Linia chronologiczna, na której zaznaczono daty związane z rozwojem systemu państwowego. 508 p.n.e. – 507 p.n.e. Współczesne popiersie Klejstenesa, „ojca demokracji ateńskiej” Zdjęcie przedstawia rzeźbę głowy mężczyzny. Ma on owalną twarz, prosty nos i krótkie, falujące włosy. Mężczyzna ma brodę i wąsy, ubrany jest w togę. Reformy Klejstenesa Kolebką ustroju demokratycznego były starożytne Ateny. Za twórcę demokracji ateńskiej uważa się Klejstenesa, który ostatecznie zakończył rządy oligarchów. Od czasu reform Klejstenesa wszyscy obywatele Aten mieli równe prawa polityczne. Ateńczycy osobiście mogli brać udział w obradach zgromadzenia ludowego oraz sprawować urzędy. Władza państwowa nie ingerowała w ich życie prywatne. Oprócz przywilejów na Ateńczykach ciążyły także obowiązki wobec państwa. Obywatele zobowiązani byli do różnych świadczeń na rzecz wspólnoty oraz pełnienia służby wojskowej. 509 p.n.e. Współczesny widok na Forum Romanum, najstarszy rzymski rynek, na którym w czasach republiki odbywały się najważniejsze uroczystości publiczne. Zdjęcie przedstawia ruiny. Ukazane są murowane fundamenty i fragmenty murów z bloków kamiennych oraz kilka starożytnych kolumn. Pomiędzy ruinami chodzą ludzie. W tle znajdują się zabudowania współczesnego miasta. Początki republiki rzymskiej Według legendy miasto Rzym powstało w 753 r. Początkowo w Rzymie władzę sprawowali królowie, następcy mitycznego Romulusa. W 509 r. p.n.e. Rzymianie obalili Tarkwiniusza Pysznego, niesprawiedliwego oraz surowego władcę, i utworzyli republikę. Współczesne republiki naśladują liczne rozwiązania ustrojowe wprowadzone przez Rzymian: obieralność urzędników, kadencyjność, a czasami także zasadę kolegialności przy sprawowaniu funkcji państwowych. 31 p.n.e. Posąg przedstawiający cesarza Oktawiana Augusta jako wodza Zdjęcie przedstawia posąg dojrzałego mężczyzny. Mężczyzna stoi i wskazuje przed siebie prawą ręką. Ubrany jest w strój starożytnego żołnierza. Przy jego prawej nodze znajduje się nienaturalnie mała postać nagiego dziecka. Bitwa pod Akcjum Wraz z rozwojem terytorialnym instytucje republikańskie w starożytnym Rzymie przestały sprawnie funkcjonować. Dowódcy wojskowi i przedstawiciele patrycjatu sięgnęli po władzę, wykorzystując tradycyjne instytucje. Państwo przekształciło się w monarchię, kiedy jeden z wodzów – Oktawian August, przybrany syn Juliusza Cezara, pobił innego pretendenta do władzy – Marka Antoniusza w bitwie pod Akcjum. Oktawian August stworzył system rządów zwany pryncypatem, ponieważ kazał umieścić samego siebie na początku listy senatorów. W ten sposób stał się „pierwszym w senacie” (łac. princeps senatus). Jednocześnie zachował pozory systemu republikańskiego. Dawne urzędy istniały nadal, ale pozbawione realnej władzy, dlatego system rządów stworzony przez Oktawiana Augusta określa się często mianem „komedii republiki”. Absolutne rządy znalazły się w rękach cesarza, który niepodzielnie rządził Rzymem przy pomocy potężnej armii. 