Kryzys i upadek cesarstwa rzymskiego

Kryzys III wieku

W III w. n.e. cesarstwo rzymskie zmagało się z wieloma problemami wewnętrznymi. Okres niepokojów politycznych, gospodarczych i militarnych nazywany jest kryzysem III wieku. Wówczas w kraju dochodziło do licznych konfliktów i prób uzurpacji (chęci przejęcia) władzy. Gospodarka pogrążyła się w chaosie, a ludność wyniszczały epidemie. W tym okresie cesarstwo dotknęła tzw. plaga CyprianaPlaga Cyprianaplaga Cypriana. Gęste zaludnienie miast i dostęp do wody wszystkich mieszkańców, arystokracji i biedoty, powodował szerzenie się chorób.

Armia rzymska nie przypominała już wojska czasów wczesnego pryncypatuPryncypatpryncypatu. Legionistów rekrutowano z rejonów zasiedlonych masami barbarzyńskich imigrantów. Coraz większy wpływ na obieranie cesarzy miała gwardia pretoriańskatBvB2VGVrw_000tp001gwardia pretoriańska. Kryteria wyboru władców były proste: wygrywał ten z kandydatów, który obiecał większą premię za objęcie tronu. Oblicza się, że podczas trwającego 50 lat kryzysu pojawiło się około 20–25 uzurpatorów i pretendentów do władzy cesarskiej. Większość po krótkim czasie zginęła. Władzę oficjalnie objęło 26 cesarzy – dla większości wstąpienie na tron w praktyce było równoznaczne z wyrokiem śmierci. W tym czasie barbarzyńcyBarbarzyńca, plemiona barbarzyńskiebarbarzyńcy, dobrze wyczuwając wewnętrzne osłabienie imperium, zaczęli stopniowo rozprzestrzeniać się po terytorium cesarstwa.

RUbC9PLTqhRrR

Zdjęcie przedstawia linię fortyfikacji kamiennych z trzema bastejami połączonymi murem. Na bastejach widoczne blanki, umożliwiające strzelcom oddanie strzału bronią długodystansową.

Goci

RaS5uETPdXLOw

Ozdobna zapinka do szat używana przez Gotów. Kształtem przypomina pionowo ułożonego ptaka z dziobem zakrzywionym w lewą stronę na zdjęciu. Zapinka ma charakter mozaiki, wypełnionej kolorowymi - bordowymi, zielonymi, białymi i niebieskimi płytkami - w różnych kształtach, z pozłacanym obramowaniem. Na wysokości klatki piersiowej mozaika ma wybrzuszenie z guzkiem z umieszczoną w środku perłą i obramowaniem idącym w układzie litery "X" z umieszczonymi kolejno perłami.

Na zachodzie kontynentu europejskiego zagrożeniem stały się ludy pochodzące z terytorium Skandynawii, przede wszystkim dzisiejszej Szwecji. Stamtąd wywodziły się germańskie plemiona, które określa się mianem Gotów. W ich ślad na południowy wschód posuwali się Wandalowie, Burgundowie i Gepidowie. Ich wielki marsz w stronę Morza Czarnego w III w. n.e. spowodował wędrówkę i przemieszczanie się innych plemion. Markomanowie, Sarmaci i Kwadowie zostali zepchnięci w stronę granic Rzymu. W roku 267 zdołali nawet zdobyć Ateny.

Reformy Dioklecjana

R19CAV6VuNqxD1

Fragment rzeźby przedstawiający głowę starszego mężczyzny z brodą, uwydatnionymi cechami anatomicznymi twarzy - oczami, ustami, nosem i uszami. Na głowie rzeźby, nad zaznaczoną linią włosów, znajduje się otok przypominający swoim kształtem diadem z wypustami i guzkami.

W wyniku trwających całe dziesięciolecia wojen i najazdów cały region świata grecko‑rzymskiego został zrujnowany. Zniszczeniu lub rabunkowi uległy wielkie miasta. Te nieszczęścia szły w parze ze śmiercionośnymi epidemiami i kryzysem gospodarki.

