Wprowadzenie

Geneza poznańskiego czerwca

Do pierwszego istotnego kryzysu społeczno‑politycznego w Polsce doszło w 1956 roku. W dużej mierze był wynikiem pewnego odprężenia, które zapanowało w bloku państw demokracji ludowej po śmierci Stalina. W Polsce miało ono wpływ na powstawanie pierwszych tzw. klubów dyskusyjnych, m.in. Klubu Krzywego Koła (nazwa pochodziła od ulicy Krzywe Koło w Warszawie, przy której znajdowało się mieszkanie prywatne będące miejscem pierwszych spotkań klubowiczów). Ważnym impulsem był także Międzynarodowy Festiwal Młodzieży i Studentów, który odbył się w Warszawie latem 1955 roku. Do stolicy Polski przybyło kilkanaście tys. młodych ludzi z różnych krajów świata. Zetknięcie z nimi pozwoliło polskiej młodzieży inaczej spojrzeć na wiele spraw. Natomiast motorem dyskusji, a zarazem – przemian, stał się tygodnik „Po prostu” traktowany jako pismo studentów i młodej inteligencji. Ukazywały się w nim teksty dotyczące tematów do tej pory zakazanych: pisano m.in. o członkach AK (odchodząc od retoryki propagandowej przedstawiającej akowców jako „zaplute karły reakcji”), o subkulturach młodzieżowych (np. o bikiniarzach – „ludziach niestosujących się do narzucanych norm, buntujących się wobec rzeczywistości”) lub pozwalano sobie na dostrzeganie gorszych stron socjalizmu.

Pojawiły się nadzieje na zmiany. W łonie partii także doszło do pewnych tarć. Wystąpiły one w całej okazałości po XX Zjeździe KPZR i tajnym referacie Chruszczowa. Podobno podczas tego przemówienia Bolesław Bierut, będący wiernym naśladowcą Stalina, doznał tak głębokiego szoku, że wkrótce zmarł na zawał serca. Po śmierci Bieruta mawiano złośliwie, że „pojechał w futerku, a wrócił w kuferku”.

Dla zainteresowanych

Walka w łonie PZPR

O władzę w PZPR zaczęły walczyć dwa ugrupowania: puławianie i natolińczycy. Nazwa pierwszego pochodziła od ulicy Puławskiej, przy której mieszkały osoby stojące na jego czele, nazwa drugiego – od miejsca spotkań: pałacu Rady Ministrów w Natolinie. Puławianie uchodzili za bardziej liberalnych, brali pod uwagę możliwość osłabienia rygoru życia politycznego i wprowadzenia reform. Natolińczycy utożsamiani byli z „betonem partyjnym”, a jedyne zmiany, jakie dopuszczali, to zmiany personalne we władzach partii. Co ciekawe, obie grupy uważały, że na czele PZPR powinien stanąć odsunięty za „odchylenia nacjonalistyczno‑prawicowe” Gomułka. Należy też pamiętać, że żadna z nich nie chciała gruntownych przeobrażeń ani w kraju, ani w partii w obawie, aby nie zachwiały ich władzy.

Wypadki czerwcowe

Ostatecznym impulsem wydarzeń w 1956 roku okazało się jednak wystąpienie robotników w Poznaniu rozpoczęte 28 czerwca. Pod hasłem „Chleba i Wolności” pracownicy Zakładów im. Stalina (obecnie Cegielskiego) domagali się przede wszystkim poprawy swojej sytuacji finansowej, złagodzenia represji politycznych, liberalizacji życia.

RxttWYpgQuNwa

Manifestacja na ul. Armii Czerwonej (obecnie Święty Marcin) Źródło: Manifestacja na ul. Armii Czerwonej (obecnie Święty Marcin), Fotografia, domena publiczna.

Przedstawiciele władz nie widzieli potrzeby rozmowy z robotnikami. Z powodu braku reakcji władz nastroje zaczęły się radykalizować. Pojawiły się hasła antyrządowe, antykomunistyczne i antyradzieckie. Tłum demonstrujących został ostrzelany z okien Wojewódzkiego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego, co doprowadziło do eskalacji wydarzeń. Demonstrujący zdobyli broń, opróżniając magazyny poznańskich uczelni wojskowych, ewentualnie rozbrajając posterunki milicji. Zamieszki uliczne przekształciły się w starcia, budowano barykady, wykorzystywano butelki z materiałem łatwopalnym. Do tłumienia demonstracji rząd użył wojska. Do Poznania skierowano 11 tys. żołnierzy i ciężki sprzęt, m.in. 360 czołgów.

Kapsuła czasu

Władze nie dysponowały oddziałami, których można było użyć do tłumienia zamieszek, stąd decyzja o wykorzystaniu wojska. Po wydarzeniach poznańskich powstaną specjalne oddziały ZOMO (Zmotoryzowane Odwody Milicji Obywatelskiej), które przez cały okres PRL będą cieszyły się złą sławą.

