzchni, wysokość nad poziomem morza oraz kierunek przebiegu długich alpejskich grzbietów i dolin. Czynnikiem niezwykle ważnym, wpływającym na układ pięter klimatyczno‑roślinnych jest równoleżnikowy przebieg głównej części łuku Alp. Sprawia on, że różnice między naświetleniem południowych i północnych stoków są znaczne.
Charakterystyczne dla obszaru alpejskiego są lokalne wiatry o cyrkulacji górsko‑dolinnej, powstające w wyniku różnicy temperatury między niższymi a wyższymi partiami dolin. Częstym zjawiskiem jest ciepły wiatr, nazywany fenem (föhn),fenem (föhn), wiejący z południa, tworzący się podobnie jak wiatr halny w Tatrach.
4. Środowisko przyrodnicze – wpływ na gospodarkę w państwach alpejskich
Zarówno w Austrii, jak i w Szwajcarii ważnym działem gospodarki jest rolnictwo. W obu państwach użytki rolne stanowią po ok. 38% powierzchni kraju. Położenie większości obszaru państwa na terenie górskim sprawia, że łąki i pastwiska zajmują największą część tychże użytków rolnych – w Austrii 20,3%, w Szwajcarii 26,6%. To powoduje, że w państwach alpejskich rozwinięty jest chów zwierząt, a tradycyjnymi produktami przemysłu spożywczego są wysoko przetworzone wyroby: sery, koncentraty spożywcze, czekolada.
Państwa alpejskie należą do państw świata o najwyższym udziale użytków rolnych uprawianych w zgodzie z zasadami rolnictwa ekologicznego. W Austrii jest to aż 18,5% (1. miejsce na świecie), a w Szwajcarii 10,8% (3. miejsce na świecie) powierzchni użytków rolnych.
W obu tych państwach szczególną rolę odgrywają też tereny leśne. W Austrii zajmują 47%, a w Szwajcarii 31% powierzchni kraju. Austria jest dużym europejskim wytwórcą tarcicy, papieru i celulozy. Lasy spełniają też funkcje glebochronne i rekreacyjne.
Tranzytowe położenie państw alpejskich przynosi duże dochody dla gospodarki. Mimo trudnych warunków naturalnych – strome stoki, duże wysokości, zmienna pogoda – w Austrii i Szwajcarii została rozbudowana stosunkowo gęsta sieć transportu kolejowego i drogowego. Na obszarach wysokogórskich zbudowano drogi, przerzucono mosty oraz przebito tunele, które umożliwiają transport przez cały rok. Do najdłuższych tuneli w Szwajcarii należą: Simplon (19,8 km) prowadzący do Włoch i tunel pod Przełęczą Świętego Gotharda o długości 16,9 km. W Austrii przykładem może być tunel pod przełęczą Arlberg o długości 14 km. Duże znaczenie na obszarze Austrii mają rurociągi przesyłające ropę naftową i gaz z portów w Genui i Trieście do Niemiec.
Przemysł energetyczny obu państwach alpejskich wykorzystuje przede wszystkim energię wód płynących. Tereny górskie umożliwiają budowę wielu elektrowni wodnych, a ponadto w Austrii wykorzystuje się też przepływy dużej rzeki jaką jest Dunaj – zbudowano na niej aż 8 elektrowni wodnych.
Szwajcaria należy do dużych eksporterów energii elektrycznej – ma 5,4% udziałów w ogólnoświatowym eksporcie, co daje jej 5. miejsce na świecie.
Oba państwa alpejskie mają wysoko rozwinięty przemysł przetwórczy wymagający dużych nakładów pracy i myśli technicznej. Jest to przemysł elektromaszynowy, precyzyjny, chemiczny, a wytwory tych gałęzi są przeznaczone głównie na eksport. Szwajcaria 40% energii elektrycznej wytwarza w nowoczesnych elektrowniach jądrowych. (Patrz diagram powyżej.)
Bardzo ważny sektor gospodarki przynoszący olbrzymie zyski to usługi, zwłaszcza te związane z turystyką. Tereny alpejskie stanowią wielką, całoroczną, przyrodniczą atrakcję turystyczną. Oprócz tego w Austrii i Szwajcarii znajdują się liczne obiekty kulturowe przyciągające turystów. W obu państwach rozbudowano infrastrukturę turystyczną dla wielu grup turystów o różnych upodobaniach i potrzebach. Poza Alpami znaczącymi centrami turystycznymi są Wiedeń, Salzburg i Graz w Austrii oraz Genewa, Lozanna i Bazylea w Szwajcarii.
W 2014 roku Austrię odwiedziło 25,2 mln turystów, a Szwajcarię 9,2 mln turystów. Różnica ta wynika m.in. stąd, że Szwajcaria jest krajem droższym, nastawionym na bardziej zamożnych turystów. Z kolei Austria leży bliżej Europy Środkowej i Wschodniej, skąd przybywa coraz więcej gości, w tym Polaków.
Zyski z turystyki są ważną pozycją w budżecie państw alpejskich, ale wielkie znaczenie mają usługi finansowe, ubezpieczeniowe oraz obsługa wielu organizacji międzynarodowych o światowym i europejskim zasięgu. Najwięcej z nich ulokowało się w Genewie, która jest siedzibą m.in. Europejskiego Biura ONZ, Światowej Organizacji Zdrowia, Międzynarodowej Organizacji Pracy, Międzynarodowego Czerwonego Krzyża. W Genewie znajduje się też Międzynarodowe Centrum Badań Nuklearnych (CERN). Zurych i Bazylea są siedzibami licznych firm mających swe filie w Europie. Oba te miasta stanowią ważne metropolie o zasięgu co najmniej regionalnym. W Austrii podobną rolę spełnia Wiedeń. Jest to ważna europejska metropolia mająca od XVII wieku duże znaczenie polityczne, kulturalne i handlowe.
