Kultura i religia Bizancjum. Między Wschodem a Zachodem
Zapomniany strażnik kultury antycznej
Film dostępny na portalu epodreczniki.pl
Cesarstwo Bizantyńskie, opowiada prof. dr hab. Przemysław Wiszewski Cesarstwo Bizantyńskie, opowiada prof. dr hab. Przemysław Wiszewski Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
Cesarstwo zwraca się ku Europie
Czemu służyło bogactwo?
Film dostępny na portalu epodreczniki.pl
film Czym był przepych bizantyjski?
Powiedz, dlaczego zachodni Europejczycy odwiedzający Bizancjum bywali zakłopotani w czasie wizyty w pałacu cesarskim? Czy to zakłopotanie było celowo wywoływane przez Bizantyjczyków?
Na początku VII wieku cesarzowi Herakliuszowi I udało się pokonać Persję i odzyskać utracone prowincje w Azji. Przez chwilę wydawało się, że Bizancjum ponownie stanie się potęgą z czasów Justyniana Wielkiego. Jednak ekspansja Arabów położyła kres tym nadziejom. W ciągu VII wieku opanowali Egipt oraz większość prowincji azjatyckich Cesarstwa poza Azją Mniejszą, a także doprowadzili do oblężenia Konstantynopola. Choć ostatecznie nie zdobyli stolicy Cesarstwa, to jednak pozbawili cesarzy ziem w Afryce, części posiadłości w Italii oraz wpływów z nękanej rabunkami Grecji.
Arabowie nie byli jedynym zagrożeniem dla Cesarstwa. Bułgarzy i Słowianie znacząco ograniczyli wpływy cesarskie na Półwyspie Bałkańskim. Kolejni władcy bizantyjscy, nie mogąc zwyciężyć imperium arabskiego, zwrócili uwagę na posiadłości europejskie Cesarstwa. Cesarze uparcie zgłaszali swoje prawa do całego Półwyspu Apenińskiego. Podczas licznych batalii w IX wieku udało się im poszerzyć posiadłości na jego południu. Na Bałkanach – w wyniku zażartych walk ze Słowianami i z Bułgarami w IX i X wieku – udało się odbudować autorytet cesarski. Największym sukcesem było wcielenie do Cesarstwa ziem Bułgarów po wielkim zwycięstwie odniesionym przez cesarza Bazylego II noszącego znamienny przydomek BułgarobójcaBazylego II noszącego znamienny przydomek Bułgarobójca.
Transfer kulturowy
Załamanie dobrej passy w dziejach Cesarstwa przyszło szybko. W 2. połowie XI wieku przybywający z Normandii rycerze podbili posiadłości bizantyjskie na południu Italii. Zagrozili też ziemiom cesarskim na przeciwległym brzegu Morza Adriatyckiego. Natomiast ekspansja Turków seldżuckichTurków seldżuckich pozbawiła Cesarstwo niedawno odbitych z rąk Arabów ziem nad Tygrysem i w Syrii. Wkrótce najeźdźcy zaatakowali ostatnie azjatyckie posiadłości cesarza, zajmując znaczną część Azji Mniejszej. Stolica państwa Seldżuków, Nicea, znajdowała się 90 kilometrów od Konstantynopola.
Konni wojownicy
Do ulubionych motywów sztuki seldżuckiej należały wyobrażenia ludzi na koniach. Spójrz na pochodzące z XII‑XIII wieku malowidło zdobiące naczynie ceramiczne i powiedz, dlaczego Turcy seldżuccy przywiązywali do nich tak wielką wagę?
U schyłku XI wieku Cesarstwo Bizantyjskie było cieniem dawnej świetności. Wciąż jednak podziwiali je mieszkańcy ościennych krain. Cesarz nadal był dość bogatym władcą, dzięki doskonale rozwiniętej administracji. Ale przede wszystkim stulecia nieprzerwanego rozwoju kultury czerpiącej z antyku uczyniły z Bizancjum źródło inspiracji w zakresie sztuki, a w mniejszym stopniu również literatury i obyczajów. Do tych wzorców chętnie odwoływali się ludzie Zachodu w X–XII wieku.
