Europa Południowa – cechy środowiska przyrodniczego
Wokół północnych wybrzeży Morza Śródziemnego rozciąga się region Europy Południowej, który składa się z trzech górzysto‑wyżynnych półwyspów oraz licznych wysp śródziemnomorskich. Region ten różni się zdecydowanie warunkami przyrodniczymi od pozostałych obszarów Europy. Tylko tu nie ma klimatycznej zimy, okres wegetacyjny jest niezwykle długi, a szata roślinna całkowicie odmienna. Tu też zdarzają się katastrofalne w skutkach trzęsienia ziemi.
jak odczytać treść mapy hipsometrycznej;
jak wykorzystać mapę hipsometryczną i mapy tematyczne do charakterystyki cech środowiska przyrodniczego w danym regionie;
czym odróżnia się klimat podzwrotnikowy od innych typów klimatu w Europie.
określać położenie geograficzne wielkich półwyspów i wysp należących do Europy Południowej;
dostrzegać odrębność klimatyczno‑roślinną Europy Południowej;
rozpoznawać krajobraz śródziemnomorski i wskazywać główne jego składniki;
wyjaśniać znaczenie terminów: zjawiska sejsmiczne, obszar sejsmiczny, trzęsienie ziemi.
1. Europa Południowa – położenie geograficzne i ukształtowanie powierzchni
Wody Morza Śródziemnego oblewają południowe wybrzeża Europy. Znajdują się tam 3 duże półwyspy: Iberyjski, Apeniński, Bałkański. Wraz z dużymi wyspami – Korsyką, Sardynią, Sycylią, Kretą – oraz grupami wysp – Balearami, Cykladami i Sporadami – tworzą one megaregion Europy Południowej.
Na zachodzie leży Półwysep Iberyjski (Pirenejski). Jego zachodnie brzegi oblewane są przez wody Oceanu Atlantyckiego, a wybrzeże wschodnie – przez Morze Śródziemne. Na południu od Afryki oddziela go wąska, mająca 14–44 km szerokości Cieśnina Gibraltarska. Na północy lądową granicę półwyspu stanowią młode góry fałdowe – Pireneje.
We wnętrzu półwyspu rozciąga się rozległy płaskowyż o średniej wysokości od 600 m do 850 m, nazywany Mesetą Iberyjską (meseta po hiszpańsku oznacza 'płaskowyż', 'wyżynę'). Na południowym wschodzie mesetę zamykają młode Góry Betyckie z najwyższym poza Alpami szczytem w Europie – Mulhacen (3479 m n.p.m.).
W środkowej części Europy Południowej leży Półwysep Apeniński, którego długość wynosi ok. 1000 km, a szerokość waha się od 125 km do 220 km. Wnętrze półwyspu zajmują młode góry fałdowe – Apeniny. Najwyższym szczytem jest Corno Grande (2914 m n.p.m.) leżący w Apeninach Środkowych. W sąsiedztwie tego półwyspu leżą 3 największe wyspy na Morzu Śródziemnym – na południu Sycylia, a na zachodzie Sardynia i Korsyka.
Na wschodzie regionu leży Półwysep Bałkański, który jest silnie zrośnięty z lądem. Jego północną granicę wyznacza linia biegnąca od Półwyspu Istria nad Morzem Adriatyckim poprzez doliny Sawy i Dunaju do Morza Czarnego.
Wnętrze półwyspu jest górzyste. W części zachodniej znajdują się młode fałdowe Góry Dynarskie, których przedłużeniem na południu są góry Pindos. W części wschodniej leżą Bałkany, nazywane też Starą Płaniną, oraz łańcuch Rodopów. Najwyższym szczytem Półwyspu Bałkańskiego jest Musała osiągająca 2925 m n.p.m. Leży ona w zrębowych górach Riła, w sąsiedztwie Rodopów.
Wschodnie wybrzeża Morza Adriatyckiego mają charakterystyczny wygląd ze względu na liczne wyspy ułożone równolegle do pasm Gór Dynarskich. Jest to wybrzeże dalmatyńskie, które powstało przez zatopienie silnie rozczłonkowanych dolin górskich. Ponad wodę wystają jedynie kulminacje gór.
W południowej części Półwyspu Bałkańskiego w Morze Jońskie wysuwa się drugorzędny, górzysty Półwysep Peloponez osiągający na południu wysokość 2404 m n.p.m.
