Krajobrazy Polski

1. Typy krajobrazów

Ze względu na udział człowieka w kształtowaniu krajobrazu wyróżniamy:

• krajobraz naturalny, który powstał i funkcjonuje bez udziału człowieka lub działalność ludzi jest niezauważalna (np. Puszcza Białowieska);

• krajobraz kulturowy – częściowo lub całkowicie przekształcony przez człowieka:

  • krajobraz częściowo przekształcony przez człowieka, który zawiera elementy wprowadzone w wyniku działalności człowieka, ale jest zbliżony wyglądem do naturalnego (np. krajobraz wiejski, rolniczy);

  • krajobraz przekształcony przez człowieka, który niemal nie zawiera elementów naturalnych (np. krajobraz przemysłowy, krajobraz miejski).

Krajobraz naturalny

RfI5oN3TJWMVM

Na pierwszym planie fotografii teren podmokły, pośrodku niewielkie jeziorko otoczone trawą. Dalej linia lasu, płaski teren.

RWZSFO4Yc0OAA

Lotnicza fotografia przedstawiająca widok na kilka małych jezior położonych u podnóża wysokich, skalistych, stromych gór. W wyższych partiach śnieg, na pierwszym planie skały pokryte porostami.

Krajobraz częściowo przekształcony przez człowieka

RGbRCpsXlLO0W

Lotnicze zdjęcie przedstawiające krętą drogę prowadzącą przez niewielką wioskę. Duża ilość małych domów jednorodzinnych. Dookoła pola, lasy. Lekko pofałdowany teren.

RLEViRf8P00km

Fotografia przedstawiająca wierzchołek góry w czasie zimy. Teren w całości pokryty śniegiem, na szczycie zabudowania niewielkiej stacji badawczej, poniżej budynek należący do infrastruktury kolejki prowadzącej na górę.

Krajobraz przekształcony przez człowieka

R1BrjkxOiSbHA

Zdjęcie lotnicze przedstawiające centrum Warszawy. Po lewej Pałac Kultury i Nauki, na prawo duże wieżowce, dalej bloki w tle drzewa i niższa zabudowa.

R1ToOy3OHCCh7

Zdjęcie prezentujące w oddali zabudowania elektrowni. Bardzo duża, podłużna bryła budynku, przed nią dwa wysokie, dymiące kominy, obok niższe kominy o bardzo dużej średnicy. Na pierwszym planie hałdy, teren przemysłowy, jałowy.

2. Rzeźbiarze krajobrazu

Krajobraz ulega zmianom pod wpływem działania czynników nieożywionych i ożywionych.

Czynniki nieożywione krajobrazu to słońce, woda i wiatr. Powodują one erozję, czyli proces niszczenia podłoża i skał.

Czynniki ożywione krajobrazu to organizmy: rośliny, zwierzęta, bakterie i grzyby. Będąc elementami środowiska, mogą je także przekształcać, np.:

• rośliny rosnące na wydmach zapobiegają przemieszczaniu się piasku;

• lasy zatrzymują wodę, zmniejszają siłę wiatru, latem podnoszą wilgotność powietrza;

• duże skupiska roślin tworzą lasy, łąki, parki, ogrody, sady.

R3RWEyrGLAR8Q

Fotografia prezentuje zakole rzeki, powstałe na skutek podmywania brzegów przez wodę.

R1cQBEPYWvfav

Fotografia prezentuje skałę kształtem przypominającą grzyba, będącą skutkiem erozji wiatrowej.

Więcej informacji na ten temat znajdziesz w e‑materiale Rzeźbiarze krajobrazuDkRPROZJ6Rzeźbiarze krajobrazu. 

3. Ukształtowanie terenu

Na podstawie wysokości mierzonej od poziomu morza (tzw. wysokości bezwzględnej) oraz ukształtowania powierzchni wyróżniamy następujące formy terenu:

• niziny – tereny położone na wysokości do 300 m n.p.m. (metrów nad poziomem morza), o powierzchni równinnej lub pagórkowatej, o niewielkich różnicach wysokości względnych (wysokość względna jest mierzona z dowolnego miejsca, np. od podnóża wzniesienia do jego wierzchołka, nie zaś od poziomu morza);

• wyżyny – tereny położone na wysokości powyżej 300 m n.p.m., o powierzchni równinnej lub pagórkowatej, słabo zróżnicowanej, o niewielkich różnicach wysokości względnych;

• góry – tereny położone na wysokości powyżej 300 m n.p.m., o silnie zróżnicowanej rzeźbie, o dużych różnicach wysokości względnych (przekraczających 300 m).

Na północy Polski występują depresje, czyli obszary lądu położone poniżej poziomu morza.

Ukształtowanie powierzchni ukazane jest na mapach hipsometrycznychmapa hipsometrycznamapach hipsometrycznych. Niziny zaznaczone są na nich różnymi odcieniami barwy zielonej, a wyżyny i góry – żółtej i czerwonej.

4. Rzeki i jeziora w Polsce

Rzeka to naturalny ciek wodny płynący w wyżłobionym przez siebie korycie. Można w niej wyróżnić:

• źródło – miejsce, z którego wypływa;

• bieg górny – odcinek początkowy, charakteryzujący się kamienistym dnem i dużą prędkością płynącej wody;

• bieg środkowy – odcinek charakteryzujący się nieco wolniejszą prędkością wody, która często podmywa brzegi, tworząc meandry (zakręty przypominające pętle);

• bieg dolny – odcinek, w którym rzeka płynie najwolniej, kończący się ujściem – miejscem, do którego rzeka wpływa (może być to inna rzeka, morze lub jezioro).

R15quTOeSp5NE

Ilustracja przedstawiająca przekrój przez profil terenu, ukazujący trzy odcinki biegu rzeki. Odcinek górny jest położony najwyżej, woda spływa ze szczytów gór. Odcinek środkowy stopniowo się wypłaszcza, rzeka w jego drugiej części meandruje. Odcinek dolny to teren ujścia rzeki do zbiornika wodnego. Koryto jest bardzo szerokie, rozlewa się.

RuRSwM6waHTjr

Galeria zdjęć przedstawiająca odcinki rzeki. Fotografia prezentuje bieg górny - wartko płynący, górski potok o wąskim korycie.

R1S1TVFR9FDhu

Fotografia przedstawia bieg środkowy rzeki - rzeka ma szerokie koryto przecinające teren pagórkowaty.

RvBSpJunRkk73

Fotografia prezentuje dolny bieg rzeki – koryto rzeczne jest szerokie, widoczne są piaszczyste łachy na rzece.

Brzegi rzeki – lewy i prawy – określa się, stojąc twarzą w stronę jej ujścia.

Inne rodzaje wód powierzchniowych to:

• jezioro – naturalne zagłębienie wypełnione wodą, do którego dna nie dociera światło, dlatego nie występuje na nim roślinność; jezioro może powstać także na skutek postawienia zapory;

• staw – mniejszy i płytszy od jeziora zbiornik wodny, którego całe dno porośnięte jest przez roślinność;

• mokradło – teren podmokły, łączący cechy środowiska lądowego i wodnego; jest porośnięte roślinnością;

• kanał – sztuczny ciek łączący rzeki i jeziora.

RvRrHgRChoHvv

Fotografia przedstawia bardzo szeroką rzekę. Po bokach bujne, liściaste drzewa, przy brzegach plaże, piaszczyste wyspy. W tle most, zabudowania.

R1bysNAn7oU4W

Fotografia rozległego jeziora. Woda spokojna, na pierwszym planie dwie niewielkie łódki. Gdzieniegdzie w oddali zalesione niewielkie wyspy.

5. Krajobrazy Polski

Polska leży w środkowej części Europy, w większości na terenie rozległych nizin. Północna część nizin sąsiaduje z Morzem Bałtyckim. Między obszarem nadmorskim a nizinami w środkowej Polsce rozciągają się tzw. pojezierza, czyli tereny, na których występują liczne jeziora. Od południa krajobraz Polski kształtują pasma górskie. Morze i góry wyznaczają północą i południową granicę naszego kraju. Na wschodzie i zachodzie granica przebiega wzdłuż rzek.

R1Leu0wBqu6Pw

Aktywna mapa Polski z zaznaczonymi pasami poszczególnych krajobrazów Polski. Od północy są to kolejno pas: pobrzeży, pojezierzy, nizin środkowopolskich, wyżyn, kotlin podgórskich, gór.

Aktywna mapa Polski z zaznaczonymi pasami poszczególnych krajobrazów Polski. Od północy są to kolejno pas: pobrzeży, pojezierzy, nizin środkowopolskich, wyżyn, kotlin podgórskich, gór.

Zasób interaktywny dostępny pod adresem https://zpe.gov.pl/b/PTOCCq6pm

Pas pobrzeży

Pobrzeże to wąski pas nizin nadmorskich, rozciągających się wzdłuż wybrzeża Morza Bałtyckiego. Sąsiedztwo to wpływa na klimat tego obszaru: zimy są łagodne, a lata niezbyt upalne.

Większa część pobrzeży charakteryzuje się płaskim lub lekko pofałdowanym terenem. Występują tu piaszczyste plaże (niskie wybrzeża), a przy nich wydmywydmawydmy. W niektórych miejscach spotkać można klify (urwiste, wysokie wybrzeża), a także przybrzeżne jeziora. Za wydmami ciągnie się pas lasów sosnowych.

Większość krajobrazów nadmorskich została ukształtowana przez erozję, m.in. wiatrową, oraz gromadzenie osadów przez wiatr (np. piasku, w wyniku czego powstały wydmy). Typowym wiatrem dla pasa pobrzeży jest bryzabryzabryza.

Ludzie wykorzystują zasoby krajobrazów nadmorskich na różne sposoby. Są to głównie:

• rybołówstwo;

• porty i przemysł stoczniowy;

• żegluga po Morzu Bałtyckim;

• turystyka;

• rolnictwo, szczególnie dobrze rozwinięte na obszarze ujścia Wisły.

Pojezierza

Pas pojezierzy rozciąga się w północnej części Polski na południe od pasa pobrzeży.

Pojezierza charakteryzują się pofałdowanym terenem i występowaniem licznych jezior. Duże obszary zajmują lasy iglaste i mieszane – położone są tu m.in. cenne przyrodniczo puszcze. Lata na pojezierzach są zazwyczaj chłodne, a zimy długie, czasami bardzo mroźne.

Występowanie licznych jezior sprawia, że rozwija się tu turystyka. Ze względu na duże tereny leśne duże znaczenie dla gospodarki ma też przemysł drzewny.

Niziny środkowopolskie

Niziny środkowopolskie leżą w środkowej części Polski, na południe od pojezierzy. Tereny te charakteryzują się równinnym krajobrazem. Takie ukształtowanie powierzchni sprzyja rozwojowi rolnictwa, dlatego większą część nizin zajmują łąki i pastwiska. Na nizinach środkowopolskich lata są przeważnie upalne, a zimy mroźne.

Wyżyny

Pas wyżyn leży w południowo‑wschodniej części Polski, pomiędzy nizinami a kotlinami podgórskimi. Obszar ten cechuje się niewysokimi wzniesieniami.

Poszczególne krainy geograficzne wchodzące w skład wyżyn znacznie różnią się między sobą pod względem budowy geologicznej i ukształtowania terenu. Na przykład na terenie zwanym Wyżyną Lubelską (na wschodzie Polski) przeważa krajobraz rolniczy. Natomiast cechą charakterystyczną Wyżyny Krakowsko‑Częstochowskiej (znanej jako Jura) są ciekawe formy skalne, powstałe wskutek rozpuszczania skał przez wodę, a także wąwozy czy jaskinie. Niektóre regiony Wyżyny Śląskiej są znacząco przekształcone przez człowieka wskutek rozwoju przemysłu.

Kotliny podkarpackie

Kotlina to obniżenie powierzchni ziemi otoczone ze wszystkich stron wzniesieniami.
Pas kotlin podgórskich to obszar leżący między wyżynami a Karpatami. Są to płaskie tereny z niewielkimi wzniesieniami.

W kotlinach występują bogate złoża surowców mineralnych, a także soli kamiennej, wydobywanej w Wieliczce. Duże znaczenie ma także turystyka.

Góry

W południowej części Polski znajdują się łańcuchy górskie: Sudety po zachodniej stronie i Karpaty – po wschodniej. Sudety i większa część pasm górskich w Karpatach to góry średnie, natomiast Tatry to góry wysokie.

Łańcuchy górskie są utworzone przez pasma górskie, czyli wydłużone zespoły gór. Przykładami pasm górskich w Sudetach są Karkonosze i Góry Stołowe, a w Karpatach – Tatry, Pieniny i Beskidy.

Górom ostateczny kształt nadają m.in. zewnętrzne czynniki rzeźbotwórcze, takie jak erozja.

Już wiesz

Skała to skupisko jednego lub wielu minerałów, czyli substancji o określonym składzie i właściwościach. Ze względu na pochodzenie dzieli się je na:

• magmowe, powstałe na skutek stygnięcia gorącej, płynnej substancji z głębin Ziemi – np. granit, bazalt;

• osadowe, powstałe na skutek gromadzenia się okruchów skał lub szczątków organizmów – np. piasek, piaskowiec, węgiel kamienny, wapień;

• przeobrażone, powstałe na skutek różnych procesów na powierzchni Ziemi, na dnie mórz itp., zmieniających właściwości skał magmowych i osadowych – np. gnejs, marmur.

RgHHmDb4j2zis

Fotografia przedstawiająca skalistą, stromą górę pokrytą śniegiem.

RjIWPW3IquFuq

Zdjęcie wystających ponad ziemię dużych, ciemnoszarych, spękanych skał. W górnych partiach częściowo pokryte drzewami. W tle las i pola.

R9SrakH8ULzeY

Zdjęcie wystających, pionowych, wysokich skał wapiennych jasnoszarego koloru. Poniżej trawa, krzewy.

Więcej informacji na temat skał w e‑materiale Nie każda skała jest twardaDCfo9ubo8Nie każda skała jest twarda.

Słownik

Zadania