Wprowadzenie

Władza w rękach partii

Powstanie Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej często jest traktowane jako początek kształtowania się stalinizmu w Polsce. W swoim założeniu programowym PZPR miała sprawować władzę w imieniu „ludu pracującego miast i wsi”. Stała się partią rządzącą. Wprawdzie nie miała monopolu na rynku politycznym, ale pozostałe ugrupowania, jak Zjednoczone Stronnictwo Ludowe czy Stronnictwo Demokratyczne, były jej przybudówkami i pełniły funkcję pasa transmisyjnego – miały podejmować działania w tych środowiskach, w których wpływy PZPR były mniejsze.

Cała władza w kraju znalazła się w rękach aparatu partyjnego, który ustalał główne kierunki pracy administracji państwowej i nadzorował ich wykonanie. Co gorsza, przedstawicielami tego aparatu władzy często byli wychowankowie szkół partyjnych, podatni na indoktrynację, dodatkowo zachęcani do budowania systemu profitami, takimi jak zakupy w sklepach za żółtymi firankami (wyjaśnienie poniżej) czy możliwość otrzymania mieszkania.

Inwigilacja i terror

Nad społeczeństwem czuwało Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego i jego pracownicy. Rozbudowano aparat terroru, gdyż paranoicznie obawiano się wszechobecnego wroga klasowego i imperialistycznego szpiega. Powiększono liczbę etatów w urzędach bezpieczeństwa na różnych szczeblach administracji. Podejrzany mógł być każdy obywatel. W 1954 roku w więzieniach było prawie 6 mln osób. Można było do nich trafić za sabotaż gospodarczy, czyli niewłaściwe wykonanie zawodowego zobowiązania, czy przestępstwo polityczne – a tym mogło być wszystko…

Niestety, znowu nastała era pokazowych procesów. Miały one udowodnić tezę, że sukcesy systemu socjalistycznego powodują zaostrzanie się walki klasowej i stąd czujność rewolucyjna powinna dotyczyć wszystkich. Wróg jest przecież bardzo przebiegły i potrafi ukrywać się nawet na najwyższych szczeblach władzy. W krajach demokracji ludowej doszło do procesów przedstawicieli partii. W Polsce ofiarą „czystek w aparacie partyjnym” stał się Władysław Gomułka.

Jednym z pierwszych etapów oczyszczania partii było utworzenie w lutym 1949 roku specjalnej Komisji Bezpieczeństwa KC PZPR. W listopadzie rozpoczęły się ataki na Gomułkę i jego współpracowników. Zarzucano im odchylenia „nacjonalistyczno‑prawicowe”. Przyjęto również uchwałę „o wzmożeniu czujności rewolucyjnej”. Kolejnym krokiem było aresztowanie osób z partyjnego otoczenia „towarzysza Wiesława” (pseudonim Gomułki) i wymuszanie na nich zeznań, nawet fałszywych, obciążających Gomułkę, a następnie ostateczna rozprawa z nim. Gomułka najpierw utracił funkcje partyjne, a 2 czerwca 1951 roku został aresztowany. W odróżnieniu jednak od wielu działaczy w innych krajach demokracji ludowej zachował życie.

Proces szesnastu rozpoczął rozprawę z przedstawicielami podziemia londyńskiego, natomiast nasilenie walki nastąpiło na przełomie lat 40. i 50. Również i w tym wypadku odwoływano się do procesów pokazowych, w których nie tylko wydawano wyroki śmierci, ale przede wszystkim starano się zdyskredytować sądzonych. Najbardziej chyba spektakularnym przykładem walki z opozycją akowską i próby udowodnienia tezy, że siły podległe rządowi londyńskiemu współpracowały z hitlerowskimi Niemcami, był proces Witolda Pileckiego. Rotmistrz, w ramach pracy konspiracyjnej w okresie II wojny światowej, dał się wywieźć do obozu w Oświęcimiu. Tam założył siatkę konspiracyjną oraz zbierał informacje o zbrodniach hitlerowskich. W 1943 roku udało mu się uciec. Następnie działał w Kedywie oraz brał udział w Powstaniu Warszawskim. Po upadku powstania dostał się do niewoli niemieckiej. Wkrótce po powrocie do Polski został aresztowany, oskarżony o szpiegostwo i skazany na karę śmierci, którą wykonano w 1948 roku. Wśród prześladowanych i straconych znaleźli się m.in. bohaterscy obrońcy Helu, dowódca wileńskiego okręgu AK płk Aleksander Krzyżanowski czy stojący w okresie wojny na czele Kedywu gen. August Emil Fieldorf (pseudonim Nil)tY2pHeI4hc_000tp002gen. August Emil Fieldorf (pseudonim Nil). Śmierci natomiast uniknął (mimo wyroku) aresztowany w 1946 roku Franciszek NiepokólczyckitY2pHeI4hc_000tp003Franciszek Niepokólczycki – komendant Związku Odwetu i prezes WiN (po Janie Rzepeckim). Więzienie opuścił jednak dopiero w 1956 roku.