Wędrówka przedmiotów i idei
W X wieku w Syrii wykonano dla bizantyjskiego gubernatora prowincji piękny relikwiarz, w którym spoczęły doczesne szczątki św. Anastazji. Jeszcze w tym samym wieku ów zabytek zawędrował na niemiecki dwór cesarzy Zachodu, skąd został przekazany do skarbca katedry w Akwizgranie. Mimo że powstał daleko od zachodniej Europy, jego wygląd został w pełni zaakceptowany przez elity Cesarstwa, a nawet – wraz z innymi zabytkami napływającymi z Bizancjum – kształtował tutejszą wrażliwość estetyczną.
Na dwór ottoński relikwiarz trafił dzięki małżonce jednego z władców. Zaznacz, która z nich mogła przywieźć taki skarb w darze swemu mężowi.
- Edyta, żona Ottona I
- Adelajda, żona Ottona I
- Teofano, żona Ottona III
Żywa kultura z antycznymi korzeniami
Niemal w każdej sferze kultury mistrzowie bizantyjscy odwoływali się do tradycji antycznych. Nie oznaczało to jednak kopiowania dawnych wzorców. Najlepszym tego przykładem są dzieła sztuki. W przeciwieństwie do klasycznego antyku, twórcy bizantyjskiego średniowiecza zerwali z realizmem – odchodzili od naśladowania natury. Dążyli raczej do przekazania jak największej ilości, często bardzo skomplikowanych, treści ideowych. Rosło znaczenie wizerunków złożonych z elementów wykonanych według ogólnie przyjętego wzorca. Upraszczając cechy indywidualne, podkreślały one treści symboliczne ukryte w gestach, strojach, kolorach.
Jednak to, co dla nas jest sztuką symboliczną, nie było nią dla większości mieszkańców Cesarstwa. Dla Bizantyjczyków owe wizerunki były jak najbardziej realne. Odbiorca czerpał z nich wiedzę o obowiązującym w Kościele rozumieniu najważniejszych prawd wiary lub oczekiwaniach władz wobec społeczeństwa. Z czasów Cesarstwa właściwie nie zachowały się dzieła sztuki wykonywane na użytek prywatny. Władze cesarskie oraz instytucje Kościoła były niemal jedynymi zamawiającymi.
Dewocja prywatna
Sztuka, mimo wszelkich ograniczeń, wnikała także do życia prywatnego. Dotyczyło to przede wszystkim zamożnych mieszkańców Bizancjum. Wykorzystywali oni niewielkie tabliczki z przedstawieniami sakralnymi, połączone z sobą tak, by otwierały się jak niewielkie książki z dwoma (dyptyki) lub trzema (tryptyki) skrzydłami. Przypominały o najważniejszych prawdach wiary i zachęcały do modlitwy. W X–XII wieku cieszyły się sporą popularnością – także na zachodzie Europy.
Jak myślisz, z czego wynikała popularność dyptyków i tryptyków na Zachodzie? Przypomnij sobie informacje o kulturze i polityce dworów cesarzy karolińskich i ottońskich w kontekście ich związków z Bizancjum.
Badacze do dziś spierają się, czy Bizantyjczycy odeszli w sztuce od naśladowania rzeczywistości, tak charakterystycznego dla realistycznego stylu klasycznego antyku, pod wpływem wzorców wschodnich czy późnoantycznych. Czy może – jak wskazywano dawniej – utracili umiejętność odwzorowywania natury w dziełach sztuki? Dziś raczej skłaniamy się ku sądowi, że sztuka bizantyjska oddaje specyficzną cechę całej kultury – przekonanie o nierozerwalnym przenikaniu się światów wiecznego – Boskiego – oraz tymczasowego – ludzkiego. Tej skomplikowanej obecności Boga i jego świętych w życiu ludzi nie można było wyrazić poprzez kopiowanie natury. Dla Bizantyjczyków prawdziwy, realny sens rzeczywistości przekraczał porządek naturalny.
Mody i ponadczasowe treści
Porównaj sposoby ukazania wizerunku Jezusa na przykładzie trzech przedstawień – późnoantycznego, jako Dobrego Pasterza z mauzoleum Galii Placydii w Rawennie, XII‑wiecznej mozaiki z wizerunkiem Chrystusa Miłosiernego, posągu Chrystusa Króla ze Świebodzina lub innego, wybranego, współczesnego obrazu ukazującego jego wobrażenie w czasach współczesnych.