Przeczytaj opis położenia geograficznego jednego z półwyspów należących do Europy Południowej. Wykorzystaj mapę i wskaż półwysep, którego ten opis dotyczy.
„Od południowego zachodu oblewają półwysep wody mórz: Liguryjskiego i Tyrreńskiego, a od północnego wschodu – wody Morza Adriatyckiego”.
- Półwysep Apeniński
- Półwysep Iberyjski
- Półwysep Bałkański
- Półwysep Peloponez
Na którym z półwyspów Europy Południowej leży punkt o współrzędnych geograficznych 40°N; 5°W? Wykorzystaj mapę hipsometryczną.
- na Półwyspie Iberyjskim
- na Półwyspie Apenińskim
- na Półwyspie Bałkańskim
- na Półwyspie Peloponez
2. Wpływ klimatu na roślinność i wody w Europie Południowej
Znasz już cechy klimatu podzwrotnikowego wilgotnego, czyli śródziemnomorskiego, który występuje w Europie Południowej (lekcja nr 2). Twoim zadaniem na dzisiejszej lekcji jest analiza danych ze stacji klimatycznej Rzym i ustalenie, jakie cechy klimatu wpływają na szatę roślinną i sieć wodną (hydrografię) w Europie Południowej.
Miesiące | I | II | III | IV | V | VI | VII | VIII | IX | X | XI | XII | Rok |
Średnia temperatura powietrza [°C] | 6,9 | 7,9 | 10,7 | 13,9 | 18,1 | 22,1 | 24,7 | 24,6 | 21,6 | 16,5 | 11,6 | 8,5 | 15,8 |
Średnie sumy opadów atmosferycznych [mm] | 78 | 89 | 78 | 77 | 64 | 47 | 14 | 22 | 68 | 129 | 116 | 108 | 887 |
półrocze zimowe | półrocze letnie | półrocze zimowe | |||||||||||
Odczytaj, w których miesiącach średnia temperatura powietrza na stacji Rzym przekracza 20°C.
- od czerwca do września
- od maja do października
- od kwietnia do września
- od czerwca do października
Oszacuj średnią temperaturę powietrza w półroczu letnim na stacji Rzym.
- około 21°C
- około 25°C
- około 17°C
- około 14°C
Korzystając z danych w tabeli 1., wskaż, w którym zestawie prawidłowo określono typ pogody w czasie klimatycznego lata w Rzymie.
- Lato jest gorące i suche.
- Lato jest gorące i wilgotne.
- Lato jest chłodne i suche.
- Lato jest chłodne i wilgotne.
Korzystając z danych w tabeli 1., wskaż, w którym zestawie prawidłowo określono typ pogody w czasie klimatycznej zimy w Rzymie.
- Zima jest ciepła i deszczowa.
- Zima jest mroźna i deszczowa.
- Zima jest mroźna i sucha.
- Zima jest ciepła i sucha.
Podsumujmy wiadomości o klimacie w Europie Południowej.
Na obszarze tym praktycznie nie występuje klimatyczna zima, a klimatyczne lato trwa ok. 6 miesięcy. Roczny przebieg opadów jest bardzo charakterystyczny – lato jest bardzo suche, a w okresie chłodniejszym występują dość wysokie opady. Istotną cechą klimatu śródziemnomorskiego jest bardzo wysoka temperatura powietrza latem w ciągu dnia. W lipcu czy sierpniu może ona osiągnąć 45°C, a we wnętrzu Półwyspu Iberyjskiego nawet 50°C. Pomiędzy latem a zimą występuje krótki okres przejściowy („jesień”) przypadający na październik, kiedy to pojawiają się już większe opady, a temperatury utrzymują się jeszcze na względnie wysokim poziomie.