Realizację takiej polityki umożliwiał, będący na usługach władzy, aparat sprawiedliwości. Zmiany w systemie prawnym nie szły w kierunku, w którym prawo mogło być obiektywnym regulatorem stosunków międzyludzkich, lecz stawało się jednym z narzędzi sprawowania władzy politycznej. Zerwano z podstawowymi zasadami: przestał obowiązywać kanon prawa rzymskiego – „prawo nie działa wstecz”. Zamiast 5‑letnich studiów prawniczych wprowadzono 15‑miesięczne kursy sędziowskie, mające zapewnić kadrę sędziowską będącą przeciwwagą dla sędziów przedwojennych.

Plan sześcioletni

Zgodnie z zasadą centralnego planowania rozpoczęto realizację kolejnego planu na lata 1950–1955. Plan sześcioletni przyjęto w formie ustawy uchwalonej przez Sejm Ustawodawczy 21 lipca 1950 roku. Podobnie jak późniejsze plany pięcioletnie był wielokrotnie modyfikowany (choćby w związku z wojną koreańską i koniecznością zwiększenia nakładów na przemysł zbrojeniowy) i tylko w części zrealizowany. Priorytetem planu było zwiększenie inwestycji i polityka intensywnej industrializacji kraju na wzór radziecki. Przede wszystkim forsowano rozwój przemysłu ciężkiego i metalowego. Sztandarową budową realizowaną w ramach planu sześcioletniego był kombinat metalurgiczny w Nowej Hucie. Zamierzano wybudować robotniczy ośrodek jako przeciwwagę dla inteligenckiego i konserwatywnego Krakowa.

Ceną za intensywną industrializację była stagnacja poziomu życia i ograniczanie inwestycji w innych dziedzinach, a także wydatków konsumpcyjnych. Do społecznych skutków planu sześcioletniego należał też znaczny wzrost udziału klasy robotniczej w społeczeństwie (m.in. w wyniku migracji ludności wiejskiej do miast).

W związku z realizacją planu sześcioletniego jednym z najbardziej niedoinwestowanych obszarów stało się rolnictwo. W 1952 roku już kolejny raz wprowadzono dostawy obowiązkowe produktów rolnych. Działania te wzbudzały wśród rolników opór, ponieważ za oddawane płody otrzymywali oni połowę wartości rynkowej. Nasilono także politykę kolektywizacji indywidualnych gospodarstw rolnych i tworzenia państwowych spółdzielni. Kolektywizacja była podstawowym elementem polityki rolnej w ZSRR, dodatkowo Kominform w 1948 roku podjął uchwałę o kolektywizacji wsi. Polscy rolnicy, którzy dopiero otrzymali ziemię na podstawie reformy rolnej, nie chcieli jej oddawać, toteż chętnych do kolektywizacji było niewielu. Aby zmusić rolników do oddania ziemi, podwyższano dostawy obowiązkowe zboża, trzody chlewnej, mleka lub nawet rekwirowano zboże, żywiec, zajmowano gospodarstwa. Rozpoczęto także kampanię propagandową pod hasłem walki z kułakami.

Współzawodnictwo pracy

Kolejnym elementem, który został zapożyczony z ZSRR, był ruch stachanowski, czyli współzawodnictwo pracy i wyrabianie coraz wyższych norm. W Polsce rozpoczął się już w 1947 roku. Zapoczątkował go rębacz z Kopalni „Jadwiga” w Zabrzu, Wincenty Pstrowski, rzucając hasło: „Kto wyrąbie więcej niż ja?”. Szybko znalazł naśladowców. Dla władzy przekraczanie norm produkcyjnych było sposobem na podnoszenie wydajności pracy. Stachanowcy otrzymywali nagrody oraz premie. O nich powstawały filmy i wiersze, a w 1949 roku zorganizowano ogólnopolską wystawę portretów przodowników pracy. Zdarzało się jednak, że w pogoni za nowymi rekordami statystyki fałszowano. Przodownicy pracy nie cieszyli się również specjalną sympatią wśród załóg zakładów pracy. W drugiej połowie lat 50. zrezygnowano z tego sposobu współzawodnictwa. Powróci on jednak w zmienionej formie w erze gierkowskiej.