Kategoria | Przykładowe określenia | ||
Kompozycja | statyczna | dynamiczna | neutralna |
Wyraz twarzy | zamyślony | ożywiony | cierpiący |
Gesty, układ ciała | naturalne | dostojne | energiczne |
Elementy otoczenia | natura | abstrakcja | symbole |
Nastrój | pogodny | refleksyjny | tragiczny |
Dla zainteresowanych
Jak sądzisz, czy współczesny obraz Chrystusa w sztuce sakralnej bliższy jest tradycji późnoantycznej, czy bizantyjskiej? Dlaczego?
Nieprzypadkowo wśród dziesiątków tysięcy dzieł literackich zdecydowaną większość stanowią utwory religijne. Nie oznaczało to całkowitego zaniechania tworzenia literatury świeckiej. Wciąż powstawały dzieła historyczne, traktaty encyklopedyczne opisujące świat, a także wiersze, zazwyczaj jednak o charakterze heroicznym – sławiące bohaterów i ich czyny. Z jednej strony uderza pragmatyzm, to jest podporządkowanie celom użytkowym większości tej świeckiej twórczości. Z drugiej, zadziwia niewielki udział pism o charakterze naukowym. Poza przekazaniem dorobku antyku i rozwijaniem teologii chrześcijańskiej nauka bizantyjska nie wniosła wiele nowego do wiedzy ludzkości. Wynikało to z przekonania, że Rzymianie i Grecy wszystko, co ważne, powiedzieli o Naturze. Najważniesza zaś prawda kryje się w słowach Boga.
Przechować wiedzę
W Bizancjum dbano o zachowanie dla przyszłych pokoleń dorobku w zakresie nauki. Zwłaszcza wiedza medyczna cieszyła się dużym szacunkiem. Do jej przekazywania wykorzystywano zarówno słowo pisane, jak i obrazy. Jednym z najokazalej ilustrowanych kodeksów zielarskich przygotowanych w kręgu kultury bizantyjskiej jest wykonany w 512 roku Kodeks Dioskuridesa. Oprócz ilustracji z przedstawieniami różnych roślin (w galerii wizerunek korala i marchewki), znalazł się tu również portret grupy antycznych lekarzy z Galenem na czele.
Podzielony Kościół
Po co sie spierać? Koscioły Wschodni i Zachodni u progu podziału
Film dostępny na portalu epodreczniki.pl
film Jakie znaczenie miały spory teologiczne między Wschodem a Zachodem?
Zapisz, co odróżniało od siebie poglądy duchownych Wschodu i Zachodu w kwestii funkcjonowania Kościoła?
Bizantyjczycy żyli religią. Dyskusje wokół nauczania wiary przekraczały progi świątyń i docierały z odzewem do zwykłych obywateli. Jednocześnie Kościół bizantyjski od swego początku ściśle zależny był od władzy cesarskiej. Ta popierała określony kształt podstawowych prawd wiary. Opowiedzenie się za inną ich wersją było deklaracją nie tylko religijną, ale niejednokrotnie również polityczną. Oznaczało to, że w sprawy Kościoła musiał ingerować cesarz. To on zwoływał i przewodniczył spotkaniom wszystkich biskupów Cesarstwa. To z jego inicjatywy zapadały również ważne decyzje doktrynalne, w tym o treści wyznania wiary. I to decyzje cesarzy doprowadziły do największego kryzysu wyznaniowego w Kościele bizantyjskim, który spowodował podział tutejszych chrześcijan na zwaśnione obozy.
Religia w życiu Bizantyjczyków
Najdokładniej rolę, jaką religia odgrywała w życiu Bizantyjczyków, podkreśla wielkość głównego kościoła stolicy. Świątynia Mądrości Bożej, ulokowana w centrum miasta, również współcześnie olśniewa bogactwem i przytłacza rozmiarami.