Na ulicach trwały walki, szpitale zapełniły się rannymi. W Poznaniu wprowadzono godzinę milicyjną, wszystkie ważniejsze budynki obstawiono wojskiem. W efekcie po trzech dniach stłumiono demonstracje. W walkach zginęło ponad 70 osób.

Z archiwum TVP

Wizyta Chruszczowa

Władze początkowo twierdziły, że wystąpienia w Poznaniu zostały sprowokowane przez „imperialistów”. Później zmieniono podejście, uznając je za „słuszny protest robotniczy”, będący odpowiedzią na złą politykę władz lokalnych i centralnych, niemniej upatrywano w nich również „elementu bandyckiego i niszczycielskiego”.

Latem 1956 roku rozpoczął się proces przywracania Gomułki do władzy. Najpierw został ponownie członkiem PZPR, a następnie zaczął wchodzić w poszczególne struktury władzy. Od października uczestniczył w posiedzeniach Biura Politycznego. Natomiast 21 października 1956 roku na VIII Plenum KC wybrano go na szefa partii. Jednak jeszcze przed plenum niespodziewanie do Warszawy przyleciała delegacja radziecka z Nikitą Chruszczowem na czele. Wcześniej natomiast zauważalne były ruchy wojsk przy granicach z Polską i oddziałów stacjonujących w Polsce. Chruszczow obawiał się, że Gomułka będzie próbował forsować „polską drogę do komunizmu” i w kraju dojdzie do zbyt dużej liberalizacji, a w efekcie nastąpi osłabienie więzi z ZSRR. Atmosfera w wielu zakładach pracy, gdzie odbywały się wiece poparcia dla Gomułki, także nie uspokajała władz radzieckich. Podobno jednak po burzliwych rozmowach udało się doprowadzić do zawarcia porozumienia. Delegacja radziecka odleciała, a Gomułka został wybrany na I sekretarza.

Skutki poznańskiego czerwca i październikowych zmian

RXeYoCJAgLLfF

Uczestnicy wydarzeń w Poznaniu w sali sądowej Źródło: Uczestnicy wydarzeń w Poznaniu w sali sądowej , Fotografia, domena publiczna.

RWkf9GtqtolWy

Pogrzeb jednego z uczestników wydarzeń poznańskich Pogrzeb jednego z uczestników wydarzeń poznańskich. Na pierwszym planie sztandar z napisem „Proletariusze wszystkich krajów, łączcie się!”. Zdanie to pochodzi z Manifestu Komunistycznego Karola Marksa i Fryderyka Engelsa i uchodziło za sztandarowe hasło komunistów Źródło: Pogrzeb jednego z uczestników wydarzeń poznańskich, 1956, Fotografia, domena publiczna.

Prześladowania „prowodyrów zajść” zakończyły się po objęciu przez Gomułkę funkcji I sekretarza. Jednak osoby, które oczekiwały teraz przeprowadzenia gruntownych zmian, przeżyły ogromne rozczarowanie. Na wiecu przed warszawskim Pałacem Kultury i Nauki do zgromadzonego tłumu Gomułka powiedział: „Dość wiecowania, dość manifestacji, czas przejść do codziennej pracy”.

RBJo4iyErcfIO1

Przemówienie Gomułki na wiecu w Warszawie 24 października 1956

Mimo wszystko nadal odbywały się demonstracje, m.in. zorganizowano manifestację poparcia dla węgierskich powstańców. Stłumienie powstania węgierskiego wywołało falę niechęci do Sowietów. W prasie ukazywały się artykuły, w których wyrażano solidarność z Węgrami, a także – początkowo tolerowane – wypowiedzi o charakterze antyradzieckim.

Optymizmem napawała poprawa stosunków z Kościołem (zwolnienie kardynała Stefana Wyszyńskiego i przywrócenie religii w szkołach) czy podpisanie umowy polsko‑radzieckiej pozwalającej na powrót repatriantów. Do końca marca 1959 roku powróciło do kraju prawie 250 tys. osób. Gomułka wycofał się także z kolektywizacji rolnictwa. Pondto uregulowano kwestie zasad stacjonowania wojsk radzieckich w Polsce. Z polskiego wojska odwołano znaczną część radzieckich doradców.

Mała stabilizacja?

Niestety, już w 1957 roku rozpoczęło się „przykręcanie śruby wolności”. Zaczęto ograniczać wolność wypowiedzi i wracać do cenzury. W październiku zlikwidowano „Po prostu” i zwolniono z pracy ponad 150 dziennikarzy za „teksty antyradzieckie”. Zamknięcie pisma, od którego w dużej mierze rozpoczął się proces zmian w 1956 roku, wywołało protesty. Zostały one krwawo stłumione. Po raz pierwszy użyto wówczas utworzonych w grudniu 1956 roku Zmotoryzowanych Odwodów Milicji Obywatelskiej (ZOMO).