284 Współczesna rekonstrukcja starożytnego wyglądu pałacu Dioklecjana w Splicie we współczesnej Chorwacji. Ilustracja przedstawia zbudowany na planie kwadratu pałac. Otoczony jest on wysokim murem. Jeden z jego boków jest bezpośrednio nad wodą, pozostałe trzy boki otacza park. Początek rządów cesarza Dioklecjana W trzecim wieku n.e. cesarstwo rzymskie zmagało się z licznymi problemami wewnętrznymi. Konieczność zarządzania dużym obszarem, narastające kryzysy społeczne oraz ambicje jednostek skutkowały pojawianiem się uzurpatorów, którzy uzyskiwali poparcie wojska, i pogłębiały kryzys polityczny. W 284 r. władzę cesarską przejął jeden z wodzów – Dioklecjan, który ostatecznie zerwał z „komedią republiki”. Nowy władca przestał tytułować się pierwszym obywatelem, ale stał się odtąd panem i bogiem. Taką formę monarchii absolutnej określa się terminem dominat (z łac. dominus, czyli pan absolutny). W tej formie cesarstwo zachodniorzymskie istniało aż do swego upadku w 476 r. Tradycje dominatu przetrwały we wschodnim cesarstwie rzymskim (Bizancjum), które istniało do podboju tureckiego w 1453 r. 496 Miniatura z manuskryptu przedstawiająca św. Remigiusza udzielającego chrztu Chlodwigowi i jego poddanym Stara rycina przedstawia moment chrztu. Przy dużej chrzcielnicy stoi półnagi mężczyzna w koronie na głowie. Po lewej i prawej stronie stoją duchowni w ornatach z tiarą na głowach. Jeden wykonuje gest błogosławieństwa, drugi ma uniesione ręce. Za ich plecami znajdują się ludzie, którzy przyglądają się scenie chrztu. Chrzest Chlodwiga Kryzys Rzymu wykorzystywały plemiona germańskie, aby tworzyć na terenie cesarstwa zachodniego własne państwa. Jednym z nich było państwo Franków założone przez dynastię Merowingów w Galii. Najwybitniejszy przedstawiciel tego rodu, król Chlodwig, w 496 r. przyjął chrzest. W ten sposób ułatwił integrację zróżnicowanej dotąd pod względem wyznaniowym ludności swojego kraju. Monarchia Merowingów miała charakter patrymonialny – władca uważał się za ojca swoich poddanych (z łac. pater – ojciec). W praktyce oznaczało to, że nie istniał rozdział między administracją i skarbem państwa a dochodami władcy. Władca traktował kraj jako swoją ojcowiznę, co w praktyce oznaczało, że mógł dysponować terytorium kraju, np. dzieląc je między spadkobierców. 843 Podział państwa Franków w 843 r. Mapa przedstawia Francję i ziemie należące do Karola Łysego, Lotara Pierwszego i Ludwika. Karol Łysy posiadał: Baskonię, Marchię Hiszpańską, Langwedocję, Akwitanię, Burgundię. Lotar Pierwszy posiadał Lotaryngię, Alzację, Prowansję, Lombardię, Italię i Korsykę. Ludwik posiadał Saksonię, Turyngię, Frankonię, Szwabię, Bawarię i Karyntię. Układ w Verdun Szczyt potęgi państwa Franków przypada na rządy Karola Wielkiego z dynastii Karolingów, który w 800 r. został cesarzem. Karol Wielki zjednoczył liczne ziemie dawnego cesarstwa zachodniorzymskiego oraz rozszerzył granicę państwa Franków na wschód. Słabością imperium Karola Wielkiego było jego olbrzymie zróżnicowanie etniczne, językowe i kulturowe, co nie sprzyjało jedności. W 843 r. spadkobiercy Karola Wielkiego dokonali podziału terytorium państwa Franków na trzy części: francuską, niemiecką oraz dzielnicę obejmującą Alzację, Lotaryngię oraz północną Italię. Rozpad imperium karolińskiego wywołał chaos polityczny. W pierwszej połowie dziesiątego wieku zanikł tytuł cesarski, który dotąd jednoczył różnorodne ludy imperium karolińskiego. Jednocześnie poszczególni królowie mieli problemy z zapanowaniem nad prowincjami. W siłę rośli lokalni władcy – książęta, którzy na własną rękę pobierali daniny oraz egzekwowali prawo. Stan decentralizacji władzy monarszej, który nastąpił w Europie po traktacie w Verdun nazywamy rozdrobnieniem feudalnym, charakterystycznym dla ówczesnych monarchii feudalnych. 