Dla zainteresowanych
Podzielcie się na 3–4 grupy. Niech każda z Was wybierze sobie dowolne, polskie lub zagraniczne miasto. Odwołując się do planów miast, materiałów internetowych, albumów i własnego doświadczenia wskażcie, jakie budynki dominują w krajobrazie tych współczesnych miast, tak jak Haghia Sophia w średniowiecznym Bizancjum. Czy nadal są to świątynie? Jeśli nie, to jak sądzisz, jakie są przyczyny tej zmiany? Wybierz różnej wielkości miasta, z różnych kręgów kulturowych (położone w zachodniej Europie, Ameryce Północnej, Afryce, na Półwyspie Arabskim).
W obliczu klęsk ponoszonych przez Cesarstwo w 1. połowie VII wieku z rąk Arabów, wśród elit Bizancjum narastało przekonanie, że Bóg karze ich w ten sposób za popełniane grzechy. Chciano odwrócić Jego gniew. Zaczęto więc szukać wykroczeń Bizantyjczyków, które uzasadniałyby rozmiar Boskiej kary. Opierając się na treści Starego Testamentu, wskazywano, że największym grzechem Izraela było bałwochwalstwo. Rozumiano je jako kult bożków zastępujący cześć oddawaną prawdziwemu Bogu. Bizantyjczycy uważali się za kolejne wcielenie narodu wybranego, za „nowy Izrael”. Uznali zatem, że i w ich przypadku występkiem, który ściągnął na nich karę, musiał być pogański w swej naturze, kult obrazów. Z tego przekonania narodził się ruch ikonoklastycznyruch ikonoklastyczny.
Sztuka ikonoklastów
Ostateczne potępienie przez bizantyjski Kościół przeciwników obrazów w świątyniach, spowodowało powrót do bogatego wystroju kościołów. Zestawienie wnętrza dwóch świątyń – ozdobionej tradycyjnie i tej w duchu ikonoklastycznym – uświadamia, jak wielkim szokiem dla wiernych musiały być działania ikonoklastów.
Cesarze byli odpowiedzialni za pomyślność swego ludu także w kontekście jego zbawienia. To oni musieli decydować, jakie zająć stanowisko wobec powyższego poglądu. W VIII wieku większość władców, począwszy od Leona IIILeona III, opowiedziała się za konsekwentnym zakazem kultu obrazów w świątyniach (lata 726–787). W kolejnym stuleciu władcy popierający ikonoklazm rządzili przez krótki czas (814–842 r.). Aby odwrócić gniew Boga, przeprowadzono na masową skalę niszczenie przedstawień świętych i wyobrażeń Chrystusa. Ten ruch spotkał się tylko z częściowym poparciem Bizantyjczyków. Sprzeciwiali mu się zwłaszcza mnisi. Ostatecznie zwyciężyło przekonanie, że kult obrazów jest uzasadniony i nie godzi w cześć oddawaną Bogu.
Co jest herezją?
Bizantyjscy cesarze, wsłuchując się w poglądy elit, a zwłaszcza zwolenników politycznych, wpływali na decyzje synodów Kościoła Wschodniego. Synody – spotkania dostojników Kościoła – często były wykorzystywane przez cesarzy do zwalczania swoich przeciwników. Stąd też oficjalne uznanie pewnych poglądów za herezje, odstępstwa od prawowierności, były często zmieniane tak, by dotykały wrogów władzy. Niezależnie od tego, gwarantem przestrzegania zgodnego z tradycją porządku wiary, były w równym stopniu władze świecka i duchowna.
Konflikt między ikonoklastami a ikonodulami (czcicielami obrazów), osłabił Cesarstwo. Jednak mimo, iż był znany i komentowany na Zachodzie, nie doprowadził do zerwania wspólnoty Kościoła. Patriarchowie Konstantynopola ostrożnie podchodzili do idei pierwszeństwa biskupa Rzymu wśród chrześcijan. Nie traktowali jego sądów w zakresie doktryny czy liturgii jako obowiązujących. Z kolei na Zachodzie podejrzliwie traktowano niektóre poglądy Kościoła bizantyjskiego. Różnice dotyczyły treści kluczowego dokumentu – wyznania wiary (Credo). Bizantyjczycy uważali, że Duch Święty pochodzi wyłącznie od Boga. Kościół Zachodni, począwszy od schyłku VI wieku, podkreślał, że „także od Syna” (łac. filioque). Dostrzegano też wiele drobniejszych różnic, między innymi w zakresie liturgii i rozumienia kultu obrazów.