Austria i Szwajcaria należą do państw o bardzo wysokim poziomie rozwoju gospodarczego. W obu tych państwach w usługach pracuje po ok. 70% zatrudnionych. Tamtejsze gospodarki muszą dostosowywać się do warunków środowiska przyrodniczego, ale ważnymi czynnikami, które wpływają na dobrobyt w tych krajach, są: wykształcone i pracowite społeczeństwo, odpowiednia polityka imigracyjna, neutralność na arenie międzynarodowej. W przypadku Szwajcarii neutralność uchroniła to państwo przed niszczącymi skutkami dwóch wojen światowych.
Wskaż stwierdzenia prawdziwe i fałszywe dotyczące cech gospodarki Austrii i Szwajcarii.
| Prawda | Fałsz | |
| W obu państwach alpejskich więcej niż 50% energii elektrycznej wytwarzanej jest w elektrowniach wodnych. | □ | □ |
| Oba państwa alpejskie uzyskują duże dochody z usług transportowych, wykorzystując tranzytowe położenie w Europie. | □ | □ |
| Austria i Szwajcaria są państwami o bardzo wysokim poziomie rozwoju gospodarczego; najlepiej rozwiniętym sektorem gospodarki są usługi i w tym dziale jest też najwyższe zatrudnienie. | □ | □ |
| Austria i Szwajcaria są państwami neutralnymi. | □ | □ |
Podsumowanie
Republika Austrii, Konfederacja Szwajcarii oraz Księstwo Lichtenstein są państwami alpejskimi bez dostępu do morza. Alpy zajmują większą część powierzchni tych państw. Warunki naturalne wpływają na rozwój gospodarki – zaznacza się to szczególnie w rolnictwie, leśnictwie, rozwoju energetyki wodnej, transporcie i rozwoju turystyki górskiej.
Położenie tranzytowe państw alpejskich zostało wykorzystane – rozbudowano systemy transportu kolejowego i drogowego mimo trudnych warunków terenowych.
Austria i Szwajcaria są państwami o bardzo wysokim poziomie rozwoju gospodarczego. Do dziedzin gospodarki, które są podstawą obecnego rozwoju tych państw, należą:
w Austrii – różnorodny przemysł i usługi turystyczne;
w Szwajcarii – wyspecjalizowany przemysł, usługi finansowe i turystyczne.
W obu krajach dobrze rozwinięte jest też rolnictwo, a zwłaszcza hodowla zwierząt.
Do czynników pozaprzyrodniczych, które wpływają na rozwój gospodarczy państw alpejskich, należą: historia, sytuacja społeczna, polityczna neutralność, przynależność do OECD (Organizacji Współpracy Gospodarczej i Rozwoju), a ponadto Austrii do Unii Europejskiej.
Uzasadnij stwierdzenie, że Austria i Szwajcaria są państwami alpejskimi.
Wskaż na mapie hipsometrycznej główne miasta Austrii i Szwajcarii. Opisz, gdzie je zlokalizowano.
Podaj przykłady wpływu środowiska przyrodniczego Austrii i Szwajcarii na gospodarkę w tych państwach.
Wyjaśnij termin przemysł turystyczny.
*Na podstawie różnych źródeł przedstaw krótki opis Księstwa Liechtenstein.
Słowniczek
silny, ciepły wiatr górski wiejący w Alpach z południa; tworzy się podobnie do naszego halnego, tj. przed południową barierą gór gromadzi się powietrze, które po osiągnięciu odpowiednio wysokiego ciśnienia przedostaje się na drugą stronę grzbietu i spływa po stokach z dużą prędkością
Zadania
Uzupełnij puste miejsca.
Alpy są ...................... łańcuchem górskim w Europie. Łuk alpejski wygięty ku .................. rozciąga się od Morza .......................... do przełomu Dunaju na Nizinie ......................... Alpy mają ok. ............ km długości i ok. 200 km szerokości. Najwyższy szczyt Alp .................... o wysokości ............ m n.p.m. leży w Alpach Zachodnich.
Każde z wymienionych państw zakwalifikuj do odpowiedniej kategorii.
Austria, Szwajcaria, Liechtenstein, Niemcy, Słowenia, Francja, Włochy
| Państwa, których większą część zajmują Alpy. | |
|---|---|
| Państwa, których niewielką część zajmują Alpy. |
Korzystając z mapy politycznej Europy, wskaż zestaw państw, z którymi Austria graniczy od północy.
- z Niemcami i Republiką Czeską
- ze Szwajcarią i Francją
- ze Słowacją i Węgrami
- ze Słowenią i Włochami
Wskaż zdania prawdziwe i fałszywe.
| Prawda | Fałsz | |
| Alpy są młodymi górami fałdowymi powstałymi w kredzie i paleogenie w czasie ruchów górotwórczych nazywanych od nich alpejskimi (fałdowanie alpejskie). | □ | □ |
| Najwyższym szczytem w Alpach jest Mont Blanc (4810 m n.p.m.) leżący w Alpach Zachodnich. | □ | □ |
| Granice pięter klimatyczno-roślinnych na stokach o ekspozycji północnej leżą wyżej niż na stokach o ekspozycji południowej. | □ | □ |
Wskaż główne gałęzie gospodarki Austrii i Szwajcarii.
- hodowla zwierząt
- hydroenergetyka
- przemysł drzewno-papierniczy
- turystyka
- transport morski
- uprawa zbóż
Wskaż, który rodzaj użytków rolnych zajmuje w państwach alpejskich największą powierzchnię.
- łąki i pastwiska
- grunty orne
- sady
- grunty sztucznie nawadniane