Kryzys w Kościele

Wstęp

Jedność religijna wymogiem dawnych społeczeństw

W średniowiecznych i wczesnonowożytnych społeczeństwach stanowych religia odgrywała znaczącą rolę – integrowała grupy ludzkie. Wypełnianie takich funkcji jak np. opieka zdrowotna, opieka nad słabszymi członkami społeczeństwa – kobietami, wdowami, sierotami, osobami niepełnosprawnymi itp. były w dużym stopniu aktem religijnym.

Cechy rzemieślnicze w miastach fundowały przy kościołach kaplice, zakładały fundusze zapomogowe dla wdów i fundusze posagowe dla panien, pomagały młodzieży chcącej się uczyć. Wszystkie te poczynania postrzegane były jako tzw. „dobre uczynki”, niezbędne dla zbawienia. Ich spełnianie było elementem ówczesnych praktyk religijnych. Pod sztandarami cechów brano udział w kościelnych procesjach czy innych oficjalnych formach prezentacji publicznej. Ważne funkcje religia pełniła także w odniesieniu do wymiaru sprawiedliwości. Przysięga religijna była elementem uprawomocnienia zeznania. Wszystko to było możliwe dzięki zachowywaniu jedności religijnej. Dopuszczenie różnych religii o odmiennych systemach wartości, różnym pojmowaniu tego, co dobre i co złe, co służy 'zbawieniu', a co prowadzi do potępienia, wprowadziłoby w życie społeczne chaos. Tolerancja ograniczona była zatem przez utylitarność. W dzisiejszych czasach, gdy większość wspomnianych wcześniej funkcji pozbawiona jest odniesień do religii, dużo łatwiej być tolerancyjnym.

R1YB52x5DThdl

Ilustracja przedstawia wnętrze szpitala średniowiecznego. Widać siostry zakonne, które opiekują się chorymi oraz rannymi. Opatrują i karmią chorych, którzy leżą parami lub pojedynczo. Pacjenci leżą w wielkich łóżkach znajdujących się po prawej i lewej stronie ilustracji. Na środku sali dwie kolumny zakończone figurami Matki Bożej z Dzieciątkiem oraz Pana Jezusa. Przed kolumnami klęczy postać przypominająca króla w szatach królewskich i koronie. W oddali krucyfiks zawieszony na ścianie. Podłoga w kratę. W górnej części ilustracji, po dwóch stronach, umieszczone herby. Pod ilustracją napisy w języku francuskim.

Rn8V33wQMNlKg

Na ilustracji przedstawiono szpital w średniowieczu. Widać osoby leżące na łóżkach, pojedyńczo lub w parach. Łóżka namalowane tak, jakby stały pionowo. Przed łóżkami cztery siostry zakonne. Trzy równego wzrostu, jedna z lewej, która ma wzniesiona rękę do góry, jest większa od pozostałych. Obok sióstr stoją młodsze dziewczyny, nowicjuszki.

Problemy ekonomiczne i społeczne późnośredniowiecznego społeczeństwa a religia i religijność; strach w kulturze europejskiej XV i XVI w.

Społeczeństwo późnego średniowiecza (XIV i XV w.) zostało zdominowane przez strach i niepewność. Wynikało to przede wszystkim ze splotu wydarzeń politycznych i ekonomicznych, ale też zdrowotnych. „Czarna śmierć” – pandemia (wielka epidemia) z połowy XIV w. przetoczyła się przez niemal wszystkie kraje kontynentu i spowodowała straty sięgające nawet 50‑70% ludności. Była to katastrofa o rozmiarach pod każdym względem niewyobrażalnych i aż dziwne było, że struktury społeczne przetrwały ten czas w prawie niezmienionym kształcie. Świadczyło to o trwałości panującego wówczas systemu stanowego, który miał panować jeszcze kilka stuleci.

Niemniej jednak załamanie demograficzne wywołało kryzys ekonomiczny, powtarzające się klęski głodu i kurczenie się zasobów materialnych, co prowadziło do wojen. Wojna stuletnia, wojenne niepokoje w Niemczech – wszystko to utrwalało w ludziach poczucie zagrożenia i strach, a z braku innych możliwości pomocy, szukanie duchowego wsparcia w religii. Mnożyły się bractwa religijne, nasilała ostentacja w praktykach religijnych (biczownicy, wędrowni kaznodzieje), szukano też winnych wśród „heretyków” i innowierców (np. Żydów).