Rok 1956 pokazał, że trudno jest zreformować socjalizm. Próby nadania temu ustrojowi „ludzkiej twarzy” będą podejmowane jeszcze nieraz i nie tylko w Polsce – za każdym razem będą kończyć się tak samo. Wydarzenia z 1956 roku najlepiej określa tytuł książki Jakuba Karpińskiego (socjologa) Porcja wolności?: według autora Polacy wprawdzie dostali pewną porcję swobód, ale była ona zbyt mała, żeby zaspokoić głód; dlatego do protestów wywołujących kryzysy społeczno‑polityczne dochodziło nadal, przy czym zawsze towarzyszyła im nadzieja, że tym razem porcja wolności będzie wystarczająca.

Czasy rządów Gomułki nazywa się okresem „małej stabilizacji”, jednak w 1958 roku rozpoczął się ostry konflikt z Kościołem. Członkom partii zakazano uczestniczenia w nabożeństwach i korzystania z sakramentów. Rząd nie wyraził zgody na przyjazd papieża Pawła VI do Polski. Utrudniał również peregrynację obrazu jasnogórskiego po Polsce. Dbano o  monopol informacyjny. Władzom przybyło kolejne medium: telewizja. Pierwszy program telewizyjny można było obejrzeć jesienią 1952 roku, ale dopiero od lutego 1961 roku rozpoczęła się codzienna ich emisja. W 1970 roku uruchomiono drugi ogólnopolski kanał telewizyjny. Telewizory były początkowo bardzo drogie – ich cena odpowiadała przeciętnemu rocznemu zarobkowi obywatela PRL.

Cenzura dotykała twórców kultury, intelektualistów. Stefan KisielewskitDpqrAdT5i_000tp001Stefan Kisielewski, charakteryzując kontrolowanie kultury przez władzę, użył określenia „dyktatura ciemniaków”.

W życiu gospodarczym nastąpił zastój. Na wsi zaprzestano wprawdzie kolektywizacji, ale nie doinwestowywano rolnictwa. Kolejne plany gospodarcze na lata 1961–1965 i 1966–1970 zakładały rozbudowę przemysłu, m.in. powstawało Turoszowskie Zagłębie Węgla Brunatnego, rozwijało się zagłębie miedziowe oraz zakłady w Puławach. Ludność mieszkająca w ośrodkach przemysłowych odczuwała poprawę swojego położenia, jednak większość społeczeństwa polskiego nie była zadowolona z poziomu życia. Pojawienie się na rynku większej ilości sprzętu gospodarstwa domowego czy budowa większej liczby domów nie zaspokoiły oczekiwań społecznych.

Przyczyny wydarzeń marcowych w 1968 roku

O ile w czerwcu 1956 roku siłą sprawczą kryzysu byli robotnicy, o tyle wydarzenia z 1968 roku zainicjowali przede wszystkim studenci i inteligencja.

Ich przyczyny i konsekwencje były bardziej złożone. W 1968 roku także doszło do konfliktu w strukturach partii, ale tym razem nie nastąpiła zmiana przywództwa. Bezsprzecznie jednak pozycja Gomułki została osłabiona, zwłaszcza że odeszło wówczas wielu znanych działaczy. W PZPR pojawiły się „nowe siły”, nowe osoby, które w przyszłości odegrają istotną rolę. Członkowie partii, którzy najprawdopodobniej chcieli odsunąć od władzy Gomułkę, byli skupieni wokół ministra spraw wewnętrznych Mieczysława Moczara. Nazywano ich partyzantami, nawiązując do wojennej przeszłości ministra i jego sojuszników. Wśród współpracowników Moczara był także I sekretarz KW w Katowicach Edward Gierek.

Lata władzy Gomułki rozczarowały społeczeństwo. Zawiedzione nadzieje po 1956 roku tylko się pogłębiały. W kraju sytuacja gospodarcza była nie najlepsza, podwyżki płac – wręcz śladowe. Coraz częściej pojawiały się „przejściowe problemy” z zaopatrzeniem. Aby radzić sobie z brakiem mięsa na rynku, władze wprowadzały dni bezmięsne (także na stołówkach pracowniczych, w szkołach). Szukano winnych „nadużyć w gospodarce mięsnej”, a nawet doszło do wydania wyroku śmierci w tzw. aferze mięsnej w 1964 roku.