Dwa czynniki sprzyjające rozwojowi roślin – ciepło i odpowiednia ilość wilgoci – generalnie nie występują w tym samym czasie. Wpłynęło to na rozwój specyficznych gatunków roślin przystosowanych do śródziemnomorskich warunków klimatycznych. Jednak występująca dzisiaj w Europie Południowej szata roślinna została bardzo silnie zmieniona przez oddziaływanie ludzi. Wybrzeża Morza Śródziemnego od dawna były gęsto zaludnione. Naturalną roślinność wypalano, by uzyskać tereny uprawne i pastwiska. Wycinano także lasy, gdyż drewno było cennym surowcem. W efekcie dzisiaj typową roślinnością są w tym regionie wiecznie zielone zarośla krzewiaste, zwane makią. Gdzieniegdzie wśród splątanych krzewów pojawiają się drzewa sięgające do 10 m. W upalne dni rośliny tworzące makię wydzielają olejki aromatyczne, nasycając powietrze intensywnym zapachem. Zarośla składają się z dębu ostrolistnego, mirtu, oleandru, pistacji i lauru, czyli wawrzynu. Rośliny przystosowały się do letniego, wydłużonego okresu suchego. Wiele gatunków ma doskonale rozwinięte systemy korzeniowe sięgające głęboko w podłoże. Inne gatunki rosną szybko na początku półrocza letniego, gdy w glebie jest dużo wilgoci. Liście wielu roślin doskonale przystosowały się do klimatu. Są one twarde, długie, srebrzyste, często pokryte warstwą ochronną tak, aby tracić jak najmniej wody przez parowanie. Roślinność tę określa się jako zimozieloną i twardolistną. Ponadto człowiek wprowadził nad Morze Śródziemne obce gatunki roślin – agawy, opuncje, eukaliptusa. Z kolei na stokach górskich zaznacza się piętrowy układ roślinności.
Stany wód w rzekach Europy Południowej są nieregularne, co wiąże się z rocznym przebiegiem opadów w tym regionie. Najwyższe wodostany występują w półroczu zimowym, a najniższe latem. Mniejsze rzeki niekiedy latem wysychają.
3. Europa Południowa – obszar sejsmiczny; czynne wulkany
Obszar Morza Śródziemnego i tereny wokół niego są nawiedzane przez trzęsienia ziemi. Są to więc tereny sejsmiczne. Trzęsienia ziemi wywołane są przemieszczaniem się mas skalnych w obrębie skorupy ziemskiej. Punkt leżący na powierzchni Ziemi nad ogniskiem trzęsienia nazywa się epicentrum i do niego najszybciej docierają fale sejsmiczne. W epicentrum trzęsienie ziemi jest też najsilniej odczuwalne i powoduje największe szkody. Energia wyzwalana podczas trzęsienia ziemi jest ogromna, a skutkiem są zmiany rzeźby powierzchni. Powstają pęknięcia, uskoki, przesunięcia, oberwania i obsunięcia skał. Tereny zabudowane są niszczone, pękają ściany budynków, nawierzchnia dróg i ulic. W wielu tragicznych trzęsieniach ziemi na tym obszarze zginęły tysiące ludzi.
W Europie Południowej występują czynne wulkany. Opisy wybuchów wulkanów znane są od starożytności. Najsłynniejszym czynnym wulkanem jest Wezuwiusz, który leży koło Neapolu na Półwyspie Apenińskim. Pozostałe znajdują się na wyspach Morza Śródziemnego.
Erupcje wulkaniczne, tj. sposób wyrzucania gazów, popiołów lub lawy, mogą mieć różny przebieg – od bardzo gwałtownych (eksplozywnych) po bardziej spokojne (efuzywne), gdy lawa płynie po stoku i zastygając, wraz z popiołami i okruchami skalnymi tworzy kolejne warstwy stożka wulkanicznego.
Przeczytaj dawny opis wybuchu Wezuwiusza, który nastąpił w 79 roku n.e.
W Kampanii nastąpiło wydarzenie wzbudzające dziwienie i grozę. Pod koniec lata (79 roku) (...) ogromny ogień wybuchł z ziemi. Góra Wezuwiusz, która położona jest koło Neapolis niedaleko brzegu morskiego, kryje w sobie niewyczerpane źródło ognia. Wierzchołek góry był niegdyś płaski, a ogień wybuchł właśnie z niego, jako że tylko tam wypłynęły języki ognia, reszta góry (...) pozostała nienaruszona. (...) z czasem wierzchołek stał się wklęsły i w ten sposób cała góra upodobniła się do amfiteatru. Kiedy się to wszystko działo, z góry wydostały się nieopisane ilości popiołu, który pokrył morze i ziemię i zapełnił powietrze. Popiół pogrzebał trzy całe miasta – Herkulanum, Pompeje i Stabie.
Kasjusz Dion, Historia rzymska. Kasjusz Dion – historyk rzymski i polityk; żył na przełomie II i III wieku, jego Historia rzymska obejmuje dzieje od czasów mitycznych do roku 229 n.e.
