Narodziny cesarstwa rzymskiego
Omów ustrój republiki rzymskiej.
Przypomnij, kim był dyktator.
Scharakteryzuj rzymskie podboje.
Pokonanie w połowie II w. p.n.e. dwóch wielkich ludów – Kartagińczyków i Greków – potwierdziło potęgę Rzymu w świecie śródziemnomorskim. Wielkie podboje i spektakularne zwycięstwa Rzymian przyniosły jednak imperium wiele niekorzystnych skutków. Pojawiły się ostre konflikty społeczne i polityczne. Coraz silniej uwidaczniały się różnice interesów pomiędzy bogatą arystokracją a plebejuszami. W interesie tych pierwszych leżało dalsze organizowanie podbojów, dzięki którym czerpali ogromne zyski. Plebejusze natomiast nie tylko nie odnosili żadnych korzyści, ale także ponosili największe koszty prowadzonych wojen.
Republika nie umiała poradzić sobie ze sprawnym administrowaniem tak ogromnym terytorium, a żołnierze byli coraz bardziej oddani swoim wodzom, a nie Rzymowi. Między innymi dlatego na początku I w. p.n.e. władzę w republice udało się zdobyć Gajuszowi Juliuszowi Cezarowi. Dzięki poparciu innych potężnych wodzów – Pompejusza i Krassusa – Cezar został wybrany konsulem.
Gajusz Juliusz Cezar – droga na szczyt
Wskaż na ilustracji Juliusza Cezara.
W latach 50. p.n.e. Cezar w serii zwycięskich kampanii dokonał niezwykle krwawego podboju Galii, czyli terenów dzisiejszej Francji i Belgii. Oparł granice Rzymu na naturalnej barierze, jaką stanowiła rzeka Ren. Wzrost jego potęgi szybko zaniepokoił dotychczasowych sojuszników. Cezar, opromieniony chwałą zwycięzcy Galów i dysponujący wielką fortuną oraz oddanymi zwolennikami, stanowił dla Pompejusza śmiertelne zagrożenie.
Pompejusz dokonał w tej sytuacji politycznej wolty i zawarł sojusz z senatem. Cezar, gdy oskarżono go o zdradę, ruszył z wojskiem na Rzym. W 49 r. p.n.e. przekroczył oddzielającą Galię od Italii rzekę o nazwie Rubikon. Było to jawne pogwałcenie rzymskiego prawa, ponieważ legiony nie mogły stacjonować w Italii. W efekcie w Rzymie wybuchła wojna domowa.
Cezar miał wypowiedzieć przy tej okazji zdanie: „Kostka [do gry] została rzucona” (Alea iacta est). Od tamtej pory oznacza ono podjęcie nieodwołalnej decyzji, podobnie jak wyrażenie „przekroczyć Rubikon”. W przypadku Cezara była to decyzja o podjęciu wojny z Pompejuszem i senatem.
Kapsuła czasu
Obecnie słowo Italia jest synonimem Włoch, państwa leżącego na Półwyspie Apenińskim. W czasach Cezara było inaczej. Kraina zwana Italią obejmowała tylko południową i środkową część Półwyspu, a jej granicę z rozciągającą się aż po Alpy Galią Przedalpejską wyznaczała rzeka Rubikon. Przez stulecia trwały spory, którą z rzek należy utożsamić z tym starożytnym Rubikonem. Dopiero pod koniec XX wieku badacze ustalili, że była to rzeka Fiumicino.
Cezar rozbił wojska Pompejusza pod Farsalos w greckiej Tesalii (48 r. p.n.e.). Pompejusz zbiegł do Egiptu, gdzie został zamordowany.
Rządy Cezara
Zwycięski Cezar przejął pełnię władzy w Rzymie. Formalnie sprawował ją jako konsul albo dyktator (władza dyktatorska została mu przyznana najpierw na 10 lat, a następnie dożywotnio). Dokonał licznych zmian w administracji. Zwiększył liczbę senatorów (do 900) i urzędników. Zreformował kalendarz, zniósł część długów. Wielkim błędem Cezara było jednak kumulowanie coraz liczniejszych tytułów i honorów. Jego imieniem nazwano nawet miesiąc w kalendarzu (lipiec – po łacinie Iulius), a w senacie wyznaczono dla niego krzesło ze złota.
Nie wszystkim podobały się nowe porządki. Kilkudziesięciu senatorów zawiązało spisek i dokonało 15 marca 44 r. p.n.e. zamachu na Cezara, sztyletując go w Teatrze Pompejusza, a dokładnie w Kurii Pompejusza (Curia Pompeia) będącą częścią tej budowli.
Jednym z przywódców spisku był przyjaciel Cezara, Brutus. Dyktator traktował go jak własnego syna. Mimo że Brutus walczył w czasie wojny domowej po stronie Pompejusza, Cezar wybaczył mu nielojalność. Według późniejszej legendy, tuż przed śmiercią Cezar miał z wyrzutem zapytać: „I ty, Brutusie, przeciw mnie?”.
Jak myślisz, dlaczego spiskowcy zdecydowali się zamordować Cezara?
- Uważali się za obrońców republiki – bali się, że Cezar lada dzień ogłosi się królem.
- Zostali przekupieni przez króla Partów.
- Chcieli się zemścić za podbój Galii.
Republika rzymska po śmierci Cezara
Charyzmatyczny Cezar miał bardzo wielu zwolenników, także w senacie. Najwięcej pośród oficerów i żołnierzy. Na ich czele stanął konsul Marek Antoniusz oraz Oktawian, wnuk siostry Cezara i jego przybrany syn. Antoniusz i Oktawian pomścili Cezara, pokonując spiskowców w bitwie pod Filippi (42 r. p.n.e.), w której zginął Brutus. Jednak w niedługim czasie doszło do rozłamu i walki o władzę dotychczasowych sprzymierzeńców. Trwającą blisko 10 lat wojnę domową zakończyła wielka bitwa morska pod Akcjum w 31 r. p.n.e., na zachodnim wybrzeżu Grecji, podczas której Oktawian rozbił flotę Antoniusza. Pokonany wódz niedługo potem popełnił samobójstwo.
Oktawianowi przypadła niepodzielna władza nad całym imperium i wielkie bogactwa Egiptu. Przy życiu nie pozostał już żaden z wielkich wodzów. Wielka epoka opartej na rządach senatu i ludu republiki po długich pięciu wiekach chyliła się ku końcowi.
Oktawian August – pierwszy cesarz rzymski
Zasadniczym celem Oktawiana było utrzymanie silnej władzy centralnej, położenie kresu chaosowi i wojnom domowym oraz przywrócenie porządku i dyscypliny.
W dniu 16 stycznia 27 r. p.n.e senat nadał Oktawianowi nowy tytuł Augusta. Owa data uznawana jest za symboliczny początek cesarstwa rzymskiego.
Wedle oficjalnej ideologii senat władał imperium, a August był tylko pierwszym spośród urzędników, wypełniającym swe zadania zgodnie z republikańską tradycją i w jej ramach. Z racji jego wyjątkowej pozycji mówiono o nim: princeps („pierwszy”). Był to honorowy tytuł oznaczający najbardziej zasłużonego obywatela. Od tego tytułu ustrój stworzony przez Augusta nazywamy pryncypatem (I w. p.n.e.–koniec III w. n.e.).
Od słowa princeps pochodzi ang. prince i niem. Prinz – wyrazy określające księcia krwi (syna króla).
Doszło do symbolicznego podziału władzy między Oktawianem i senatem. Faktycznie jednak ster rządów dzierżył sam August. Dowodził armią, kontrolował finanse państwowe. Umiał wpływać na senatorów, ponieważ to cesarz decydował o awansie poszczególnych członków rzymskiej elity do senatu (liczba senatorów została zmniejszona do 600). W czasie swojego panowania August potrafił jednak utrzymać dobre relacje z senatorami. Umiejętnie zachowywał pozory. Regularnie zdawał senatorom sprawę z podejmowanych decyzji wagi państwowej.
Funkcjonowały dwa rodzaje prowincji. Senat sprawował nadzór nad prowincjami „publicznymi”, które od dawna znajdowały się pod panowaniem rzymskim. Cesarz nadzorował pozostałe prowincje, tzw. cesarskie, w których zazwyczaj stacjonowały wojska. Najważniejszą z prowincji cesarskich był Egipt, który miał specjalny status. Senatorzy nie mieli prawa bez zgody cesarza go odwiedzać. W rzeczywistości stanowił prywatną domenę cesarza i jego rodziny.
Zasadniczym wymiarem stabilizacji ustroju było też zagwarantowanie ładu społecznego. W tej sytuacji cesarz i jego urzędnicy dbali nade wszystko o zapewnienie ludowi Italii i Rzymu racjonowanego i dofinansowywanego przez państwo zboża, okresowego rozdawnictwa żywności oraz rozrywek masowych.
August został również najwyższym kapłanem. Dbał o sprawy kultu państwowego, przewodniczył uroczystościom religijnym, mianował kapłanów i ustalał kalendarz. Jego działania doprowadziły do uznania przez senat Juliusza Cezara, przybranego ojca Augusta, za boga. Po śmierci także sam August został zaliczony w poczet bogów, co zapoczątkowało tradycję ubóstwiania kolejnych rzymskich cesarzy.
Zahamowanie rzymskich podbojów
Mimo że August toczył liczne kampanie wojenne, dotykały one głównie rejonów pogranicznych. Rzymianie podjęli m.in. próbę przekroczenia Renu, ale w 9 r. n.e. germańskie plemiona odniosły wielkie zwycięstwo nad Rzymianami w bitwie w Lesie Teutoburskim, na wschód od Renu. August uznał, że dalsza ekspansja Rzymu w Europie nie ma sensu. Od tej pory imperium broniło swych granic na linii wielkich rzek Renu i Dunaju, gdzie łącznie stacjonowała mniej więcej połowa rzymskich legionów.
Kapsuła czasu
Opowieści o bitwie w Lesie Teutoburskim stały się szczególnie popularne w XIX wieku. Niewątpliwie przyczynił się do tego rozwój niemieckiego nacjonalizmu. Niemcy uznali się bowiem za spadkobierców antycznych plemion germańskich, które odniosły spektakularne zwycięstwo nad Rzymem, wyznaczając w ten sposób granicę na Renie. Przebieg tej granicy w XIX i XX wieku stał się przyczyną sporu między zjednoczonymi Niemcami a Francją.
Współczesne badania DNA wykazały, że w rzeczywistości od starożytnych Germanów wywodzi się ok. 20% Niemców.
Pax Romana – pokój rzymski
Wewnątrz imperium, na wielkich obszarach Europy, Azji i Afryki po raz pierwszy od długich dziesięcioleci panował upragniony pokój. Wszystko sprzyjało rozwojowi gospodarczemu. Rozkwitał handel. W coraz większej mierze imperium stanowiło, na niespotkaną dotąd skalę, ogromny organizm gospodarczy, połączony siecią dróg, szlaków morskich, targów i portów.
Pokój stanowił jedno z najważniejszych ideowych haseł rządów Augusta. Poświęcono mu sławny Ołtarz Pokoju w Rzymie.
August zmarł w 14 r. n.e., w wieku 75 lat, po ponad 40 latach rządów. Jego wielka indywidualność zdominowała dzieje Rzymu na ponad pół wieku. Jego imiona, Cezar i August, stały się z czasem dla kolejnych cesarzy, jego następców, oficjalnymi tytułami.
Rządy Oktawiana Augusta nazywano „komedią republiki”. Jak myślisz, dlaczego?
- Ustrój republikański był już tylko pozorem – władza absolutna znajdowała się w ręku Augusta.
- Na polecenie Augusta w teatrach często wystawiano komedie.
- August często żartował, czym rozbawiał wszystkich do łez.
Oceń panowanie i reformy Oktawiana Augusta.
Rzym w okresie pryncypatu
Następcy Oktawiana nie prowadzili wojen zdobywczych. Koncentrowali się na umacnianiu podbitych prowincji i utrzymaniu granic cesarstwa, które opierały się na Renie i Dunaju.
Dopiero na początku II w. n.e. niemal dwudziestoletnie panowanie cesarza Trajana rozpoczęło kolejną serię podbojów. Trajan był zarówno doskonałym wodzem, jak i zarządcą. Na jego czasy przypada rozkwit Italii jako serca imperium. Zdecydował się na podbój bogatej w metale Dacji na północ od Dunaju. Następnym krokiem był zwycięski atak na Partów, którzy także stwarzali nieustanne zagrożenie. Cesarz utworzył kolejne prowincje: Armenię, Mezopotamię i Asyrię.
Aż do II w. n.e. Rzymianom udawało się utrzymać pokój wewnętrzny i skutecznie bronić swoich granic, jednak kolejne stulecie przyniosło imperium gwałtowny i długotrwały kryzys.
Podsumowanie
Uzupełnij tekst, a następnie przeczytaj go na głos.
Antoniusz, Pompejusz, Aureliusz, senatorów, kryzys, Augusta, król, kapłani, legionistów, Krassus, dyktator, Cezara, zamordowany, wodzowie, wojska, pryncypatem, Oktawian, wojny, Gajusz Juliusz Cezar, princepsem, Ren, wojny domowej, pokój, Nil, Brutus
W I w. p.n.e. republika rzymska przeżywała wewnętrzny ......................................... Wykorzystali to ambitni ........................................, aby przejąć władzę w państwie z pomocą ......................................... Spowodowało to wybuch ......................................... Wyszedł z niej zwycięsko ......................................... Pokonał swoich wrogów i objął władzę jako ......................................... Wkrótce jednak został ........................................ przez grupę niechętnych mu ......................................... Na czele spisku stał jego przyjaciel, ......................................... Śmierć ........................................ pomścili jego przyjaciele i współpracownicy, na czele których stali Marek ........................................ i Oktawian. Wkrótce doszło między nimi do ........................................, z której zwycięsko wyszedł ......................................... Objął pełnię władzy w Rzymie i przyjął tytuł ......................................... Ponieważ był pierwszym spośród obywateli, a więc ........................................, stworzony przez niego ustrój państwa rzymskiego nazywamy ......................................... Granice Rzymu w Europie oparte zostały o dwie wielkie rzeki, ........................................ i Dunaj. W świecie śródziemnomorskim zapanował wreszcie długo wyczekiwany .........................................
Polecenia
Wymień przyczyny kryzysu republiki rzymskiej.
Wyjaśnij, w jaki sposób doszło do powstania cesarstwa rzymskiego.
Wytłumacz, skąd pochodzi słowo „cesarz”.
Omów ustrój państwa rzymskiego stworzony przez Oktawiana Augusta i wyjaśnij, dlaczego nazywamy go pryncypatem.
Zastanów się, dlaczego doszło do zahamowania rzymskich podbojów.