Nie miało to jednak wpływu na sytuację w państwie. Silnego uczucia rozczarowania doznawała młodzież, która nie widziała dla siebie przyszłości, ale szczególnie bolesny zawód spotkał inteligencję. W 1964 roku 34 wybitnych pisarzy i naukowców napisało list do premiera, w którym domagało się ograniczenia cenzury. Jak można się było spodziewać, wobec autorów listu zastosowano represje: zakazano publikacji ich dzieł. Chcąc zniechęcić społeczeństwo do dalszych działań tego typu, rozpoczęto serię pokazowych procesów, w których oskarżonymi były znane osoby ze świata kultury i nauki: m.in. Melchior WańkowicztDpqrAdT5i_000tp002Melchior Wańkowicz i Stanisław MackiewicztDpqrAdT5i_000tp003Stanisław Mackiewicz. Bardzo głośna była również sprawa Jacka Kuronia i Karola Modzelewskiego skazanych odpowiednio na 3 i 3,5 roku więzienia za napisanie Listu otwartego do partii. W konsekwencji tych wydarzeń przedstawiciele inteligencji zaczęli opuszczać szeregi partii.

Najważniejszą przyczyną konfliktu władz z Kościołem za rządów Gomułki był list polskich biskupów adresowany do niemieckiego episkopatu, zatytułowany Przebaczamy i prosimy o przebaczenie. Spór zaostrzyła dodatkowo sprawa organizacji obchodów tysiąclecia Kościoła. Władze nie wyraziły zgody na przyjazd do Polski papieża Pawła VI, a także podjęły kroki w celu zorganizowania konkurencyjnego jubileuszu – tysiąclecia państwa polskiego.

Punktem zapalnym okazała się sytuacja na arenie międzynarodowej. 5 czerwca 1967 roku na Bliskim Wschodzie rozpoczęła się wojna sześciodniowa, która zakończyła się sukcesem Izraela. Państwo to było wspierane przez USA, a państwa arabskie przez ZSRR, konflikt postrzegano więc jako starcie Zachodu ze Wschodem. Władysław Gomułka, przemawiając na Kongresie Związków Zawodowych 19 czerwca 1967 roku, potępił agresję izraelską i bardzo negatywnie wypowiedział się na temat obywateli polskich, którzy manifestują swoje sympatie dla agresora – nazwał ich „piątą kolumną”. Wprawdzie określenie to nie znalazło się w wydrukowanym przemówieniu, ale tysiące osób je usłyszało, gdyż wypowiedź Gomułki była transmitowana przez radio.

Również w pozostałych fragmentach wystąpienia nie brakowało słów niechęci do przedstawicieli środowiska żydowskiego.

Przemówienie Gomułki wywołało falę krytyki osób pochodzenia żydowskiego, która wkrótce przeistoczyła się w regularną kampanię przeciwko „syjonistom”, tropionym w różnych środowiskach, a zwłaszcza w partii. W wyniku tej nagonki stanowiska tracili wojskowi, pracownicy administracji, członkowie organizacji społecznych.

Kolejny etap społecznego kryzysu wyznaczyła inscenizacja Dziadów Adama Mickiewicza, w reżyserii Kazimierza Dejmka, w Teatrze Narodowym w Warszawie. Podczas przedstawień widzowie mieli nazbyt silne skojarzenia z ówczesną sytuacją polityczną, co budziło nastroje antyradzieckie. W efekcie sztukę na polecenie władz zdjęto z afisza. Ostatni spektakl miał się odbyć 30 stycznia 1968 roku. Tego dnia grupa studentów (i towarzyszących im naukowców) spotkała się pod pomnikiem Mickiewicza, by zamanifestować swój sprzeciw wobec polityki kulturalnej władz. Już po zakończeniu demonstracji aresztowano kilka osób. Przeciwko zdjęciu Dziadów protestowali także przedstawiciele Związku Literatów Polskich.

Polski marzec

Najważniejszym jednak wydarzeniem, a zarazem najbardziej charakterystycznym dla przesilenia z 1968 roku, był wiec studencki, który odbył się 8 marca na dziedzińcu Uniwersytetu Warszawskiego. Podstawą do jego zorganizowania stało się relegowanie (usunięcie) z uczelni dwóch studentów – Henryka Szlajfera i Adama Michnika.

Do stłumienia wystąpień użyto najpierw „aktywu robotniczego”, a następnie MO. Wydarzenia na uniwersytecie były tylko wstępem do strajków na innych uczelniach w całym kraju. Dochodziło także do demonstracji w miastach nieakademickich. 21 marca 1968 roku na Uniwersytecie Warszawskim i Politechnice znowu zaczęły się strajki, które miały charakter strajku okupacyjnego.