1302 Filip Czwarty Piękny na obrazie Jeana Louisa Bezarda, 1837 r. Obraz przedstawia postać dojrzałego mężczyzny. Jego twarz jest owalna, włosy długie, proste, ciemne. Mężczyzna ubrany jest w obszerną szatę. Na głowie ma koronę, w prawej ręce berło. Stany Generalne we Francji Chcąc ukrócić samowolę feudałów oraz wzmocnić władzę centralną, król Francji Filip Czwarty Piękny wykorzystał przemiany społeczne, do których doszło w zachodniej Europie w okresie pełnego średniowiecza. W tym czasie ukształtowały się stany społeczne: rycerstwo, duchowieństwo oraz chłopstwo. Silną pozycję na zachodzie kontynentu zdobyło także mieszczaństwo. Filip Piękny zwołał w 1302 r. Stany Generalne, czyli rodzaj parlamentu i przedstawicielstwa poszczególnych stanów. Stany Generalne składały się z trzech izb. W pierwszej zasiadali reprezentanci duchowieństwa, w drugiej rycerstwa, a w trzeciej przedstawiciele stanu trzeciego, czyli reszty społeczeństwa. Francuski parlament od tej pory miał wspierać politykę króla, ale także współdecydować o najważniejszych sprawach państwa. Równocześnie monarcha zwiększył unitarność państwa, oddzielił skarb królewski od skarbu państwowego, a państwo od dynastii. Filip IV Piękny miał trzech synów, ale pełnię władzy królewskiej przekazał najstarszemu. Wprowadził również zasadę dziedziczenia tronu w linii męskiej. 1668 Pałac w Wersalu, do którego król ściągnął arystokrację, która żyła tam otoczona luksusem, ale pozbawiona politycznych wpływów. Stąd powiedzenie, że Ludwik Czternasty zamknął arystokrację w „złotej klatce”. Zdjęcie przedstawia pałac i otaczający go park z lotu ptaka. Pałac jest bardzo duży, dwuskrzydłowy otoczony rozległym, starannie utrzymanym ogrodem. Prowadzą do niego trzy obsadzone zielenią aleje. W tle zabudowania miasta. Początki budowy siedziby Ludwika Czternasty w Wersalu Kolejną odsłoną ewolucji systemu politycznego była monarchia absolutna. Teoretykiem absolutyzmu był renesansowy myśliciel Jean Bodin. Elementy rządów absolutnych pojawiły się we Francji już w szesnastym wieku Jednakże za głównego twórcę absolutyzmu francuskiego uważa się kardynała Armanda Richelieu, sprawującego funkcję pierwszego ministra u boku króla Ludwika Trzynastego (1610 – 1643). Politykę wzmacniania władzy królewskiej kontynuował król Ludwik Czternasty, który mówił o sobie: „Państwo to ja”. Monarcha absolutny sam stanowił prawo, ale temu prawu nie podlegał. Zarówno Richelieu, jak i Ludwik Czternasty tworzyli scentralizowaną administrację, często opartą na dawnym mieszczaństwie, zwanym szlachtą sukni. W ten sposób ograniczali wpływy arystokracji. W 1668 r. Ludwik Czternasty rozpoczął budowę nowej, wspaniałej siedziby w Wersalu. Pałac miał odzwierciedlać potęgę samego władcy. Nowa siedziba Ludwika Czternastego stała się także złotą klatką dla francuskiej arystokracji. Władca ściągnął ich do swojej rezydencji, otoczył luksusem, ale jednocześnie pozbawił wpływu na prowincji i poddał arystokratów ścisłej kontroli. 