Kryzys i upadek cesarstwa rzymskiego
Wyjaśnij, w jaki sposób doszło do upadku republiki rzymskiej.
Wymień terytoria podbite przez Rzymian w okresie republiki i cesarstwa.
Przypomnij, czym był pryncypat.
Kryzys III wieku
W III w. n.e. cesarstwem rzymskim wstrząsnął kryzys, nazywany kryzysem III wieku. W kraju dochodziło do licznych wojen domowych i uzurpacji. Gospodarka pogrążyła się chaosie, a ludność wyniszczały epidemie. Armia rzymska nie przypominała już wojska czasów wczesnego pryncypatu. Legionistów rekrutowano z rejonów zasiedlonych masami barbarzyńskich imigrantów. Coraz większy wpływ na obieranie cesarzy miała gwardia pretoriańskagwardia pretoriańska. Kryteria wyboru władców były proste: wygrywał ten z kandydatów, który obiecał większą premię za objęcie tronu. Oblicza się, że podczas trwającego 50 lat kryzysu pojawiło się około 20–25 uzurpatorów i pretendentów do władzy cesarskiej. Większość po krótkim czasie zginęła. Władzę oficjalnie objęło 26 cesarzy – dla większości wstąpienie na tron w praktyce było równoznaczne z wyrokiem śmierci. W tym czasie barbarzyńcy, dobrze wyczuwając wewnętrzne osłabienie imperium, rozpoczęli zmasowany atak.
W trakcie kryzysu III wieku nie tylko Rzym, lecz także inne miasta w cesarstwie zaczęły otaczać się fortyfikacjami. Na zdjęciu powyżej: potężne mury w mieście Lugo w północno‑zachodniej Hiszpanii. Powstały w latach 263–276 n.e. Stanowią jeden z najlepiej zachowanych przykładów rzymskiej fortyfikacji w Europie.
Goci
Na Zachód zagrożenie przybyło aż z terenów dzisiejszej Szwecji. Stąd wywodziły się germańskie plemiona, które określamy mianem Gotów. W ich ślad na południowy wschód posuwali się Wandalowie, Burgundowie i Gepidowie. Ich wielki marsz w stronę Morza Czarnego w II w. n.e. wywołał reakcję łańcuchową i ruchy innych plemion. Markomanowie, Sarmaci i Kwadowie zostali zepchnięci w stronę granic Rzymu. W III w. n.e. Goci podejmowali zmasowane ataki na Bałkany, miasta greckie w tym rejonie i na samą Grecję. W roku 267 zdołali nawet zdobyć Ateny.
Wskaż prawdziwe zdania opisujące plemiona germańskie.
- Goci przybyli do Europy Środkowej z terenów dzisiejszej Rosji.
- Plemię Gotów w III w. n.e. zaatakowało granice cesarstwa rzymskiego.
- Wandalowie brali udział w wędrówce ludów.
- Plemię Burgundów zdołało zdobyć miasto Rzym.
- Goci zdobyli Ateny w III w. n.e.
Reformy Dioklecjana
W wyniku trwających całe dziesięciolecia wojen i najazdów cały region świata grecko‑rzymskiego został zrujnowany. Zniszczeniu lub rabunkowi uległy wielkie miasta. Te nieszczęścia szły w parze ze śmiercionośnymi epidemiami i kryzysem gospodarki.
Spokój w imperium zdołał przywrócić dopiero cesarz Dioklecjan na początku IV w. n.e. Uznał on, że najbardziej efektywnym sposobem administrowania wielkim mocarstwem i zapobieżenia uzurpacjom będzie tzw. tetrarchia, czyli współrządy czterech cesarzy: dwóch wyższych rangą i starszych wiekiem augustów oraz dwóch młodszych cezarów, w których rękach spoczywała władza wykonawcza. Każdy z tetrarchów otrzymał swoją armię i strefę, za którą odpowiadał.
W oparciu o mapę przyporządkuj prowincje do tetrarchów, którzy nimi zarządzali.