Wtedy też sformułowano Deklarację Ruchu Studenckiego. Oprócz żądań większej autonomii uczelni i powołania niezależnej organizacji studenckiej domagano się zmian politycznych i gospodarczych, a przede wszystkim zniesienia cenzury, przestrzegania niezawisłości sądownictwa, likwidacji centralnego planowania, większej samorządności przedsiębiorstw i powołania niezależnych związków zawodowych. Oczywiście odpowiedzią na Deklarację była kolejna fala aresztowań i represje. Aresztowani zostali delegaci Studenckiego Komitetu Delegatów Wydziałowych. Z listy studentów Uniwersytetu Warszawskiego skreślono 34 osoby, 11 zostało zawieszonych w prawach studentów. Rozwiązano Wydział Ekonomii, psychologię na Wydziale Pedagogicznym i trzeci rok na Wydziale Matematyczno‑Fizycznym. W efekcie ponad 1600 osób przestało być studentami. Większym problemem stało się jednak to, że ci z nich, którzy byli mężczyznami, natychmiast otrzymali powołanie do wojska.

Protesty studenckie stały się pretekstem do kolejnej fali wystąpień antysyjonistycznych. Tym razem uderzono w osoby pochodzenia żydowskiego, których dzieci były studentami. Nie musiały być one czynnie zaangażowane w wydarzenia marcowe, wystarczył sam fakt bycia studentem. Na uczelniach zwolniono wielu profesorów za sympatyzowanie ze studentami, m.in. Zygmunta BaumanatDpqrAdT5i_000tp004Zygmunta Baumana i Leszka KołakowskiegotDpqrAdT5i_000tp005Leszka Kołakowskiego. W zakładach pracy odbywały się natomiast wiece poparcia dla Gomułki, jednocześnie potępiające wichrzycieli i burzycieli.

Warto wspomnieć, że wśród towarzyszy partyjnych znalazły się osoby, które potępiły te wydarzenia, np. poprzednik Gomułki, Edward Ochab. Przeciwko polityce władz zaprotestowało również kilku posłów, m.in. Tadeusz MazowieckitDpqrAdT5i_000tp006Tadeusz Mazowiecki i Stanisław StommatDpqrAdT5i_000tp007Stanisław Stomma.

Nie przeszkodziło to władzom w wytoczeniu kolejnych procesów osobom zaangażowanym w wydarzenia marcowe. Znów ukarani zostali: Jacek Kuroń, Karol Modzelewski, Adam Michnik i Jan LityńskitDpqrAdT5i_000tp008Jan Lityński.

Efektem wydarzeń marcowych była emigracja prawie 20 tys. obywateli polskich żydowskiego pochodzenia. Na uczelniach wierni władzy i gorliwi w represjonowaniu studentów pracownicy zostali wynagrodzeni awansem (tzw. docenci marcowi).

Polski grudzień

W listopadzie 1968 roku Władysław Gomułka kolejny raz został wybrany na I sekretarza. O ile jednak jego elekcja w 1956 roku była aktem woli większości, a z jego osobą wiązano wówczas ogromne nadzieje, o tyle w 1968 roku wiedziano, że czas Gomułki się kończy. „Mała stabilizacja” nie zadowalała ani społeczeństwa, ani działaczy partyjnych. Postawa, jaką przyjął Gomułka w sprawie Czechosłowacji, wzmocniła jego autorytet jedynie wśród tych bardziej zachowawczych członków partii.

Niemniej w 1970 roku udało się Gomułce odnieść spory sukces w polityce międzynarodowej. 7 grudnia podpisany został układ między Polską a RFN, normalizujący stosunki między obu państwami, a tym samym uznający polską granicę zachodnią. Gomułka sądził, że społeczeństwo polskie doceni ten sukces i w związku z tym spokojnie zniesie zaplanowaną przez władzę podwyżkę cen. 12 grudnia podano informację, że z dniem 13 stycznia 1971 roku zdrożeją artykuły spożywcze (m.in. kasza, mięso, mąka). Termin podwyżki nie był najlepszy: zbliżały się święta. Polacy liczyli, że na rynku pokażą się towary deficytowe (np. cytrusy, słodycze), a okazało się, że niebawem potrzebne będą większe pieniądze.

W efekcie 14 grudnia 1970 roku zastrajkowała stocznia w Gdańsku. Zebrała się także grupa manifestantów pod budynkiem KW PZPR, nikt jednak nie chciał z nimi rozmawiać. W różnych częściach miasta doszło do starć z milicją. Na ulicach zaczęto wznosić barykady.

W Warszawie akurat obradowało Biuro Polityczne, a jednym z uczestników obrad był sekretarz wojewódzki z Gdańska, Alojzy Karkoszka. Z powodu napiętej sytuacji – z wicepremierem Stanisławem Kociołkiem oraz wiceministrem obrony narodowej Grzegorzem Korczyńskim – wrócił do Gdańska. Tu natomiast nastąpiła eskalacja konfliktu: podpalono budynek KW, zaatakowano gmach Komendy Wojewódzkiej MO, byli też pierwsi poszkodowani.

W stolicy podczas obrad KC zapadła decyzja o użyciu broni i skierowaniu do Gdańska wojska. Jednak demonstracje i strajki rozprzestrzeniły się na inne miasta Wybrzeża. 17 grudnia zarówno w Gdyni, jak i Gdańsku były ofiary śmiertelne.

Do starć dochodziło też w innych miastach Polski, m.in. Elblągu, Białymstoku, Krakowie, Słupsku, Wałbrzychu. Fala strajków przeszła przez cały kraj. Demonstranci niszczyli budynki użyteczności publicznej. W starciach zginęło ponad 40 osób, rannych było ponad tysiąc. W akcję na Wybrzeżu zaangażowano około 25 tys. żołnierzy oraz kilka tys. funkcjonariuszy MO i SB. Użyto m.in. 550 czołgów.

Z archiwum TVP

Sytuację udało się załagodzić, ale część działaczy postanowiła wykorzystać wydarzenia, żeby dokonać zmiany u steru władzy partyjnej. 20 grudnia 1970 roku odbyło się VII Plenum KC PZPR, które pod nieobecność odwiezionego do szpitala Gomułki wybrało na I sekretarza Edwarda Gierka. Z Biura Politycznego odeszło wielu „starych” działaczy, m.in. Bolesław Jaszczuk i Marian Spychalski. Przewodniczym Rady Państwa został Józef Cyrankiewicz, a nowym premierem Piotr Jaroszewicz. Gierek zyskał społeczne zaufanie, niemniej domagano się rozwiązania problemu podwyżek i uspokojenia sytuacji. W styczniu 1971 roku kolejny raz zastrajkowano w Stoczni Szczecińskiej. Strajkujący domagali się przyjazdu Gierka i Jaroszewicza. Do spotkania doszło 24 stycznia. Rozmowy trwały kilka godzin. Gierek próbował przekonać stoczniowców, że podejmie działania w celu poprawy sytuacji, oraz tłumaczyć, że nie można cofnąć podwyżki ze względu na fatalną sytuację gospodarczą kraju. Później ekipa udała się do Gdańska. Tam padło ze strony Gierka słynne: „Pomożecie?”, na które stoczniowcy odpowiedzieli: „Pomożemy!”.

O ile stoczniowcy starali się zrozumieć władzę i jej zaufać, o tyle łódzkie włókniarki braku decyzji o cofnięciu podwyżek nie rozumiały. W lutym podjęły akcję strajkową. Strajk nie przyjął ram organizacyjnych, nie powołano komitetu strajkowego, władze nie miały więc partnera do rozmów. W obawie przed kolejną falą strajków rząd zapowiedział 15 lutego 1971 roku, że z dniem 1 marca zostanie cofnięta podwyżka na artykuły spożywcze. Obiecano również, że podstawowe ceny artykułów zostaną zamrożone na lata 1971–1972. Strajki grudniowe pokazały robotnikom, że mają siłę, ale zgłaszając żądania, nie powinni z nimi wychodzić na ulicę, tylko stosować metodę strajku okupacyjnego, który jest bardziej skuteczny. Strajki udowodniły również, że na władzę można wywrzeć nacisk.

Dekada Gierka

Pierwsze lata rządów Edwarda Gierka uchodzą za okres liberalizacji życia społecznego, swego rodzaju prosperity gospodarczej, wzrostu stopy życiowej Polaków. Wyraźnie zwiększyła się liczba inwestycji. Niektóre z nich stawały się wizytówką PRL (Port Północny, Huta Katowice).

Nastąpiły zmiany w życiu politycznym – zwolniono z więzień aresztowanych w wyniku wydarzeń marcowych (m.in. Karola Modzelewskiego), a także członków rozbitego w 1970 roku „RuchutDpqrAdT5i_000tp009Ruchu”. Gierek, zabiegając o zachodni kapitał, robił wszystko, aby wzbudzić zaufanie. Kreował się na bardzo liberalnego „Europejczyka”. Zapowiedział budowę „drugiej Polski” („Aby Polska rosła w siłę, a ludzie żyli dostatniej”). Próbował wprowadzić nowoczesne technologie z Zachodu, miał plany rozbudowy przemysłu. Niestety, zwykle czas realizacji inwestycji był przekraczany. Zakłady wchodziły w fazę produkcji z opóźnieniem. Nie przynosiły zysków, a kredyty trzeba było spłacać. W okresie rządów Gomułki Polska była zadłużona na 0,5 mld dolarów, natomiast za Gierka zadłużenie wzrosło do 65 mld dolarów. W erze gierkowskiej – zgodnie z założeniami planów na lata 1971–1975, 1976–1978 – inwestowano przede wszystkim w przemysł ciężki i górnictwo. Powstała Fabryka Samochodów Małolitrażowych w Bielsku‑Białej i Tychach, produkująca na włoskiej licencji samochód marki Fiat 126p, który miał być autem dostępnym dla każdego. Zadbano też o ciągi komunikacyjne: w Warszawie wybudowano Dworzec Centralny, powstała także trasa szybkiego ruchu Katowice–Warszawa.

W epoce Gierka budowa bloków z wielkiej płyty osiągneła apogeum. Na Zachodzie pierwsze tego typu budowle wznoszono już w okresie międzywojennym (Niemcy, Holandia). W Polsce zaczęły powstawać, gdy budowano Nową Hutę, natomiast rozkwit takiego budownictwa nastąpił w latach 70. Miało ono rozwiązać sprawę braku mieszkań, ale z powodu korupcji i marnotrawstwa (charakterystycznych dla lat 70.) wymarzone „M” dla wielu stawało się dopiero początkiem kłopotów.

Po kilku latach rozbudowy inwestycji pojawiły się kolejne problemy, m.in. nie zadbano o ochronę środowiska. W efekcie w wielu rejonach doszło do dewastacji ekologicznej. Nie oszczędzano energii, a wskutek ogromnych „przeciążeń” następowały częste przerwy w dostawie prądu, co pod koniec lat 70. stało się to codziennością. Przyrost demograficzny powodował, że aby nie doprowadzić do bezrobocia (państwo socjalistyczne nie znało takiego określenia), mnożono liczbę etatów, a tym samym straty. Lata 70. to także czas rozkradania majątku państwowego i marnotrawstwa. Odczuwalny dla kasy państwowej, a w efekcie dla społeczeństwa, stał się eksport do ZSRR. Rozliczano go w rublach transferowych: 1 dolar miał wartość 0,65 rubla transferowego. Było to absolutnie niezgodne z oficjalnym kursem. Wartość dolara była znacznie wyższa. Do ZSRR wysyłano m.in. statki budowane na zachodnich licencjach.

RgVUO4teP7C8A1

Pierwsza gierkowska kartka na cukier, lipiec 1976 Źródło: Pierwsza gierkowska kartka na cukier, lipiec 1976, domena publiczna.

W epoce Gierka pogorszył się też stan polskiego rolnictwa. Ze względu na złe planowanie inwestycji powstające wielkie PGR‑y przynosiły tylko straty. Nastąpił spadek produkcji rolnej i Polska znowu musiała importować żywność. Konieczne było wprowadzenie reglamentacji na część artykułów spożywczych.

Gierek starał się, żeby w pierwszych latach jego władzy społeczeństwo odczuło poprawę koniunktury, stąd znaczna część kredytów została przeznaczona na konsumpcję. Ponadto podwyższano płace, nastąpił wzrost emerytur (o ponad 40%). Zniesione zostały podatki od wynagrodzeń osób pracujących w przedsiębiorstwach państwowych. Zwiększyło się zaopatrzenie rynku w artykuły przemysłowe, m.in. pralki, lodówki, telewizory. Ponadto Gierek wprowadził emerytury rolnicze i możliwość zdawania gospodarstw na Skarb Państwa.

Kryzys roku 1976

Wszystkie te działania musiały doprowadzić do „przegrzania koniunktury”. W połowie lat 70. symptomy kryzysu były już bardzo widoczne. Oprócz wspomnianych wyżej powodów, dotyczących niewłaściwej polityki inwestycyjnej i mnożenia etatów, widać było wyraźnie, że pozycja Gierka w partii osłabła. Pojawiała się krytyka ze strony sekretarzy komitetów wojewódzkich. To oni zmuszeni byli wdrażać nieprzynoszące sukcesów projekty. Gierek, broniąc się przed możliwością zawiązania przez sekretarzy wojewódzkich porozumienia przeciwko jego władzy, wprowadził reformę administracyjną, która podzieliła kraj na 49 województw (do tej pory było ich 17). O ile dotychczas porozumienie większości szefów było realną groźbą, o tyle zebranie ponad 30 sojuszników stanowiło już problem, zwłaszcza że nowe stanowiska zostały obsadzone przez osoby popierające politykę Gierka. Z nieznanych też powodów (najprawdopodobniej, aby udowodnić lojalność wobec Moskwy) w lutym 1976 roku dokonano zmian w konstytucji, wprowadzając zapisy o nierozerwalności przyjaźni polsko‑radzieckiej, o tym, że PZPR jest przewodnią siłą narodu, a Polska państwem socjalistycznym.

24 czerwca 1976 roku, próbując przeciwdziałać złej sytuacji w kraju, premier Jaroszewicz ogłosił podwyżkę cen żywności, m.in. mięsa (o 70%) i cukru (o 100%). Spowodowało to podjęcie akcji strajkowej przez prawie 100 zakładów pracy. Strajkowali robotnicy m.in. w Radomiu, Ursusie i Płocku. Robotnicy z Ursusa zaprotestowali przeciwko eksportowi towarów do ZSRR. Przyspawali wagony do torów i tym samym zablokowali linię kolejową Warszawa–Moskwa. Rząd próbował załagodzić sytuację w kraju, wycofując podwyżki, jednak do strajku przystępowały kolejne zakłady pracy. Zaczęło dochodzić również do manifestacji ulicznych. Podpalono gmach KW PZPR w Radomiu. Przeciwko demonstrantom wysłano oddziały MO i ZOMO, które co prawda używały gazu łzawiącego, armatek wodnych i oczywiście pałek, ale nie sięgnęły po ostrą amunicję. Lekcja z grudnia 1970 roku została zapamiętana. Represjonowanym zaś utkwiły w pamięci „ścieżki zdrowia”, czyli przejście przez szpaler milicjantów bijących pałkami.

W sumie strajki objęły 12 województw. Strajkowało ponad 80 tys. osób (ponad 20 tys. w samym Radomiu). Zatrzymano około 2,5 tys. osób, ponad 70 znalazło się w więzieniach. Jak za czasów Gomułki organizowano też wiece poparcia dla władzy, potępiające „warchołów” i „wichrzycieli”.

Opozycja antykomunistyczna

Wydarzenia z 1976 roku stały się początkiem tworzenia zorganizowanej opozycji antykomunistycznej. Doszło do współpracy między robotnikami i intelektualistami. Wsparciem dla poszkodowanych robotników była pomoc prawnicza świadczona bezpłatnie m.in. przez mecenasów Władysława Siłę‑NowickiegotDpqrAdT5i_000tp00AWładysława Siłę‑Nowickiego i Jana OlszewskiegotDpqrAdT5i_000tp00BJana Olszewskiego. Pomocy materialnej udzielał Kościół. W 1976 roku powstał Komitet Obrony Robotników (w 1977 przekształcony w Komitet Samoobrony Społecznej), który powołano, mając w celu lepszą organizację opozycji, a zarazem skuteczniejsze zdobywanie środków na jej działalność. Wśród jego założycieli byli m.in. Jacek Kuroń i Jerzy AndrzejewskitDpqrAdT5i_000tp00CJerzy Andrzejewski. Od 1977 roku organizacja rozpoczęła jawną działalność. W tym samym roku powołano Ruch Obrony Praw Człowieka i Obywatela (ROPCiO). Jednym z jego działaczy był m.in. Leszek MoczulskitDpqrAdT5i_000tp00DLeszek Moczulski, który założył w 1978 roku KPN (Konfederację Polski Niepodległej). W 1978 roku powstał w Gdańsku Komitet Założycielski Wolnych Związków Zawodowych Wybrzeża. Wśród jego założycieli byli m.in. Anna Walentynowicz i Lech Wałęsa.

Podczas rządów Gierka rozkwitł nurt filmu polskiego, zwany kinem moralnego niepokoju. Wyświetlano też filmy Andrzeja Wajdy, które za czasów Gomułki nie miały szansy zaistnienia. Mimo pewnej liberalizacji większość „zakazanej literatury” wychodziła w ramach tzw. drugiego obiegu. Wielu autorów publikowało pod własnym nazwiskiem oficjalnie i w drugim obiegu pod pseudonimem.

W okresie gierkowskim triumfy święcił polski sport. Zaczęło się od sukcesu na olimpiadzie w Monachium, podczas której polscy sportowcy zdobyli 21 medali. Bezsprzecznie jednak kibice docenili przede wszystkim sukces piłkarzy, którzy byli mistrzami olimpijskimi i brązowymi medalistami mistrzostw świata.

Wydarzeniem o olbrzymim znaczeniu dla Polski, przyjętym z wielką radością społeczeństwa i konsternacją władz, był wybór 16 października 1978 roku krakowskiego arcybiskupa Karola Wojtyły na papieża.

Z ogromnym entuzjazmem społecznym spotkała się także pierwsza pielgrzymka papieża do Polski.

Z Archiwum TVP

Zamiast podsumowania

Ćwiczenie 23

Przedstawione poniżej pomniki i tablice upamiętniają przesilenia społeczno‑polityczne okresu PRL. Jaką symboliką posłużono się przy ich tworzeniu? Czy jednoznacznie kojarzą się z tymi wydarzeniami, do których się odwołują? Uzasadnij odpowiedź.

R4Ai0AjbdagQr

Pomnik ofiar poznańskiego czerwca 1956 Źródło: Radomil, Pomnik ofiar poznańskiego czerwca 1956, Fotografia, licencja: CC BY-SA 3.0.

R1cIkUDtzbYfa

Tablica upamiętniająca wiec studentów domagających się wolności słowa Źródło: Witold Pietrusiewicz, Tablica upamiętniająca wiec studentów domagających się wolności słowa, Fotografia, licencja: CC BY-SA 3.0.

RNRQopocJbqw9

Gdynia Pomnik Ofiar Grudnia 1970 Źródło: Gdynia Pomnik Ofiar Grudnia 1970, Fotografia, licencja: CC BY-SA 3.0.