RGMAXchbx2tpL

Czarno‑biała ilustracja przedstawia biesiadujących przy stole mężczyzn. W centralnej części przedstawiono króla siedzącego przy stole, a z obu jego stron znajduje się trzech mężczyzn oraz kościotrup. Za nim i nad nim baldachim w kwiatowy wzór. Przed zebranymi stół, na którym stoją talerze z jedzeniem. Po prawej stronie króla stoi mężczyzna, który trzyma w ręku talerz. Po lewej stronie stoi kościotrup, który nalewa z dzbanka napój do głębokiego talerza. Za nim mężczyzna, który się mu przygląda.

R1Hbwl6oBbXGB

Ilustracja przedstawia ubrane w bogate szaty postaci ustawione w rzędzie. Wśród nich są duchowni, królowie, damy dworu. Są pokazani na przemian z kościotrupami. Kościotrupy przepasane są prześcieradłami. W tle znajdują się zielone wzniesienia oraz drzewa. Pod ilustracją znajduje się biały, ciągnący się przez całą długość ilustracji, zwój z napisami.

R1XKU4lm3WShT

Na ilustracji przedstawiono dwóch mężczyzn, którzy po kostki stoją w wodzie. Okładają się sami biczami po nagim ciele. W tle widać roślinność wodną.

R12f8wd9xDrxK

Ilustracja przedstawia tłum ludzi stojący przed jednym z budynków mieszkalnych znajdującym się po lewej stronie. Z okna wychyla się mężczyzna, a za nim stoi kolejny. Pierwszy pokazuje coś do ludzi stłoczonych razem pod oknem. Wszyscy wpatrują się w mężczyznę, który jest ustawiony tyłem do widza. Siedzi na niskim taborecie. Ubrany jest w luźną szatę do bioder, obcisłe rajstopy i welon swobodnie opadający na ramiona. Za nimi budynek z wieżą, a w tle zarys białych chat z brązowym dachem. Nad ilustracją prostokąt z tekstem w języku łacińskim, który został zapisany ozdobnym pismem.

Papiestwo i Kuria rzymska

Stojący na czele zhierarchizowanego Kościoła zachodniego papież oraz rozbudowana przy nim centralna administracja kościelna nazywana Kurią przeżywały, podobnie jak całe społeczeństwo późnośredniowieczne, kryzys. Działały one w sposób tradycyjny i nie potrafiły właściwie odpowiedzieć na wzrastające zapotrzebowanie na „religię”. Zaowocowało to rozłamem (wielka schizma zachodnia), powstawaniem ruchów uznawanych za heretyckie (albigensi, waldensi, husyci), ale też nowych zakonów, które musiały walczyć o niezaliczenie ich w poczet heretyków (np. franciszkanie).

Papieże i Kuria nastawieni na gromadzenie dóbr materialnych praktycznie nie pełnili funkcji czysto religijnych, czego oczekiwało od nich społeczeństwo. To zaś powodowało coraz większe upodabnianie się najwyższych kręgów hierarchii kościelnej do świeckich dostojników.

R19psegrspMH1

Na zdjęciu widoczny pałac papieski w Awinionie przypominający swoim wyglądem zamek. Jest wybudowany w stylu gotyckim. Widoczne dwie duże wieże i parę małych wieżyczek. Wzniesiony jest w całości z kamienia. Widoczne ślepe arkady o łuku ostrym i masywne czworoboczne wieże z krenelażami. Część okien ma gotyckie maswerki. Przed pałacem widoczne dachy domów. Między nimi wyrastają drzewa. W tle widać bezchmurne niebo.

RqjD3LrGyCx2o

Ilustracja przedstawia scenę spalania na stosie mężczyzny. Znajduje się on z prawej strony obrazu i otoczony jest wysokimi, czerwonymi płomieniami. Z lewej strony obrazu stoi mężczyzna, który trzyma w rękach długą dzidę i pilnuje stosu. Za nim, z lewej strony, widoczny jest tłum ludzi, którzy wpatrują się w palący się stos. Za nimi mury obronne miasta, za którymi widoczne są dachy budynków. Nad panoramą miasta i pod ilustracją czarne, ozdobne, nieczytelne napisy.