1740 Fryderyk Drugi Wielki w otoczeniu filozofów. Obraz przedstawia grupę mężczyzny w arystokratycznych strojach z osiemnastego wieku. Mężczyźni mają długie fraki, koszule z żabotami, spodnie za kolana i pończochy. Na głowach peruki z lokami nad uszami. Siedzą przy okrągłym stole w pałacowej sali. Otaczają ich służący. Początek rządów Fryderyka Drugiego Wielkiego w Prusach. Wraz z rozpowszechnianiem się myśli oświeceniowej słabła koncepcja boskiej legitymizacji władzy. Osiemnastowieczni filozofowie przekonywali, że rządy nie wynikają z boskiego nadania, ale opierają się na umowie społecznej, to znaczy poddani przekazują rządzącym część swojej wolności, ale w zamian za to monarcha powinien rządzić tak, aby kierować się przede wszystkim pomyślnością swoich poddanych. Koncepcja władcy jako sługi państwa bliska była królowi Prus Fryderykowi Drugiemu, który usilnie dbał o rozwój gospodarczy swojego kraju, wprowadził tolerancję religijną, rozwijał szkolnictwo, wprowadzał humanitarne zasady w sądownictwie, na przykład zakazał tortur. Władca utrzymywał kontakty z elitą intelektualną swoich czasów oraz chętnie wspierał kulturę i sztukę. Jednocześnie prowadził wojny, dzięki którym znacząco poszerzył terytorium kraju. Prusy w osiemnastym wieku przejęły kontrolę nad austriackim Śląskiem oraz uczestniczyły w trzech rozbiorach Polski, stając się jednym z najważniejszych mocarstw na kontynencie. 1787 Obraz ilustrujący podpisanie deklaracji niepodległości autorstwa Johna Trumbulla (1819) Obraz przedstawia grupę mężczyzny w arystokratycznych strojach z początku dziewiętnastego wieku. Są w długich frakach, koszulach z żabotami, spodniach za kolana, na nogach mają pończochy. Mężczyźni zgromadzeni są w dużej sali. Po lewej stronie mężczyźni siedzą i przyglądają się siedzącym i stojącym przy stole mężczyznom po prawej stronie. Konstytucja Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej Wpływ na rozwiązania ustrojowe czasów oświecenia mieli bez wątpienia wybitni myśliciele, tacy jak Karol Monteskiusz i Jan Jakub Rousseau. Kiedy 4 lipca 1776 r. mieszkańcy brytyjskich kolonii w Ameryce ogłosili Deklarację niepodległości, odwołali się do oświeceniowej idei umowy społecznej oraz prawa do oporu wobec niesprawiedliwej władzy. Amerykanie zdołali obronić niepodległość i przystąpili do tworzenia podstaw ustrojowych własnego państwa. Konstytucja USA, pierwsza ustawa zasadnicza na świecie, obowiązuje od 1787 r. Amerykanie w swojej konstytucji wprowadzili system rządów oparty na monteskiuszowskiej zasadzie podziału władzy na ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą. Najistotniejsze w podziale były wzajemna współpraca i kontrola, ale nade wszystko odejście od braku odpowiedzialności władzy wykonawczej. 1789 Zdobycie więzienia – Bastylii przez wzburzony paryski tłum 14 lipca 1789 r. uznaje się za symboliczny początek Wielkiej Rewolucji Francuskiej Obraz przedstawia scenę bitewną. Na brukowanej ulicy, pod murami Bastylii trwa zacięta walka piechoty. Między żołnierzami stoją armaty. Nad murami unoszą się dymy od wybuchów. Płoną dachy. Na bruku leżą ciała zabitych żołnierzy. Wybuch Wielkiej Rewolucji Francuskiej Następcy Ludwika Czternastego kontynuowali taki sposób rządów, nie docenili jednak rodzącej się nowej grupy społecznej – burżuazji. Burżuazja składała się z różnych, ale zazwyczaj wykształconych grup społecznych (kupcy, bankierzy, wolne zawody). Pełniła w okresie absolutyzmu funkcję płatnika podatków na utrzymanie króla i jego dworu. Władca i jego otoczenie nie dostrzegali rodzących się aspiracji do udziału we władzy tej grupy społecznej. Oświeceniowa myśl polityczna coraz bardziej przenikała kręgi burżuazji, która, utrzymując państwo, zaczęła domagać się wpływu na jego losy. Ludwik Czternastego nie zamierzał jednak iść na ustępstwa wobec bogatego mieszczaństwa. Nieustępliwość monarchy w tej kwestii przyczyniła się do wybuchu rewolucji w 1789 r. Zwycięzcy rewolucjoniści uchwalili Deklarację praw człowieka i obywatela, dokonali rozdziału Kościoła od państwa, uchwalili konstytucję. Jednocześnie podczas rewolucji doszło do masowych i krwawych prześladowań przeciwników politycznych w imię szlachetnych wartości – wolności, równości i braterstwa. 