Szacuje się, że wybuch wulkanu w 79 roku n.e. spowodował śmierć ok. 20 tys. ludzi. Popioły wulkaniczne nagromadzone na powierzchni ziemi utworzyły porowatą skałę nazywaną tufem wulkanicznym. Dzisiaj archeologowie odsłaniają zasypane miasta i udostępniają je do zwiedzania.
Połącz nazwy włoskich wulkanów z odpowiednimi opisami ich położenia.
1277 m n.p.m. <br> południowo-zachodnie wybrzeże Półwyspu Apenińskiego nad Zat. Neapolitańską, 3323 m n.p.m. <br> wschodnie wybrzeże wyspy Sycylii, 195 m n.p.m. <br> Wyspy Liparyjskie w południowo-wschodniej części Morza Tyrreńskiego, 924 m n.p.m. <br> Wyspy Liparyjskie w południowo-wschodniej części Morza Tyrreńskiego
| Etna | |
| Stromboli | |
| Vulcano | |
| Wezuwiusz |
Podsumowanie
Europa Południowa to region nad Morzem Śródziemnym obejmujący 3 duże półwyspy – Iberyjski, Apeniński i Bałkański – oraz śródziemnomorskie wyspy należące do naszego kontynentu.
Na ukształtowanie powierzchni Europy Południowej składają się głównie łańcuchy młodych gór fałdowych. W regionie tym występują trzęsienia ziemi i znajduje się też kilka czynnych wulkanów.
W Europie Południowej panuje klimat podzwrotnikowy wilgotny, zwany też śródziemnomorskim. Suche gorące lato (temperatura powietrza powyżej 15°C) trwa ok. 150 dni, okres chłodniejszy (temperatura powietrza powyżej 5°C) jest względnie ciepły i deszczowy.
Roślinność tworzą wiecznie zielone zarośla dostosowane do letniej suszy. Dąb korkowy i oliwka europejska są roślinnym wyznacznikiem zasięgu klimatu śródziemnomorskiego.
Wskaż na mapie hipsometrycznej region Europy Południowej. Spróbuj oszacować wielkość powierzchni tego regionu (Portugalia i Hiszpania leżące na Półwyspie Iberyjskim mają łączną powierzchnię 598 tys. kmIndeks górny 22).
Wykorzystaj mapę hipsometryczną i wskaż, na którym z półwyspów Europy Południowej leżą:
łańcuchy górskie: Góry Betyckie, Góry Dynarskie, Stara Płanina, Pindos, Góry Iberyjskie;
rzeki: Tag, Duero, Ebro, Tyber, Marica, Wardar, Arno;
szczyty górskie: Olimp, Musała, Mulhacen, Corno Grande.
Wyjaśnij znaczenie terminów geograficznych: Morze Śródziemne, makia, wulkan, trzęsienie ziemi.
Podaj 2 przykłady dostosowania się roślinności w regionie śródziemnomorskim do klimatu na tym obszarze.
Uporządkuj zebrane materiały do lekcji – Wycieczka po Europie.
Zobacz także
kl.1, 4.4. Jakie procesy wywołują zjawiska wulkaniczne i trzęsienia ziemi?kl.1, 4.4. Jakie procesy wywołują zjawiska wulkaniczne i trzęsienia ziemi?
Zadania
Wskaż półwysep oraz łańcuch górski, gdzie leży najwyższy szczyt Europy Południowej.
- Półwysep Iberyjski, Góry Betyckie
- Półwysep Iberyjski, Pireneje
- Półwysep Apeniński, Apeniny
- Półwysep Bałkański, Góry Dynarskie
Ułóż wyspy śródziemnomorskie w kolejności, w jakiej występują na mapie, tj. od wyspy leżącej najdalej na zachód do wyspy leżącej najdalej na wschód?.
- Majorka
- Sardynia
- Kreta
- Sycylia
Spośród wymienionych składników pogody wybierz typowe dla odpowiednich okresów roku w klimacie śródziemnomorskim.
upał, susza, deszcz
| klimat śródziemnomorski – półrocze letnie | |
|---|---|
| klimat śródziemnomorski – półrocze zimowe |
Wskaż rośliny składające się na makię.
- laur
- mirt
- oleander
- brzoza
- świerk
- trzcina wodna
Wskaż miasto, które leży u stóp wulkanu Wezuwiusz (1277 m n.p.m.).
- Neapol
- Ateny
- Palermo
- Rzym