Fiskalizm Kościoła i jego krytyka

Oskarżenia o fiskalizmfiskalizmfiskalizm ówczesnego Kościoła nie były bezzasadne. Większość czynności związanych z posługą duszpasterską (chrzciny, śluby, pogrzeby) oraz funkcjonowaniem hierarchii kościelnej (mianowanie na proboszcza, biskupa itd.) wiązało się z opłatami, które szły na potrzeby olbrzymiej rzeszy duchowieństwa i rozlicznych instytucji kościelnych. Nie wystarczały już dochody z przekazanych na cele religijne majątków ziemskich, niekiedy wręcz całych udzielnych księstw. Opłat żądano od wszystkich wiernych. Wobec wspomnianego kryzysu budziło to niezadowolenie, choć nikt nie podważał ani celowości istnienia Kościoła, ani prowadzonych przez niego instytucji (religijnych, oświatowych czy opiekuńczych). Irytowało jego marnotrawstwo, chciwość niektórych księży, a przy wzrastającym poczuciu strachu narastały wątpliwości, czy religia i religijność w formie, jaką oferował Kościół, sprostają rosnącym oczekiwaniom.

Problem odpustów

Szczególnym przykładem piętrzenia się wspomnianych trudności okazały się w XV i na początku XVI w. Cesarstwie Niemieckim. Kryzys władzy cesarza, następnie wojny z husytami, problemy drobnych rycerzy, powtarzające się epidemie przy braku silnej realnej władzy świeckiej oraz olbrzymim znaczeniu tamtejszego Kościoła - wszystko to powodowało narastanie napięć i poczucia krzywdy. Tamtejsze społeczeństwo było bardzo religijne i chciało wierzyć, że pieniądze oddawane na potrzeby religijne przyczyniają się do zbawienia. Ówczesne elity świeckie i duchowne również w większości były przeciwne zamienianiu czynności religijnych w czysty fiskalizm, czyli ściąganiu pieniędzy pod przykrywką religijności. Taka właśnie sytuacja wiązała się ze 'sprzedażą odpustówsprzedaż odpustówsprzedażą odpustów', które stały się zarzewiem rozłamu w Kościele.

RA8Ig7JKVC5Xb

Na ilustracji przedstawiono sprzedaż odpustów. Po lewej stronie obrazu siedzi mężczyzna za biurkiem i przyjmuje pieniądze od ludzi, którzy przyjechali kupić odpust. Po środku mężczyzna siedzi i wybja monety na drewnianej beczce. Po prawej stronie stoi mężczyzna z pismem, a za nim dwóch mężczyzn na koniach. Jeden z nich trzyma krzyż. W tle widać dobrze ubranych ludzi.

Wystąpienie Lutra

Kuria rzymska i papież Leon XtuuDO8gbfi_000tp001Leon X zgodzili się na przeprowadzenie akcji odpustowej. Teoretycznie miała ona szczytny cel – zebrane pieniądze miały zostać przeznaczone na wzniesienie nowej bazyliki św. Piotra oraz inne potrzeby religijne. W praktyce jednak wiadomo było, że pieniądze ze sprzedaży odpustów mają pokryć dług zaciągnięty przez prymasa Niemiec Albrechta Hohenzollerna u ówczesnych bankierów.

Marcin LutertuuDO8gbfi_000tp003Marcin Luter, zakonnik augustiański i profesor teologii na uniwersytecie, wystąpił przeciwko mechanicznemu kupowaniu listu odpustowego. Prości ludzie wierzyli, że dzięki temu zostaną zbawieni, że ofiara pieniężna jest formą żalu za grzechy. Według legendy Luter miał przybić swoje krytyczne 95 tez przeciw praktykom odpustowym w 1517 r. na drzwiach kościoła w Wittenberdze. Jawna krytyka tradycyjnego porządku, żądania zmian w Kościele i powrotu do prawdziwej wiary przy jednoczesnym wskazaniu winnego, którym miał być 'Rzym', znalazły żywiołowe poparcie we wszystkich warstwach społecznych Niemiec – szczególnie wśród elit intelektualnych.

R19NOBIDxcIVx

Na ilustracji przedstawiono trzech mężczyzn. Leon X siedzi w centrum na zdobionym krześle, trzyma w ręku lupę przed otwartą księgą, a obok leży zdobiony dzwonek. Ma nakrycie głowy. Jeden mężczyzna znajduje się po jego prawej stroni, drugi zaś za nim. Oboje mają wygolone głowy jak zakonnicy.

R8FlFXGYC84QI

Na ilustracji przedstawiono początki budowy nowej bazyliki św. Piotra w Rzymie. Na obrazie widać bardzo dużą ilość ludzi pracujących nad budową. Na placu są także konie i wozy. W tle widać pierzeję miejską złożoną z kilkupiętrowych budynków. Niektóre z nich mają łuki oraz kolumny.

RCYoOTGHlEeb1

Na ilustracji przedstawiono szkic z budowy nowej bazyliki św. Piotra w Rzymie. Widać łuki oraz kolumny. Wokół budowli rozciąga się panorama miasta, nad którą góruje wysoka wieża.

R1bGOaiZNTISC

Na ilustracji przedstawiono kościół św. Jadwigi. Na obrazie rozciąga się widok na miasto częściowo otoczone murem. Widoczne są wysokie wieże oraz most. Za murami, przy nim, niskie budynki mieszkalne. Przy jednym z nich znajduje się zacumowana duża, drewniana łódź. U dołu ilustracji szeroka rzeka. Nad miastem chmury, a w prawym górnym rogu nieczytelny, czarny podpis.

R90YutcKEynRi

Na ilustracji widoczny portret mężczyzny - Albrecht Hohenzollern. Arcybiskup Magdeburga i Moguncji. Na głowie ma czapkę. Mężczyzna nie posiada brody ani wąsów przez co ma widoczny drugi podbródek. Mężczyzna jest widoczny do górnej części klatki piersiowej. Pod nim jest napis w języku łacińskim. Za nim kotarka. Nad nim kolejny napis w języku łacińskim oraz po lewej stronie herb, który składa się z tarczy z gryfami i orłami. Herb otaczają sznurki i metalowe zdobienia z krzyżami.

Riq1wDsAcssrz

Na ilustracji przedstawiono dwóch mężczyzn. Dobrze ubrany mężczyzna po lewej stronie siedzi przy biurku. W jego ręce znajduje się pióro. Zapisuje coś w księdze. Drugi mężczyzna stoi przed jego biurkiem z wyciągniętą dłonią w stronę siedzącego. Za nimi stoi ścianka z wyrazami po niemiecku. Pod biurkiem leżą kartki papieru.

RCFuq4b3wX2fO

Na ilustracji przedstawiono mężczyznę w starszym wieku. Na głowie ma czapkę. Nie posiada brody oraz wąsów. Ubrany jest w płaszcz z futrem na szerokim kołnierzu. Spod niego wystaje biała koszula.

R1djNcFsGPwPE

Zdjęcie przedstawia żółtą kamienicę. Widoczne są trzy piętra z trzema oknami na każdym z nich. Na poddaszu również jest rząd trzech okien, a nad nimi dobudówka z dużym oknem. Fasada budynku jest żółta i ma liczne złote zdobienia umieszczone pomiędzy oknami.

RIsLypQJzhRXD

Zdjęcie przedstawia współcześnie pałac miejski Fuggerów w Augsburgu. Widoczne są trzy kondygnacje oraz dwupoziomowe poddasze. Na parterze są witryny sklepowe zakończone łukami. Pomiędzy licznymi oknami znajdują się dekoracje zarysowane w tynku. Przed budynkiem znajdują się i droga z torami tramwajowymi.

R12nAujKF8N4h

Zdjęcie przedstawia kaplicę Fuggerów w kościele św. Anny w Augsburgu. Na górze znajduje się okrągłe okno z witrażem, a niżej widoczne są zdobione organy. Niżej znajduje się ołtarz. Za nim widoczne są figury czterech postaci. Po prawej i po lewej stronie widać zwieńczone łukiem przejścia.

R1QYgWKSeh7EJ

Obraz przedstawia dwa portrety ustawione jeden obok drugiego. Po lewej znajduje się mężczyzna w podeszłym wieku. Ma kręcone siwe włosy do wysokości ucha. Duży nos i podwójny podbródek. Po prawej stronie znajduje się kobieta w podeszłym wieku. Włosy zakrywa jej długa chusta. Na jej twarzy odznaczają się kości policzkowe. Obie postacie są widoczne od pasa. Za głowami widnieją napisy w języku niemieckim. Obraz jest utrzymany w ciemnych kolorach.

R5YsIKMoF8xgL

Na ilustracji przedstawiono Marcina Lutra jako mnicha. Ma wygolone włosy w części ciemieniowej i jedynie wąską obręcz włosów wokół głowy poniżej. Ma na sobie mnisi habit. Jest zwrócony głową w lewą stronę. Przedstawiony od klatki piersiowej w górę. Poniżej postaci napisy w języku łacińskim.

R1IG78AqWk8Ce

Współczesne zdjęcie przedstawia fragment budynku w kształcie litery L, przed którym znajduje się wybrukowany plac. Budynek jest piętrowy, wzdłuż ścian na wysokości pierwszego piętra biegnie drewniana galeria wsparta na arkadach. Wejście do klasztoru jest na podwyższeniu i prowadzą do niego betonowe schody. Nad wejściem drewniana wieża z zegarem. Przed klasztorem plac, na którym znajduje się pompa do wody, a także drewniane ławy i stoły.

Marcin Luter – zerwanie z Rzymem i początkowy etap tworzenia nowej doktryny

Rozgłos, jakiego nabrało pisemko wzywające do tradycyjnej w formie dyskusji akademickiej, dowodził, że sytuacja w Niemczech była niezwykle napięta. Wezwanie do odwołania Tez, jak i spektakularne dysputy (np. w Lipsku w 1519 r., która teoretycznie zakończyła się sukcesem oponentów Lutra) utwierdzały jedynie wszystkich zwolenników zmian w przekonaniu o słuszności głoszonych poglądów. Papież Leon X po bezskutecznych próbach nakłonienia do ustępstw, zdecydował się wydać bullę „Exsurge Domine” (w tłumaczeniu: Powstań Panie), uznającą Lutra za heretyka. Ten zaś, niesiony na fali popularności, w masowo rozpowszechnianych broszurkach i pisemkach satyryczno‑polemicznych, zaatakował samego papieża i spalił bullę. Zerwanie stało się faktem i zaczęto tworzyć podstawy nowego wyznania.

Początkowo postulowano oparcie się na słowie Bożym – czyli samej Biblii, którą każdy może i powinien 'studiować i interpretować'. Ograniczono znaczenie Tradycji, w tym kult świętych, znaczenie dobrych i złych uczynków (najważniejsza była głęboka wiara), rolę papiestwa i w ogóle hierarchii kościelnej, ograniczono również liczbę sakramentów do dwóch – chrztu oraz komunii pod dwiema postaciami.

R14hDEzajtiWG

Obraz przedstawia grupę ludzi stojącą na zewnątrz. Na środku obrazu mężczyzna w długiej, czarnej szacie i czapce w tym samym kolorze. Unosi nad głową dłoń w której trzyma kartki. Chcąc wrzucić je do ogniska, znajdującego się przed nim. Za mężczyzną stoi grupa przyglądających mu się mężczyzn. Wokół ogniska druga grupa mężczyzn, również na niego parzących. W tle zabudowania miejskie.

Zwolennicy „nowinek”

Olbrzymia i ciągle wzrastająca popularność Lutra spowodowała, że młody cesarz Karol VtuuDO8gbfi_000tp004Karol V wezwał mnicha przed swoje oblicze do Wormacji na sejm Rzeszy (czyli przed przedstawicieli wszystkich władców niemieckich). Dla bezpieczeństwa zaopatrzył go w list żelaznylist żelaznylist żelazny, gwarantujący nietykalność. W 1521 r. przejazd Lutra przez Niemcy okazał się „triumfalnym pochodem”. We wszystkich miejscowościach mieszkańcy wychodzili mu na spotkanie i witali bardzo gorąco. Cesarz jako opiekun Kościoła w Niemczech w rysującym się sporze poparł jednak papieża i skazał byłego zakonnika na banicjębanicjabanicję. Znaczyło to, że po upływie terminu ochronnego z listu żelaznego Luter powinien zostać schwytany i ukarany jak heretyk – czyli spalony. Elektor saski Fryderyk Mądry nie był jednak przekonany o winie Marcina Lutra. By nie działać wbrew prawu (czyli dekretowi cesarskiemu), dokonał fikcyjnego porwania reformatora i ukrył go na zamku w Wartburgu. Tam podczas kilkumiesięcznego odosobnienia Luter przełożył Nowy Testament na język niemiecki. Ze względu na sławę, jaką zyskał, wszyscy chcieli czytać jego tłumaczenie, dzięki czemu w przyszłości używany przez Lutra język stał się niemieckim językiem literackim, wypierając powoli inne odmiany tego języka.

RUmGKU1z3T5YM

Płaskorzeźba przedstawia grupę ludzi. Z prawej strony, na podwyższeniu, do którego prowadzą schody, siedzi mężczyzna. Ubrany jest w szatę do ud, rajstopy i długi płaszcz. Na głowie ma czapkę. Wpatruje się przed siebie, gdzie stoi tłum mężczyzn. Na ich czele zakonnik w długiej szacie.

R1cbZjbPFdvC6

Obraz przedstawia obrady sejmu. Człowiek na środku rozmawia z mężczyzną, który siedzi na podwyższeniu po lewej stronie. Obok niego siedzi duchowny w zdobionych szatach i czapce biskupiej. Przemawiający mężczyzna to zakonnik, który stoi i gestykuluje. Zgromadzeni dobrze ubrani ludzie przysłuchują się. Po prawej stronie, przy stole, siedzi mężczyzna piszący piórem na kartkach.

RQhJiYhOuAeDY

Obraz przedstawia portrety trzech mężczyzn, które zostały ustawione jeden obok drugiego. Mężczyźni są w średnim wieku i ubrani w ten sam sposób: biała koszula oraz czarny płaszcz z futrem przy szyi. Dwóch mężczyzn, znajdujących się z lewej strony, ma na głowach czarne czapki. Mężczyźni mają dłuższy zarost i wąsy.

R1FiN64D1ZNgk

Zdjęcie przedstawia widok na mury obronne. Część muru, znajdująca się z prawej strony, jest biała, a na jego szczycie, znajdują się zabudowania z muru pruskiego. Po lewej stronie w mur wtopiony jest budynek z ciemnego kamienia, który zwieńczony jest wieżą na planie czworokąta, na szczycie, której stoi krzyż. Na lewo od budynku jest kolejny, z jasnego kamienia. Pod murem bujna, zielona roślinność.

R16zOLvF62kpe

Czarno‑biała ilustracja przedstawiająca okładkę biblii Lutra. Jest to nowy testament. Na środku napis w języku niemieckim z czcionką trudną do odczytania. Po lewej stronie starszy mężczyzna z brodą. W dłoni trzyma klucz i książkę, a nad jego głową aureola. Z prawej strony brodaty mężczyzna trzymający miecz i książkę. Nad nim aureola. Pod nimi skrzydlaty lew i otwarta księga, chłopiec na lwie i byk. Nad górze okładki anioł czytający księgę, dwa smoki i i ptak z otwartą księgą.

Społeczne konsekwencje uderzenia w Kościół: wojna rycerska, wojna chłopska

Stosunkowo szybko okazało się, że wystąpienie Lutra stało się katalizatorem niezadowolenia narastającego w niemal wszystkich grupach społecznych ówczesnych Niemiec. Najbliżsi współpracownicy reformatora (m.in. Andreas Karlstadt) podczas jego długiej nieobecności w Wittenberdze zaczęli w szybkim tempie wprowadzać zmiany – rozwiązano klasztory, oczyszczano kościoły z wszelkich ozdób itp. Narastanie fermentu zmusiło Lutra do powrotu i spowolnienia tempa zmian.

Okazało się jednak, że lawina ruszyła. W 1522 r. pod wodzą Franza von Sickingen [czyt.: franc fon zikinyn] w zachodnich Niemczech wybuchł bunt drobnego rycerstwa, które chciało pod hasłami religijnymi zagarnąć dobra użytkowane przez Kościół. Powstanie stłumiono siłą. O wiele większe rozmiary przybrało niezadowolenie chłopów, którzy w latach 1524‑1526 pod wodzą Thomasa Münzera [czyt.: mincera], zjednoczeni hasłami religijnymi zaczęli występować przeciwko porządkowi feudalnemu. Ogarnięte buntem południowo‑zachodnie Niemcy zostały spacyfikowane przez współdziałających ze sobą władców. Znamienne, że bunt nie przeniósł się poza linię Łaby, za którą mieliśmy do czynienia z wtórną pańszczyzną i rozwojem gospodarki folwarcznej.

Rc0X4ELmZVEkf

Czarno‑biała ilustracja przedstawiająca portret mężczyzny. Patrzy on w dal w kierunku jego lewej strony. Ma kręcone włosy. Posiada również brodę oraz wąsy. W prawej dłoni trzyma książkę. Jest widoczny do pasa.

R18XQgRtZLjdY

Czarno‑biała ilustracja przedstawiająca mężczyznę w średnim wieku ukazanego z profilu. Ma dłuższe, falowane włosy i duży nos. Ubrany jest w zbroję. Przy jego ramionach ozdobna tabliczka, a na niej napis w języku niemieckim.

RhK1jA1D1poNl

Czarno‑biała ilustracja przedstawiająca grupę mężczyzn. Są oni ubrani w zbroje i hełmy. W dłoniach trzymają różnego rodzaju broń umieszczoną na długich palach. Nad ilustracją tekst w języku niemieckim, zapisany ozdobną czcionką.

R1SRTyhfmfuip

Na ilustracji przedstawiono posąg mężczyzny. Trzyma on w lewym ręku księgę. Zaś w prawym coś co przypomina długą deskę. Rzeźba człowieka znajduje się na postumencie, wokół jest trawnik, a w tle mur.

• Zniesienie poddaństwa.

• Zniesienie dziesięciny.

• Uwolnienie od podatków połowów, polowań i wyrębu lasów.

• Zwrot chłopom gmin leśnych.

• Wolny wybór pastorów przez gminy.

Wymuszona ewolucja doktryny luterańskiej

W efekcie tych wydarzeń Luter zmienił niektóre ze swoich pierwotnych koncepcji. Nadal głosił, że każdy winien studiować Pismo Święte, ale jego interpretacja została zarezerwowana dla nowo powstałego kleru, który podlegał nie papieżowi w Rzymie, ale poszczególnym świeckim władcom terytorialnym. Dotychczasowa podwójna zależność indywidualnego człowieka: od swojego władcy pod względem prawnym i społecznym oraz od władzy kościelnej pod względem moralnym i duchowym, w nowej doktrynie w całości podporządkowana została władzy świeckiej. Zmiany te uprawomocnił kolejny sejm Rzeszy w Spirze w 1526 r., na którym cesarz zajęty wojną z Francją oraz Turcją przyznał poszczególnym władcom niemieckim prawo do dbania o dobro Kościoła według własnego sumienia, co w praktyce oznaczało legalizację rozwiązań proponowanych przez Lutra.

RFk12GOgzQUO1

Czarno‑biała ilustracja przedstawiająca panoramę miasta. Miasto jest gęsto zabudowane, a nad nim górują wieże kościołów. Przed miastem łąki drzewa i krzewy, wśród nich pojedyncze domy. Na pierwszym planie rzeka, na której są łodzie. Nad i pod ilustracją tekst w języku łacińskim.

R1WTCmCVh0ApC

Na ilustracji przedstawiono widok miasta znajdującego się na zboczu góry. Na szczycie góry, w górnej części zdjęcia, zamek z wieżą. Niżej gęste zabudowania mieszkalne. Wszystkie domy mają dachy pokryte śniegiem.

R1NCiC9FHM9aB

Na ilustracji przedstawiono portret mężczyzny. Na głowie ma czapkę. Posiada wąsy oraz brodę. W prawej ręce trzyma laskę. Na szyi ma klucz, a na barkach płaszcz. Stoi na balkonie. Po prawej stronie widać armatę strzelającą w zamek na wzgórzu.