1848 – 1849 Obraz z epoki przedstawiający wybuch rewolucji lutowej 1848 r. we Francji. Wybuch kolejnej rewolucji we Francji spowodował, że bunty objęły niemal cały kontynent. Ilustracja przedstawiająca scenę rozgrywającą się przed frontem budynku ratusza. Na pierwszym planie elementy barykad – kamienie, przewrócony drewniany stół, drewniana beczka i armata. Obok stołu leży ranny mężczyzna. Po lewej stronie zebrano wiklinowe kosze i bogato zdobione złote i srebrne naczynia – wazy, dzbany, filiżanki, talerze, półmiski. Tłum buntowników, kilka osób trzyma drzewce z powiewającymi flagami. Po prawej stronie kilku mężczyzn niesie rannego mężczyznę. Przyglądają się temu buntownicy i pies. W tle pod schodami ratusza, mężczyzna siedzący na ramionach innych postaci, wygłasza przemówienie w otoczeniu tłumu. W prawej dłoni trzyma kapelusz. Nad płaskorzeźbą Henryka IV umieszczoną nad głównymi drzwiami powiewa trójkolorowa flaga. Z okien budynku wychylają się liczne postaci, machają rękami, w których trzymają kapelusze lub szable. Wiosna Ludów Wielka Rewolucja Francuska oraz rządy Napoleona Wielkiego przeraziły konserwatywne elity europejskie. Po upadku Napoleona mocarstwa zdecydowały o przywróceniu w Europie przedrewolucyjnych porządków. Ta próba „cofnięcia czasu” nie powiodła się, ponieważ masowo wystąpili przeciwko niej przedstawiciele burżuazji, intelektualiści, robotnicy i chłopi. W pierwszej połowie dziewiętnastego wieku dochodziło w wielu krajach europejskich do antyrządowych wystąpień. Wreszcie, w 1848 r. wybuchła rewolucja zwana Wiosną Ludów, która objęła niemal cały kontynent. W większości przypadków, przy ogromnym nakładzie sił i środków, konserwatywnym rządom udało się stłumić bunty. Jednakże w obawie przed następną falą rewolucji kolejne kraje wprowadzały demokratyczne reformy oraz rozwiązania w interesie niższych klas społecznych – chłopów i robotników. Do końca dziewiętnastego wieku zdecydowana większość krajów europejskich, z wyjątkiem częściowo azjatyckich imperiów rosyjskiego i tureckiego – odeszła od rządów absolutnych. 1917 Włodzimierz Lenin Zdjęcie przedstawia mężczyznę w garniturze, pod krawatem. Na jego twarzy znajdują się liczne zmarszczki. Mężczyzna jest łysy, ma krótką brodę i wąsy. Rewolucja październikowa w Rosji Rosja, która przystąpiła do I wojny światowej jako sojuszniczka Wielkiej Brytanii i Francji, doznała upokarzających klęsk w starciu z Niemcami. Skompromitowany car w wyniku rewolucji lutowej w 1917 r. ustąpił, a kraj stał się republiką. Nowe władze nie zdołały jednak opanować kryzysu. Chaos wykorzystali rosyjscy komuniści, którzy wywołali kolejną rewolucję i przejęli władzę. Na czele kraju stanął Włodzimierz Lenin, który oparł swoje rządy na rozbudowanym aparacie policji politycznej oraz terrorze wobec przeciwników politycznych. Komuniści głosili hasła poszanowania dla mniejszości narodowych oraz zapowiadali budowę sprawiedliwego państwa dbającego o niższe klasy społeczne. W rzeczywistości jednak Lenin zapoczątkował budowę jednego z najbardziej represyjnych reżimów w dziejach świata. Symbolem rządów komunistów stały się obozy pracy przymusowej (łagry) oraz masowe prześladowania. 1921 Benito Mussolini (w środku) w otoczeniu swoich zwolenników, 1922 r. Zdęcie przedstawia grupę mężczyzn. Są w koszulach i bufiastych spodniach sięgających do kolan. Na ich piersiach zawieszone są liczne ordery. Jeden z mężczyzn przepasany jest dwukolorową szarfą. Marsz na Rzym Po zakończeniu I wojny światowej Europa pogrążyła się w kryzysie gospodarczym. Trudna sytuacja ekonomiczna podważyła zaufanie Europejczyków do demokracji. W 1921 r. włoscy faszyści, którym przewodził Benito Mussolini, przeprowadzili zamach stanu zwany marszem na Rzym. Pod wpływem demonstracji siły faszystów król Wiktor Emanuel Trzeci przekazał władzę Mussoliniemu, który w ciągu kilku lat zdołał przekształcić Italię w państwo o systemie totalitarnym mającym zarazem cechy skrajnego autorytaryzmu: rozbudował aparat bezpieczeństwa oraz wprowadził system monopartyjny. Partia faszystowska kontrolowała również organizacje młodzieżowe i społeczne. W gospodarce obowiązywał skrajny etatyzm, czyli kontrola państwa nad gospodarką, zatrudnianie przez państwo oraz transfery socjalne. Sam Mussolini, który przyjął tytuł duce (wódz), pozostawił jednak Włochom pewną swobodę życia prywatnego (pod warunkiem politycznej bierności) i postawił na sojusz z Kościołem katolickim, w którego gestii leżały edukacja, wychowanie i prawo rodzinne. 1933 Spotkanie Adolfa Hitlera (po lewej) z prezydentem Niemiec, niemieckim bohaterem I wojny światowej, Paulem von Hindenburgiem w marcu 1933 r. Zdęcie przedstawia dwóch witających się mężczyzn ukazanych bokiem do widza. Po lewej stronie znajduje się Adolf Hitler. To niewysoki mężczyzna o prostych, krótkich włosach. Ubrany jest w garnitur. Ściska prawą rękę stojącego przed nim Paula von Hindenburga. To starszy mężczyzna w mundurze feldmarszałka, z czapką na głowie. Mężczyzna ma przypięte do lewej piersi liczne ordery. W tle, za witającymi się mężczyznami znajdują się żołnierze i cywile, którzy przyglądają się tej scenie. Adolf Hitler zostaje kanclerzem Niemiec Na rozwiązaniach ustrojowych, które wprowadzili faszyści we Włoszech wzorował się przywódca niemieckich nazistów Adolf Hitler. W przeciwieństwie do włoskiego duce Hitler wykorzystał instytucje demokratycznego państwa, aby przejąć władzę drogą pokojową. Partia nazistowska wygrała wybory, a na początku 1933 r. Hitler przejął funkcję kanclerza. Wkrótce wyeliminował opozycję, również we własnych szeregach, i wprowadził system totalitarny. Niemcy hitlerowskie to państwo związane jedną ideologią (nazizmem), która wpajana była od najmłodszych lat dzieciom obowiązkowo objętym wychowaniem państwowym przez przymusową przynależność do organizacji młodzieżowych. Kontrola gospodarki i aparat bezpieczeństwa były bardziej rozwinięte niż w autorytarnych Włoszech. Trzecia Rzesza to także pełna kontrola społeczeństwa przez machinę propagandową, ciągle utrzymywanego w poczuciu zagrożenia (ze strony międzynarodowego spisku żydowskiego). Rządy nazistów charakteryzowały się skrajnym antysemityzmem, który doprowadził do masowego ludobójstwa Żydów podczas drugiej wojny światowej.