RBE6mVRi02etI

Pomnik Wincentego Pstrowskiego w Zabrzu. Źródło: Jan Mehlich, Pomnik Wincentego Pstrowskiego w Zabrzu., Fotografia, licencja: CC BY-SA 3.0.

Rozbudowa armii

Rozbudowa przemysłu zbrojeniowego miała związek z okresem zimnej wojny, a zwłaszcza narastaniem kryzysu koreańskiego. Stalinowi zależało na tym, żeby kraje demokracji ludowej były właściwie przygotowane na ewentualny konflikt. Na czele sojuszniczych armii dyktator radziecki chciał mieć oddane sobie osoby. Do pomocy w rozbudowie wojska polskiego skierowano oficerów radzieckich, m.in. marszałka Rokossowskiego (stało się to – jak oficjalnie podano – na prośbę Bolesława Bieruta). Ten zaś ściągnął 52 generałów i 670 oficerów.

W latach 1950–1955 powiększył się potencjał zbrojny armii – wyprodukowano 1200 czołgów, 600 samolotów odrzutowych, 700 samolotów szkolno‑treningowych, 6500 dział, 2400 moździerzy.

W polskim wojsku przeprowadzono czystki, których efektem było odejście z armii „niepewnych” oficerów przedwojennych. Powstały instytucje, które miały służyć procesowi weryfikacji. Utworzono kontrwywiad wojskowy, tzw. GZI – Główny Zarząd Informacji. Aresztowanych oficerów poddawano torturom, wymuszając na nich przyznanie się do winy. Poszukiwano także „świadków”, którzy potwierdzą na przykład oskarżenia o szpiegostwo czy uprawianie kontrrewolucyjnej propagandy.

R67BH5q2fhO2D

Legitymacja członka PZPR Konstantego Rokossowskiego Źródło: Ariadna Rokossowska, Legitymacja członka PZPR Konstantego Rokossowskiego, archiwum rodzinne, licencja: CC BY-SA 2.5.

Polityka zbrojna wymagała ogromnych nakładów finansowych, dlatego 28 października 1950 roku przeprowadzono wymianę pieniędzy. Za nowe 3 zł obywatel wymieniał 100 starych zł, z tym że w takiej proporcji mógł wymienić tylko 100 tys. złotych (jeśli miał je na rachunku bankowym), pozostałe pieniądze mógł wymienić w relacji 1 za 100. Społeczeństwo straciło w ten sposób ponad 3 mld złotych, a władza zdobyła potrzebne pieniądze na wprowadzenie w życie kolejnego planu.

Propaganda

Bardzo dużą rolę w państwie zaczęła odgrywać propaganda. Przede wszystkim funkcjonował monopol informacyjny, możliwy dzięki nacjonalizacji środków przekazu, przydziałom papieru, a może przede wszystkim wskutek funkcjonowania cenzury. Starano się narzucić odpowiednią wizję świata. Straszono „zgniłym imperializmem”, wskazując na dowody złej woli Zachodu, jak choćby zrzucenie stonki na polskie pola przez amerykańskie samoloty (tzw. żuczek kolorado). Media zachęcały do właściwych socjalistycznych zachowań, piętnując te złe: pokazywano przykłady „sabotażystów sypiących piasek w tryby maszyn”, kułaków chowających mięso i zboże.

Indoktrynacji społeczeństwa, a zwłaszcza młodego pokolenia, służyły też jednolite programy szkolne. Zwłaszcza przedmioty społeczne nasycone były treściami socjalistycznymi. Od 1951 roku na wszystkich poziomach nauki wprowadzono obowiązkowy język rosyjski. Na studiach natomiast wykładano marksizm i leninizm. Dodatkowo na wyższych uczelniach dokonano weryfikacji kadry, a uczelniane komitety partyjne i ZMP ingerowały w treści wykładów i oceniały ideologiczne zaangażowanie prowadzących. W 1951 roku Kongres Nauki Polskiej przyjął uchwałę o powołaniu Polskiej Akademii Nauk (w miejsce zlikwidowanej Polskiej Akademii Umiejętności), która miała czuwać nad polską nauką. W ten sposób dostosowano się do wzorca radzieckiego: sowietyzacji poddano również badania naukowe. W biologii potępiono „burżuazyjną” genetykę, zastępując ją pseudonaukowymi koncepcjami Trofima Łysenki. Podstawą prac z dziedziny nauk humanistycznych stał się Krótki kurs historii WKP(b). Ustalono kanon lektur obowiązkowych oraz listę książek, których nie należy czytać.

Chcąc mieć społeczeństwo pod kontrolą, wprowadzono opłaty abonamentowe (władza miała informację zwrotną, kto posiada radioodbiornik). Dodatkowo produkowane w Polsce odbiorniki były ustawiane na taką częstotliwość, aby uniemożliwić słuchanie stacji zagranicznych. W Polsce stalinowskiej do głównych zadań należało stworzenie człowieka, który żyje w kolektywie i zachowuje się schematycznie: jak u Gogola mógł on być „mierny, ale wierny”. Starano się też poprzez awans społeczny zachęcić ludzi do akceptowania i popierania systemu.

Kult jednostki

W okresie stalinizmu w całej okazałości funkcjonował kult jednostki. Oczywiście przede wszystkim doceniano „Wodza Rewolucji”. 21 grudnia 1949 roku była specjalna ku temu okazja: w tym dniu Stalin kończył 70 lat. Obchodom nadano szczególną rangę. Robotnicy podejmowali specjalne zobowiązania produkcyjne, deklarowano wykonanie dodatkowych prac. Artyśc tworzyli dzieła, a literaci układali pieśni dla „Chorążego Pokoju”.

Lokalny kult jednostki dotyczył Bolesława Bieruta. Jedna z piosenek okresu lat 50. sławiła go w następujących słowach:

RC5XMkGrXtMoh1

Bolesław Bierut w otoczeniu dzieci Źródło: Bolesław Bierut w otoczeniu dzieci, domena publiczna.

Walka z Kościołem

Symptomatyczna dla czasów stalinizmu była walka komunistów z Kościołem, którego autorytet wyraźnie wzrósł w okresie wojny. Początki władzy ludowej nie zapowiadały ostrego konfliktu, mimo że doszło do zerwania przez TRJN konkordatu po tym, jak Pius XII upoważnił prymasa Augusta Hlonda do mianowania polskich administratorów apostolskich dla diecezji włączonych do Polski (prymas powołał biskupów, TRJN nie uznał jego decyzji i zażądał od papieża nowych nominacji, ten zaś, powołując się na zasadę nieusuwalności biskupów, nie przychylił się do „prośby” rządu). Niemniej rządzącym początkowo zależało na „pojawieniu się Kościoła” na Ziemiach Odzyskanych, a tym samym – przyspieszeniu integracji tych terenów z całą Polską.

Kościół uzyskał w pierwszych powojennych miesiącach zgodę na otwarcie wydziałów teologii oraz seminariów duchownych. Pozwolono też na wydawanie prasy katolickiej. Ukazywały się m.in. „Rycerz Niepokalanej”, „Tygodnik Powszechny” i „Tygodnik Warszawski”. Zezwolono również na działalność Caritasu. Dla rządzących ważniejsza była rozprawa z opozycją polityczną niż z Kościołem. Ponadto zdawano sobie sprawę, że Kościoła nie da się rozbić jak partii politycznej, że potrzebne będą inne działania. Przed referendum Kościół także starał się nie drażnić władzy, choć stwierdzenie, „że w interesie Kościoła leży utrzymanie dwuizbowego parlamentu”, nie pozostawiało wątpliwości, po czyjej jest stronie. Z kolei przed wyborami w Orędziu Episkopatu Polski w sprawie wyborów do Sejmu, wygłaszanym podczas kazań, znalazło się stwierdzenie, że „katolicy mogą głosować tylko na takie osoby, listy i programy wyborcze, które nie sprzeciwiają się katolickiej mentalności”. Natomiast nie mogą na takie, które są „wrogie zdrowemu rozsądkowi, dobru Narodu i państwa”.

Po wyborach zasadniczo nastało milczenie. Niemniej władze zaczęły rozbudowywać agenturę wokół duchowieństwa, ograniczać wydawaną prasę. Rozprawa z Kościołem rozpoczęła się po likwidacji PSL. Pretekstem dla władz był list papieża Piusa XII z 1 marca 1948 roku skierowany do biskupów niemieckich. Władzy nie spodobał się fragment: „Czy było jednak rzeczą dozwoloną wypędzić w formie odwetu z domu i ojczyzny 12 mln ludzi i skazać na nędzę? Czyż jest może nierealne, jeśli życzymy sobie i wyrażamy nadzieję, że wszyscy zainteresowani mogliby spokojnie rozpatrzyć to, co zostało dokonane i cofnąć w tej mierze, w jakiej da się jeszcze cofnąć”?

Mimo że polski Kościół prosił wiernych, aby nie dali się wprowadzić w błąd i nie odbierali „niewłaściwie” słów papieża, władze potraktowały je jako ingerencję Kościoła w sprawy polityczne i kwestionowanie przez Watykan granicy na Odrze i Nysie Łużyckiej. Oczywiście uderzenie odwetowe skierowano w polski Kościół. Do września 1948 roku aresztowano ponad 400 księży. Represje dotknęły także dziennikarzy prasy katolickiej, a zwłaszcza osoby związane z „Tygodnikiem Powszechnym” (choćby Pawła Jasienicę).

Od 1948 roku na czele polskiego Kościoła stał Stefan WyszyńskitY2pHeI4hc_000tp004Stefan Wyszyński. Objął diecezję gnieźnieńsko‑warszawską po arcybiskupie Auguście Hlondzie. Wyszyński niewątpliwie był postacią charyzmatyczną – potrafił przeprowadzić polski Kościół przez trudne czasy, a polskiemu społeczeństwu dawać nadzieję. W 1949 roku wydano dekret o „ochronie wolności sumienia”, który zakazywał m.in. zmuszania do praktyk religijnych. Na jego podstawie można było skazać każdego praktykującego katolika.

Władze próbowały także poprzez stworzenie grupy tzw. księży patriotów (Komisja Księży przy ZBoWiD) wprowadzić pewną dezorganizację w Kościele polskim, a w 1950 roku podejmowały próby przejęcia kontroli nad Caritasem, ustanawiając zarząd komisaryczny. Wywołało to protesty Kościoła, ale arcybiskup Wyszyński, próbując załagodzić sytuację, zdecydował się na podpisanie porozumienia Episkopatu z rządem (kwiecień 1950). W zamian za prawo do nauczania religii w szkołach, możliwość prowadzenia działalności duszpasterskiej w wojsku, szpitalach i więzieniach, funkcjonowanie KUL, możliwość nauki w seminariach, działalność zakonów i wydawanie prasy katolickiej Kościół zobowiązał się do nauczania wiernych poszanowania prawa i władzy państwowej, zanegował działalność podziemia i zobowiązał się do nakłonienia papieża, aby ten ustanowił stałą administrację na Ziemiach Zachodnich i Północnych.

Władze nie zamierzały jednak przestrzegać postanowień tej umowy: nadal uderzały w administrację kościelną na Ziemiach Odzyskanych, dokonywały konfiskaty dóbr kościelnych, a w 1952 roku zlikwidowały niższe seminaria duchowne, utrudniały także wydawanie prasy katolickiej i wprowadziły ograniczenia w udzielaniu zgód na budowę nowych kościołów. Kiedy natomiast Stefan Wyszyński otrzymał godność kardynalską, władze nie pozwoliły na jego wyjazd do Rzymu. Nasiliły się także procesy księży, m.in. o szpiegostwo na rzecz USA.

9 lutego 1953 roku Rada Państwa wydała „Dekret o obsadzaniu duchownych stanowisk kościelnych”, który pozwalał państwu na dowolną politykę personalną. Odpowiedzią na politykę władz był memoriał Episkopatu, którego podsumowaniem może być fragment kazania kardynała Wyszyńskiego: „Należy oddać co jest Cezara Cezarowi, a co Bożego Bogu. A gdy Cezar siada na ołtarzu, to mówimy krótko «Nie wolno! Non possumus!»”. Efektem były aresztowania i procesy duchownych, m.in. biskupa kieleckiego Czesława Kaczmarka (skazanego na 12 lat więzienia). Konflikt osiągnął swoje apogeum, gdy aresztowano, a następnie internowano prymasa Wyszyńskiego (1953–1956). Wcześniej Sekretariat Biura Politycznego KC PZPR wydał uchwałę „o zakazaniu arcybiskupowi Wyszyńskiemu, w związku z jego ogólnie wrogą postawą, wykonywania funkcji związanych z dotychczasowymi jego stanowiskami […]”.