Spokój w imperium zdołał przywrócić dopiero cesarz Dioklecjan na początku
IV w. n.e. Uznał on, że najbardziej efektywnym sposobem administrowania wielkim mocarstwem i zapobieżenia uzurpacjom będzie tzw. tetrarchiaTetrarchiatetrarchia, czyli współrządy czterech cesarzy: dwóch wyższych rangą i starszych wiekiem augustów oraz dwóch młodszych cezarów, w których rękach spoczywała władza wykonawcza. Każdy z tetrarchów otrzymał swoją armię i strefę, za którą odpowiadał.

Rt9vO6TmO7fKW1

Rzeźba przedstawiająca tetrarchów. Połączeni w pary, tetrarchowie stoją odwróceni do siebie plecami. Każda z par zwrócona jest w przeciwnym kierunku. W każdej parze jeden z tetrarchów obejmuje swoim prawym ramieniem towarzysza, łapiąc go za lewę ramię. Figury są przedstawione w pełnym ekwipunku i strojach oficjalnych. Lewe dłonie każdej z figur trzymają za rękojeść przypasanego im miecza. Rzeźby kamienne, pośrodku widoczne przełamanie kompozycji sceny w formie ułamanej ściany oddzielającej figury, powstałe w wyniku uszkodzenia, jak i ślad utlenienia materiału rzeźbiarskiego na skutek upływu czasu.

Dzięki reformom Dioklecjana granice cesarstwa zostały utrzymane i umocnione, a liczne miasta otoczono fortyfikacjami. Dioklecjan zwiększył liczebność armii oraz zhierarchizował administrację centralną, a ponadto zdecydował się na zreorganizowanie systemu podatkowego. Po niemal 50 latach zaciętej walki o przetrwanie imperium, wypełnionej wojnami domowymi, rewoltami, barbarzyńskimi najazdami i śmiercionośnymi epidemiami, Rzym pod panowaniem Dioklecjana i pozostałych tetrarchów nie tylko przetrwał, lecz zaczął się umacniać. Seria radykalnych reform na przełomie III i IV w. n.e. pozwoliła na przezwyciężenie kryzysu III wieku. Państwo zmieniło się jednak nie do poznania. Wiele zubożałych i zrujnowanych miast, zwłaszcza na bardziej dotkniętym najazdami Zachodzie, nie było już w stanie odzyskać dawnej świetności. Coraz wyższe podatki i rekwirowanie dóbr na potrzeby armii powodowało, że ludność uciekała z miast na prowincję, szukając możliwości zapewnienia sobie lepszych warunków bytowych. Naukowcy widzą w tym jeden z początkowych elementów procesu, który w epoce średniowiecznej był znany pod nazwą feudalizmuFeudalizmfeudalizmu. Antyczna, grecko‑rzymska cywilizacja, której synonimem był samorząd miast, zaczęła nieubłaganie odchodzić w przeszłość.

Wielka wędrówka ludów i podział cesarstwa rzymskiego

Reformy Dioklecjana zatrzymały na pewien czas kryzys w państwie, jednak nie uchroniły cesarstwa przed prawdziwym niebezpieczeństwem – wielką wędrówką ludówWielka wędrówka ludówwielką wędrówką ludów. Zapoczątkowali ją przybyli ze stepów Azji koczowniczy Hunowie, którzy
w 375 r. przekroczyli Wołgę i podbili część plemion germańskich. Przebywający nad Dunajem Wizygoci postanowili szukać schronienia w granicach imperium. Cesarstwo zezwoliło masom głodujących ludów osiedlić się na swoim terytorium. Wkrótce jednak, w związku ze słabością militarną cesarstwa, a także korupcją urzędników rzymskich i przymusem płacenia coraz wyższych danin barbarzyńcy wymknęli się spod kontroli i zaczęli pustoszyć Trację i Macedonię.

W 378 r. doszło do wielkiej bitwy pod Adrianopolem (dzisiaj Edirne w europejskiej części Turcji). Rzymianie ponieśli straszliwą klęskę z rąk wizygockiego wodza Fritigerna. Cesarz Walens zginął na polu walki, a ciała nigdy nie odnaleziono. Władca nie pozostawił męskiego potomka, co było przyczyną chaosu i licznych prób uzurpowania władzy. Była to pierwsza zapowiedź wielkich nieszczęść, jakie czekały cesarstwo ze strony najeźdźców.

W 395 r. n.e. po śmierci cesarza Teodozjusza Wielkiego doszło do kolejnej serii katastrofalnych wydarzeń, które miały położyć kres grecko‑rzymskiej cywilizacji w jej dotychczasowym kształcie. Imperium uległo definitywnemu podziałowi na cesarstwo zachodniorzymskie, ze stolicą w Rawennie i cesarstwo wschodniorzymskie, ze stolicą w Konstantynopolu.

Ćwiczenie 4

RElrnro5fGVgw1

Mapa przedstawiająca wielką wędrówkę ludów. Kolorem ciemnoczerwonym oznaczono terytorium cesarstwa rzymskiego, obejmujące obszar dookoła basenu Morza Śródziemnego, Oceanu Atlantyckiego (Hiszpania i Francja) aż po Brytanię do linii Muru Hadriana. Liniami ze strzałką oznaczono kierunki wędrówki ludów. Niebieską linią w kierunku Europy Zachodniej i Brytanii, następnie Afryki Północnej, Italii i Półwyspu Bałkańskiego prowadzone są kierunki marszu następujących plemion: Alanów, Gotów, Ostrogotów, Wizygotów, Swewów, Wandalów, Anglów, Jutów, Sasów, Burgundów. Ziemie dawnego cesarstwa rzymskiego opanowały następujące plemiona: od zachodu - Swewowie, Baskowie, Wizygoci, Frankowie, Burgundowie, Wandalowie, Ostrogoci. Italię oznaczono beżowym kolorem jako "Państwo Odoakra". Namiotem czarnym w Europie Środkowej oznaczono obóz Attyli. Przerywaną, czerwoną linią oznaczono linię podziału na cesarstwo zachodniorzymskie i cesarstwo wschodniorzymskie.

Na podstawie mapy ustal, które plemiona osiedliły się na terenie cesarstwa rzymskiego. Powiedz, która część imperium w większym stopniu została objęta najazdami.

R1a6V1vRfysTN

(Uzupełnij).

Pokaż podpowiedź

Zwróć uwagę na kierunki najazdów plemion pokazane na mapie. Każde z nich założyło własną organizację państwową, co rozpoznasz po kolorach przypisanych plemionom.

Pokaż rozwiązanie

Na terytorium cesarstwa rzymskiego osiedlili się m.in. Wizygoci, Ostrogoci i Wandalowie. Obszarem objętym najazdami plemion barbarzyńskich był obszar zachodniej części cesarstwa.

Ćwiczenie 4

Wymień nazwy plemion, które dokonywały najazdów na terytorium cesarstwa rzymskiego.

R1e6gzTqdG3E0

(Uzupełnij).

Pokaż odpowiedź

M.in. Swewowie, Wandalowie, Frankowie, Ostrogoci, Wizygoci, Longobardowie.

Najazdy plemion barbarzyńskich

R1YMiAY1GmaRF

Parada Alaryka na ulicach Aten po zdobyciu miasta. Obraz wykonany w epoce nowożytnej. Na pierwszym planie Alaryk - wojownik odziany w złotą zbroję i hełm, prowadzący pochód wojowników konnych. Po obu bokach trasy Grecy odziani w białe togi witają i przyglądają się przybyłym wojskom. W prawym górnym rogu obrazu widoczne kolumny na górnej kondygnacji domostwa, przez które spoglądają Grecy ku centrum sceny na ulicy. W tle zbudowania świątynne na Akropolu, widoczny fragment kolumnady i attyki świątyni, a także zieleń porastająca budynek w centralnej części.

W IV w n.e. na terenie Europy trwała wędrówka różnych plemion. Była spowodowana najazdami plemion koczowniczych ze stepów położonych w Azji, zwanych Hunami. W wyobrażeniu Rzymian ich zwyczaje stanowiły szczyt barbarzyństwa, a także obawiano się ich ze względu na sposób prowadzenia walki z przeciwnikiem. Hunowie atakowali gwałtownie, z impetem i szybkością, co powodowało przemieszczanie się ludów dotychczas osiadłych. W związku z tym na granice Imperium Rzymskiego zaczęli coraz mocniej napierać barbarzyńcy, którym przewodzili wybitni wodzowie. Półwysep Bałkański i północną Italię atakował Alaryk na czele germańskich Wizygotów.

W związku z coraz silniejszym naporem ludów germańskich z częścią z nich Rzym zdecydował się zawrzeć przymierze. Wynikało to z faktu rozciągłości granic cesarstwa, a także słabości rzymskiej armii, która dodatkowo doznała w 378 r. klęski pod Adrianopolem z rąk Wizygotów. Rzym za cenę pozwolenia osiedlenia się na terytorium cesarstwa, a także płacony trybut, zobowiązywał ludy do dostarczania żołnierzy. Takie plemiona uzyskiwały status foederati [czyt.: federati], a więc sprzymierzonych.  W ten sposób porozumienie z Wizygotami zawarł cesarz Teodozjusz. Po jego śmierci w 395 r. , gdy nastąpił trwały rozpad cesarstwa, plemiona barbarzyńskie coraz śmielej funkcjonowały na nowym terytorium, a ich wodzowie postępowali względem Rzymu z pozycji siły.

Niebawem wizygocka armia zaatakowała Italię. W 410 r. n.e., po kilku miesiącach oblężenia, zdobyła Rzym (od 402 r. siedzibą cesarza była już Rawenna). Wieczne Miasto po raz pierwszy od niemal 800 lat padło ofiarą obcej armii. Barbarzyńcy palili i plądrowali Rzym przez kilka dni. Rzymskie wojska wycofały się z Brytanii. W prowincjach rzymskich powstawały królestwa Germanów: w Hiszpanii osiedlili się Swebowie i Wizygoci ( którzy zajęli też południowa Galię) natomiast Wandalowie opuścili Hiszpanię i osiedli w północnej Afryce.

RZQUnDPrfYVUN

Obraz nowożytny. Na pierwszym planie przedstawiono grupę wojowników wizygockich, zbierających kosztowności, naczynia. Jeden z wojowników o rudych włosach podaje z zaprzęgniętego w bydło wozu zrabowane precjoza towarzyszom. Za nim stoi wojownik wizygocki. Trzyma w lewej dłoni włócznię, jest odziany w wilczą skórę. Głowa wilka służy mu za nakrycie głowy. Po lewej stronie ilustracji wojownik na koniu odziany w zbroję, odwrócony do widza tyłem, wydaje rozkazy poprzez gest prawej ręki. W tle widać kolumny i budynek rzymskiej świątyni. Całość kompozycji utrzymana jest w kolorach zachodzącego słońca.

Upadek cesarstwa rzymskiego

REFb4pqfQIrcD1

Ilustracja przedstawia wojownika, dzierżącego w prawej dłoni broń obuchową - kiścień, w lewej zaś dwie włócznie. Attyla ukazany jest na koniu, w dynamicznej pozie. Pod nim koń okryty jest czerwoną derką, u boku przypięty kołczan ze strzałami. Wojownik na koniu odziany jest w zbroję w stylu rzymskim, na głowie nosi wilczą skórę. Wojownik na koniu spogląda w kierunku lewej dolnej krawędzi, gdzie widać fragment dolnej partii martwego ciała okryty togą, w głębi rozwinięty zwój pergaminu z napisem. Bliżej prawej krawędzi w tle widać ukazaną we mgle grupę wojowników barbarzyńskich i pomarańczowy sztandar nad ich głowami. U dołu ilustracji leżący, przerażony wojownik spogląda w kierunku centrum ilustracji.

W połowie V w. n.e. Galię zaatakowali Hunowie pod wodzą Attyli, a strach przed straszliwym zagrożeniem doprowadził do scementowania wielkiego sojuszu Galo‑Rzymian i barbarzyńców: Franków, Alamanów, Burgundów, a nawet Wizygotów. Ich pomoc pozwoliła rozbić Hunów w wielkiej bitwie na Polach Katalaunijskich w północno‑wschodniej Francji, w 451 roku n.e. i powstrzymać ich przed atakiem na Rzym. Była to jedna z decydujących bitew w historii.

Kiedy minęło bezpośrednie zagrożenie, powróciły konflikty. W 455 roku król Wandalów w Afryce, Genzeryk, zdobył Rzym i złupił miasto do szczętu.

R1P8836OlACyj

Obraz nowożytny. Na pierwszym planie przedstawiono tumult uliczny: zamieszki i chaotyczną ucieczkę mieszkańców Rzymu. Barbarzyńcy porywają niewiasty i okradają świątynie Rzymu ze skarbów. Na pierwszym planie Genzeryk na koniu rozkazuje wojownikom, poprzez wskazanie prawą ręką, wyprowadzić obywateli Rzymu do niewoli. Na wprost niego, na schodach świątyni, widoczny jest biskup Rzymu z pastorałem, przyglądający się zagładzie miasta. W centrum widać wynoszoną przez barbarzyńców menorę - siedmioramienny świecznik. W tle widoczne zabudowania świątynne i wyniesienie naturalne wzgórza ze stromym spadem, na którego szczycie znajduje się kolejna świątynia antyczna. Światło słoneczne pada z lewej krawędzi obrazu na scenę tumultu w centrum.

Odtąd faktyczną władzę w zachodniej części cesarstwa sprawowali kolejno potężni germańscy wodzowie. Ostatecznie w 476 r. n.e. Odoaker ogłosił się królem na barbarzyńską modłę, detronizując ostatniego cesarza rzymskiego, nieletniego Romulusa Augustulusa, który przypadkiem nosił zarówno imię mitycznego założyciela Rzymu, Romulusa, jak i założyciela cesarstwa – Augusta. Odoaker odesłał insygnia cesarskie do Konstantynopola. Od tego czasu formalnie naczelną władzę nad cesarstwem sprawował cesarz Wschodu, a Odoaker był tylko jego reprezentantem. Moment ten uznaje się za cezurę wyznaczającą koniec starożytności.

Powody, dla których cesarstwo rzymskie - imperium rozciągające się od wybrzeży Półwyspu Iberyjskiego i Afryki Północnej, przez północne rubieże Brytanii, rzekę Dunaj po Azję Mniejszą, Arabię i Egipt - były złożone, zależne od czynników wewnętrznych i zewnętrznych.

Przyczyny wewnętrzne to m.in.:

• Korupcja polityczna urzędników i wykruszanie się elit na wysokich stanowiskach;

• Spadek wartości monety, poprzez mieszanie złota i srebra z mniej wartościową miedzią;

• Kryzys w armii rzymskiej, składającej się w coraz większym stopniu z barbarzyńców;

• Brak regularnej ściągalności podatków;

• Walki wewnętrzne o władzę i brak stabilizacji;

• Szerzące się choroby i epidemie.

Do przyczyn zewnętrznych można zaliczyć m.in.:

• Najazdy plemion barbarzyńskich;

• Długoletnie wojny cesarstwa rzymskiego na rubieżach, m.in. z państwem Sasanidów na wschodzie;

• Zaniechanie podbojów, co powodowało brak napływu taniej siły roboczej;

• Rozciągłość granic i brak możliwości utrzymania ochrony wojskowej na całej ich długości.

Podsumowanie

Podsumowanie

1. Omów reformy cesarza Dioklecjana.

2. Wymień przyczyny kryzysu i upadku cesarstwa rzymskiego.

3. Wyjaśnij, w jaki sposób plemiona barbarzyńskie przyczyniły się do upadku cesarstwa zachodniorzymskiego.

4. Wyjaśnij, dlaczego bitwa na Polach Katalaunijskich zaliczana jest do  najważniejszych w dziejach historii.

5. Jakie skutki dla Europy niosło wielowiekowe panowanie Imperium Rzymskiego?