Herezja i bałwochwalstwo
W kwietniu 824 roku cesarz bizantyjski Michał II wraz ze swoim małoletnim, koronowanym synem Teofilem, wysłali posłów z listem do cesarza Ludwika Pobożnego. Michał II chciał zatwierdzić pokój między władcami, przedstawiając okoliczności dojścia do władzy. Przy okazji wskazał również na odstępstwa od wiary czcicieli obrazów. Ci mieli uciec z Cesarstwa do Rzymu przed karami i tu szerzyć nieprawdziwe pogłoski o sprzeniewierzeniu się przez Michała II prawowierności.
W cytowanym niżej fragmencie zaznacz opis tych zwyczajów wiernych, które zdaniem cesarza były sprzeczne z prawowiernością. Kolorem czerwonym oznacz te zwyczaje, które miały charakter ogólny, powszechny. Użyj koloru zielonego dla podkreślenia przypadków szczególnych, wyjątkowych, przypominających lokalne obrzędy.
Lecz i to oznajmiamy waszej miłości ukochanej w Chrystusie, że liczni spośród duchownych, ale i świeckich mężów oddalili się od tradycji apostolskich i nie zachowując zwyczajów ojczystych, stali się stwórcami zła. Pewne godne szacunku i dające życie {czerwony}krzyże usunęli z kościołów i w ich miejsce wstawili wizerunki i lampy postawili przed nimi oraz kadzidła na ofiarę przed nimi palili.{/czerwony} W tak wielkim mieli je poważaniu, jak czcigodne i żywe drzewo, na którym Chrystus, prawdziwy nasz Bóg, został ukrzyżowany dla naszego zbawienia. Modlili się i otaczali czcią, a {czerwony}także prosili owe obrazy o opiekę. Wielu ubierało owe wizerunki w szaty lniane i czyniło je rodzicami chrzestnymi swoich chrzczonych dzieci.{/czerwony}[...] {zielony}Niektórzy spośród duchownych, zeskrobawszy farbę z obrazów, mieszali ją z hostią i winem i z tej ofiary po odprawieniu mszy dawali komunię chętnym. Inni Ciało Pana wkładali w ręce wyobrażeń [posągów], skąd chcący przystąpić do komunii mogli je brać.{/zielony} {czerwony}Liczni wzgardziwszy kościołem w domach wspólnotowych obrazy wykorzystywali jako ołtarze i nad nimi odprawiali święte obrzędy.{/czerwony}I wiele innych jeszcze rzeczy powszechnie znanych czynili w kościołach, przeciwnych naszej religii, które za niegodne uważali bardziej uczeni i mądrzejsi ojcowie.
Czy opis przedstawiony przez cesarza Michała II miał sugerować, że wierni traktowali wizerunki jako przedmioty? Czy też, że uznawali je za byty mające cechy osobowościowe? Jak sądzisz, dlaczego w taki sposób autor listu przedstawił ikonodułów? Spróbuj porównać taki obraz praktyk religijnych z chrześcijańskim nakazem czczenia jedynego Boga i zakazu jakiegokolwiek bałwochwalstwa, to jest oddawania czci boskiej innym stworzeniom.
Po co się spierać? Kościoły Wschodni i Zachodni u progu podziału.
Film dostępny na portalu epodreczniki.pl
film Jakie znaczenie miały spory teologiczne między Wschodem a Zachodem?
Zapisz, co odróżniało od siebie poglądy duchownych Wschodu i Zachodu w kwestii funkcjonowania Kościoła?