Konstytucja z 1952 roku

Podsumowaniem okresu stalinizmu było uchwalenie konstytucji 22 lipca 1952 roku. Projekt dokumentu przetłumaczono na język rosyjski i Stalin osobiście naniósł w nim poprawki. W akcie tym było dużo demokratycznych sformułowań. Konstytucja głosiła m.in., że „Polska Rzeczpospolita Ludowa jest państwem demokracji ludowej”, w którym „władza należy do ludu pracującego miast i wsi”. PRL miała „stać na straży zdobyczy polskiego ludu pracującego”, ponadto „ograniczać, wypierać i likwidować klasy społeczne, żyjące z wyzysku robotników i chłopów”. I to ostatnie stwierdzenie (podobno własnoręczne dopisane przez Stalina) było dosyć niebezpieczne. Nie było klasycznego podziału władz. Konstytucja z 1952 roku rozróżniała następujące organy władzy państwowej: Sejm, Radę Państwa i rady narodowe, oraz organy administracji państwowej: rząd i ministerstwa. Chodziło w dużej mierze o to, aby nie można było jednoznacznie określić kompetencji poszczególnych organów.

System społeczno‑gospodarczy oparto na „uspołecznionych środkach produkcji” i „monopolu handlu zagranicznego”. Oprócz tego nigdzie nie pojawiło się określenie „własność prywatna”, zastąpiono je „własnością osobistą obywateli”.

Na podstawie konstytucji uchwalono specjalną ordynację wyborczą, zgodnie z którą wyborcy zostali pozbawieni zarówno jakiejkolwiek możliwości zgłaszania kandydatów, jak i wpływu na ich wybór. Liczba nazwisk na liście wyborczej odpowiadała liczbie mandatów (liczbie miejsc poselskich w danym okręgu).

Socrealizm

W literaturze i sztuce wszechobecny był socrealizm. Głównymi tematami utworów stały się problemy produkcji oraz walki klas (np. Tadeusza Konwickiego Przy budowie czy Igora Newerlego Pamiątka z celulozy). Jerzy Andrzejewski w broszurze Partia a twórczość pisarza uzasadniał słuszność wprzęgania literatury w służbę propagandy. Najbardziej popularne stały się tzw. produkcyjniaki: utwory literackie, teatralne, filmowe lub muzyczne, również rzeźby lub dzieła malarskie, których tematyką były szeroko rozumiane zagadnienie produkcyjne.

Szczególne miejsce zajmowały dzieła akcentujące kult jednostki, np. wiersz Słowo o Stalinie Władysława Broniewskiego czy Wiersze o Bolesławie Bierucie (dzieło wspólne Jarosława Iwaszkiewicza, Antoniego Słonimskiego i Artura Międzyrzeckiego). Do sztandarowych filmów epoki należały Dwie brygady zrealizowane przez studentów PWSF w Łodzi pod kierunkiem Eugeniusza Cękalskiego i Żołnierz zwycięstwa Wandy Jakubowskiej, a spośród przedstawień teatralnych należy wymienić Brygadę szlifierza Karhana w reżyserii Kazimierza Dejmka. Z kolei w dziedzinie architektury najbardziej dobitnym świadectwem tamtego okresu stał się „dar narodu radzieckiego dla bratniego narodu polskiego”, czyli Pałac Kultury i Nauki.

Koniec epoki stalinizmu w Polsce

Stalin zmarł 5 marca 1953 roku. W Polsce i innych krajach demokracji ludowej ogłoszono żałobę narodową. Śmierć „Wielkiego Wodza” nie zakończyła jednak ery stalinizmu w Polsce. Żył wszak jego wierny naśladowca – Bolesław Bierut.

Dopiero referat Nikity Chruszczowa na XX Zjeździe KC KPZR, śmierć Bieruta i zmiany we władzach partyjnych rozpoczęły w Polsce okres tzw. odwilży.

Zamiast podsumowania

Ćwiczenie 17

Wyjaśnij, dlaczego w przypadku poniższego zdjęcia można mówić o jego podwójnym wymiarze propagandowym.

RuJbs6at4u7zC

Bolesław Bierut Źródło: Bolesław Bierut, Fotografia, domena publiczna.

R12EMDfu9sNXQ1

Tablica pamiątkowa w bazylice św. Elżbiety we Wrocławiu, poświęcona ofiarom terroru komunistycznego w latach 1945-1956 we Wrocławiu Źródło: Poznaniak1975, Tablica pamiątkowa w bazylice św. Elżbiety we Wrocławiu, poświęcona ofiarom terroru komunistycznego w latach 1945-1956 we Wrocławiu, Fotografia, licencja: CC BY-SA 3.0.