Hiszpania, Egipt, Brytania, Mezja, Azja, Tracja, Galia, Italia
| Dioklecjan | |
|---|---|
| Galeriusz | |
| Maksymian | |
| Konstancjusz |
Zażegnanie kryzysu
Dzięki reformom Dioklecjana granice cesarstwa zostały utrzymane i umocnione, a liczne miasta otoczono fortyfikacjami. Dioklecjan zwiększył liczebność armii oraz zhierarchizowanej administracji centralnej, a ponadto zdecydował się na zreorganizowanie systemu podatkowego. Po niemal 50 latach zaciętej walki o przetrwanie imperium, wypełnionej wojnami domowymi, rewoltami, barbarzyńskimi najazdami i śmiercionośnymi epidemiami, Rzym pod panowaniem Dioklecjana i pozostałych tetrarchów nie tylko przetrwał, lecz zaczął się umacniać. Seria radykalnych reform na przełomie III i IV w. n.e. pozwoliła na przezwyciężenie kryzysu III wieku. Państwo zmieniło się jednak nie do poznania. Wiele zubożałych i zrujnowanych miast, zwłaszcza na bardziej dotkniętym najazdami Zachodzie, nie było już w stanie odzyskać dawnej świetności. Antyczna, grecko‑rzymska cywilizacja, której synonimem był samorząd miast, zaczęła nieubłaganie odchodzić w przeszłość.
Zaznacz reformy, dzięki którym został zażegnany kryzys III wieku.
- Wprowadzenie systemu tetrarchii.
- Reforma rolnictwa.
- Reforma podatkowa.
- Wypowiedzenie wojny barbarzyńcom.
- Reforma administracji.
- Zlikwidowanie senatu.
Wielka wędrówka ludów i podział cesarstwa rzymskiego
Reformy Dioklecjana zatrzymały na pewien czas kryzys w państwie, jednak nie uchroniły cesarstwa przed prawdziwym niebezpieczeństwem – wielką wędrówką ludów. Nad Dunajem pojawili się germańscy Ostrogoci, których wypchnęli z ich siedzi w południowo‑środkowej Azji, koczowniczy Hunowie. Panujący cesarz pozwolił masom głodujących barbarzyńców osiedlić się w Tracji. Wkrótce jednak, w związku z nadużyciami urzędników i złym traktowaniem, wymknęli się spod kontroli i zaczęli pustoszyć Trację i Macedonię. Zagrozili nawet Konstantynopolowi. W 378 roku doszło do wielkiej bitwy pod Adrianopolem w Tracji (dzisiaj Edirne w europejskiej części Turcji). Rzymianie ponieśli straszliwą klęskę. Panujący wówczas cesarz zginął na polu walki. Była to pierwsza zapowiedź wielkich nieszczęść, jakie czekały cesarstwo ze strony najeźdźców.
W 395 r. n.e. po śmierci cesarza Teodozjusza Wielkiego doszło do kolejnej serii katastrofalnych wydarzeń, które miały położyć kres grecko‑rzymskiej cywilizacji w jej dotychczasowym kształcie. Imperium uległo definitywnemu podziałowi na cesarstwo zachodniorzymskie, ze stolicą w Rawennie, i cesarstwo wschodniorzymskie, ze stolicą w Konstantynopolu.
Konstantynopol został założony przez cesarza Konstantyna Wielkiego, który w 324 r. n.e. podjął decyzję o wzniesieniu miasta na miejscu greckiego Byzantionu. W 330 roku awansowało ono na administracyjną stolicę cesarstwa, która kontrolowała łączącą Morze Śródziemne i Morze Czarne Cieśninę Bosfor, jak i szlaki na styku Europy i Azji. Położona była w niedalekiej odległości od granic na Dunaju i Eufracie, dlatego mogła stanowić dogodny punkt dowodzenia.
Przyrzyj się poniższej mapie i powiedz, która część cesarstwa w większym stopniu została objęta najazdami.
Na podstawie mapy ustal, które plemiona osiedliły się na terenie cesarstwa rzymskiego. Wypisz je poniżej.
Wskaż cesarza, który dokonał podziału cesarstwa.
- Teodozjusz Wielki
- Konstantyn Wielki
- Dioklecjan
- Oktawian August
Najazdy plemion barbarzyńskich
Na granice imperium zaczęli coraz mocniej napierać barbarzyńcy, którym przewodzili wybitni wodzowie. Półwysep Bałkański i północną Italię atakował Alaryk na czele germańskich Wizygotów.
Dunaj przekroczyli też i natarli na Italię Ostrogoci, którzy uciekali przed azjatyckimi Hunami. Zaangażowanie rzymskich wojsk na różnych odcinkach granicy doprowadziło do osłabienia kluczowej granicy na Renie. Strzegli jej dozbrajani i opłacani przez Rzymian barbarzyńscy sojusznicy, Frankowie i Alamanowie.
Niebawem wizygocka armia zaatakowała Italię. W 410 r. n.e., po kilku miesiącach oblężenia, zdobyła Rzym. Wieczne Miasto po raz pierwszy od niemal 800 lat padło ofiarą obcej armii. Barbarzyńcy palili i plądrowali Rzym przez kilka dni.
Doszło do utraty wszystkich kluczowych rzymskich prowincji. Rzymskie wojska wycofały się z Brytanii. W Hiszpanii, którą opuścili Wandalowie, powstało królestwo Swebów, którzy zawarli sojusz z lokalnymi Wizygotami.
Upadek cesarstwa rzymskiego
W połowie V w. n.e. Galię zaatakowali azjatyccy Hunowie pod wodzą Attyli, a strach przed straszliwym zagrożeniem doprowadził do scementowania wielkiego sojuszu Galo‑Rzymian i barbarzyńców: Franków, Alamanów, Burgundów, a nawet Wizygotów. Ich pomoc pozwoliła rozbić Hunów w wielkiej bitwie na Polach Katalaunijskich w północno‑wschodniej Francji, w 451 roku n.e., i powstrzymać ich przed atakiem na Rzym. Była to jedna z decydujących bitew w historii.
Wyjaśnij, dlaczego bitwa na Polach Katalaunijskich zaliczana jest do jednych z najważniejszych w dziejach historii.
Kiedy minęło bezpośrednie zagrożenie, powróciły konflikty. W 455 roku król Wandalów w Afryce, Genzeryk, zdobył Rzym i złupił miasto do szczętu.
Odtąd faktyczną władzę w zachodniej części cesarstwa sprawowali kolejno potężni germańscy wodzowie. Ostatecznie w 476 r. n.e. Odoaker ogłosił się królem na barbarzyńską modłę, detronizując ostatniego cesarza rzymskiego, nieletniego Romulusa Augustulusa, który przypadkiem nosił zarówno imię mitycznego założyciela Rzymu, Romulusa, jak i założyciela cesarstwa – Augusta. Romulus Augustulus odesłał insygnia cesarskie do Konstantynopola. Od tego czasu formalnie naczelną władzę nad cesarstwem sprawował cesarz Wschodu, a Odoaker był tylko jego reprezentantem. Moment ten uznaje się za cezurę wyznaczającą koniec starożytności.
Podsumowanie
Korzystając z mapy oraz wiedzy zdobytej na lekcji, uzupełnij poniższy tekst.
Hunowie, 378, kryzysie, Dioklecjan, Goci, prowincji, Attyla, Konstantynopolu, Wizygoci, zachodniorzymskie, reform, 395, wędrówkę ludów, starożytności, Teodozjusz, tetrarchii, Wandalowie, Odoaker, Rzymie
W III wieku imperium rzymskie znalazło się w ..................................... Na pewien czas cesarz .................................... powstrzymał trudności w państwie, przeprowadzając szereg ..................................... Wprowadził również system ...................................., czyli współrządów czterech cesarzy, z których każdy odpowiadał za inny obszar imperium. W IV wieku najazdy plemion barbarzyńskich zapoczątkowały wielką ..................................... .................................... spustoszyli Galię i Hiszpanię, a następnie osiedlili się w północnej Afryce. Z Azji Środkowej do Europy przywędrowali ...................................., którzy atakowali północne prowincje cesarstwa. Ataki barbarzyńców doprowadziły w .................................... roku do podziału państwa na cesarstwo ...................................., ze stolicą w Rawennie, oraz wschodniorzymskie ze stolicą w ..................................... W 476 roku germański wódz .................................... zdobył Rzym i zdetronizował ostatniego cesarza Romulusa Augusta. Przyjmuje się, że owa data wyznacza koniec .....................................
Polecenia
Omów reformy cesarza Dioklecjana.
Wymień przyczyny kryzysu i upadku cesarstwa rzymskiego.
Wyjaśnij, w jaki sposób plemiona barbarzyńskie przyczyniły się do upadku cesarstwa zachodniorzymskiego.
Jakie skutki dla Europy miało panowanie rzymskie?