Spory między biskupami Rzymu i patriarchami Konstantynopola trwały wiele stuleci. W połowie XI wieku wybuchły z większą siłą. Patriarcha konstantynopolitański Michał CerulariuszMichał Cerulariusz wsparł ataki bizantyjskich intelektualistów na zwyczaje Kościoła Zachodniego i zamknął kościoły tego obrządku w Konstantynopolu. Papież Leon IXPapież Leon IX wysłał wówczas poselstwo żądające zaprzestania tych działań, uznania tradycji Zachodu i akceptacji Rzymu jako głowy i matki wszystkich Kościołów. Gdy patriarcha odmówił, wysłannicy papieża złożyli w lipcu 1054 roku na ołtarzu kościoła Hagia Sophia dokument ekskomuniki zwrócony przeciw Cerulariuszowi. Ten z kolei na czele duchownych swej stolicy obłożył klątwą wszystkich, którzy mieli związek z powstaniem dokumentu Leona i wykonaniem rytuału ekskomuniki.
Źródła sporów
Trzy problemy odróżniały Kościół bizantyjski od rzymskiego: sposób ustalania daty Wielkanocy – korzystanie w Eucharystii wyłącznie z chleba wytwarzanego na zakwasie – a przede wszystkim problem pochodzenia Ducha Świętego. Dyskusje na ten temat trwały do końca średniowiecza.
Nie oznaczało to oficjalnego zerwania więzi obu Kościołów. Ekskomuniki dotyczyły osób, nie społeczności. Cesarza bizantyjskiego z papieżem łączył ponad to wspólny cel polityczny – walka z Normanami władającymi południem Italii. W rezultacie epizod ten początkowo nie miał innego znaczenia niż symboliczny. Prawdziwe odłaczenie się w obliczu narastających odmienności, nastąpiło w XIII wieku. Do tego momentu chrześcijanie, mimo tych różnic, czuli się jednością. Do idei tej jedności odwoływali się cesarze Bizancjum, szukając pomocy Zachodu przeciw Normanom, Arabom i Turkom.
Zamiast podsumowania
W X wieku cesarzowa Teofano przywiozła na dwór ottoński wiele zabytków kultury bizantyjskiej. Propagowała także zwyczaje bizantyjskie w sposobie sprawowania władzy. W szerzeniu kultury bizantyjskiej podobną rolę kobiety odegrały także później. Widoczna na zdjęciu tak zwana korona Monomacha wykonana została około 1042 roku i zdaniem części badaczy, była przeznaczona dla jednej z córek bizantyjskiego cesarza Konstantyna IX Monomacha. Według innych, była jedynie elementem zestawu atrybutów wykorzystywanych przez dwór cesarski w trakcie uroczystości triumfalnych. Dla nas jest jednak najważniejsze, że ostatecznie trafiła poza granice Cesarstwa, na Bałkany. Znów – według jednych była elementem posagu księżniczki wydanej za mąż za władcę sąsiedniego państwa. Według innych miała trafić na dwór władcy Węgier, Andrzeja, jako dar cesarski. I zdaniem części historyków ta korona posłużyła do królewskiej koronacji Andrzeja i miała tę funkcję pełnić także w latach późniejszych. Jakkolwiek było, jedno jest pewne – jej wygląd podkreślał dostojeństwo władzy cesarskiej rodziny. I to przekazywała wszystkim, którzy się z nią stykali.
Poza treściami związanymi z propagowaniem pewnej idei władzy, zabytek ten krzewił także specyficzne spojrzenie na piękno, miejsce człowieka w świecie.
Spójrz na zdobiące koronę wizerunki i porównaj je z zabytkami antycznymi. Co – poza techniką wykonania – różni je, a co sprawia, że są do siebie podobne? Spróbuj wykorzystać te same kategorie, które zaproponowano we wcześniejszym ćwiczeniu.
Kategoria | Przykładowe określenia | ||
Kompozycja | statyczna | dynamiczna | neutralna |
Wyraz twarzy | zamyślony | ożywiony | cierpiący |
Gesty, układ ciała | naturalne | dostojne | energiczne |
Elementy otoczenia | natura | abstrakcja | symbole |
Nastrój | pogodny | refleksyjny | tragiczny |
I. Scena tańca dionizyjskiego, płaskorzeźba, około 100 rok
i tancerki z korony Monomacha
II. Przedstawienie rajskiego ogrodu w alegorycznej wizji Chrystusa jako Dobrego Pasterza z absydy kościoła Sant’Apollinare in Classe w Rawennie (VI w.)
Dzięki temu spotkaniu z historią uzyskałem lub rozwinąłem:
umiejętność:
wiedzę:
zrozumienie: