Przed naszą erą

W starożytności powstawanie państw wyjaśniano w różny sposób, m.in. wolą boską, ale wśród przyczyn tego procesu była też konieczność zorganizowania ludzi wokół jednostki i nadawanych przez nią praw. Celem było także zapewnienie im elementarnego poczucia bezpieczeństwa i przynależności.

W starożytnym Wschodzie pierwsze cywilizacje powstawały w dolinach wielkich rzek, które były dostarczycielkami żywności, ale bez odpowiednich, kontrolowanych przez administrację państwową działań mogły stać się zagrożeniem. Przykładem może być tu Egipt nad Nilem czy Mezopotamia nad Eufratem i Tygrysem.

Druga grupa państw w starożytności to greckie polis. Ze względu na górzysty teren Półwyspu Bałkańskiego Grecy nie stworzyli jednolitego państwa. Łączyły ich raczej kultura, wierzenia i działalność żeglarsko‑handlowa. W polis wykształciły się różne modele rządów, ale każdy z nich przechodził podobną ewolucję.

I w końcu państwo rzymskie. W jego ewolucji możemy prześledzić podobieństwa do wcześniej rozwijających się w różnych częściach starożytnego świata modeli ustrojowych państw.

Państwo w wiekach średnich

W okresie średniowiecza wszystkie państwa europejskie przechodziły podobny proces przemian. Wierzono, że władza pochodzi od Boga. Mimo to trwały konflikty o realne możliwości rządzenia państwem między dążącymi do scentralizowania władzy władcami oraz walczącymi o jak największe przywileje feudałami.

We wschodniej części dawnego imperium rzymskiego powstało Cesarstwo Bizantyńskie. Pod względem ustrojowym Bizancjum było systemem absolutyzmu cesarskiego z rozbudowaną biurokracją. Znaczną rolę odgrywało również wojsko. Stojący na czele państwa cesarz był pośrednikiem między poddanymi i Bogiem, był zwierzchnikiem kościoła, stanowił prawo, przewodził armii. Władzę przekazywano w drodze dziedziczenia, a jeśli władca nie zostawił następcy – przez elekcję (wyboru dokonywał Senat, a lud ten wybór uznawał).

W średniowiecznej Italii natomiast funkcjonowały republiki miejskie, np. Republika Florencka czy Sieny, a także kupieckie – np. Republika Wenecka. Republiki miejskie organizowano na wzór klasycznej republiki rzymskiej. Natomiast republiki kupieckie zapewniały władzę polityczną kilku najpotężniejszym rodom, miały więc charakter oligarchiczny. Na przykład stojący na czele takiej republiki doża, początkowo wybierany przez wszystkich dorosłych obywateli, z czasem zaczął być wybierany przez kolegium elektorów, o którego składzie z kolei decydowała wielka rada złożona z przedstawicieli bogatych rodów.

Państwa nowożytne

Po wielkich odkryciach geograficznych zaczęła się zwiększać różnica między państwami Europy Zachodniej, które zmieniały się również pod względem społecznym. Ukształtowała się nowa grupa społeczna: burżuazja. Początkowo miała wpływ wyłącznie na rozwój gospodarczy oraz bogacenie się państw i społeczeństw. Wykluczona z wpływu na rządy w monarchiach absolutnychabsolutyzmabsolutnych doprowadziła do rewolucyjnych zmian ustrojowych w państwach Europy Zachodniej.

W przypadku państwa polskiego od drugiej połowy XVI w., czyli w Rzeczypospolitej Obojga Narodów, ewolucja systemu politycznego przebiegała w inny sposób. Jeszcze w okresie rozbicia dzielnicowego książęta nadawali przywileje duchowieństwu (przywilej w Cieni) lub możnowładcom na terenie poszczególnych dzielnic. Zwłaszcza wygaśnięcie dynastii piastowskiej i rywalizacja o tron Polski oraz chęć zapewnienia dziedziczenia swoim potomkom wpływały na decyzje władców rozszerzające przywileje szlacheckie. Monarchia stanowa, która na zachodzie Europy ewoluowała, zmieniając się w państwo absolutne, w przypadku Polski przyniosła dominującą pozycję stanowi szlacheckiemu. Wykształcił się system demokracji szlacheckiej, oparty na równości prawa przedstawicieli tego stanu oraz na współrządach szlachty i władców elekcyjnych. Dzięki uzyskanym przywilejom szlachta miała bezpośredni wpływ na politykę państwa i decyzje królewskie. Ze zjazdów szlacheckich wyłonił się dwuizbowy sejm, składający się z trzech stanów sejmujących: króla, senatu i izby poselskiej.

Początkowo obrady sejmu zwoływane były w sytuacjach, kiedy władca potrzebował współpracy ze szlachtą. Dotyczyło to na przykład prowadzenia działań zbrojnych, kiedy to zgodę na zwołanie pospolitego ruszenia lub nowe podatki potrzebne na wojsko musiała wyrazić szlachta. Po wygaśnięciu dynastii Jagiellonów szlachta zagwarantowała sobie w artykułach henrykowskich regularne zwoływanie sejmu, co spowodowało wzrost wpływu tej grupy społecznej na politykę państwa. Niestety toczące się w XVII w. wojny i spadek świadomości państwowej szachty doprowadziły do nadużywania przez nią przywilejów (przede wszystkim liberum veto), co doprowadziło do anarchii i osłabienia państwa na arenie międzynarodowej. W końcu XVIII w., odwołując się do idei oświeceniowych, również Polacy poszli drogą uchwalenia ustawy konstytucyjnej, która dawała szansę na uporządkowanie systemu politycznego państwa i wzmocnienie władzy centralnej. Niestety Konstytucja 3 maja została uchwalona zbyt późno. Słabość państwa, polaryzacja szlachty, brak realnego otwarcia się na inne grupy społeczne oraz ekspansywna polityka państw sąsiednich doprowadziły do upadku idei konstytucyjnych i rozbiorów Polski.

Ewolucje systemów politycznych państw w XIX wieku

Wiek XIX był okresem znaczących przemian społecznych i gospodarczych. Nastąpił rozwój mechanizmów wolnorynkowych, a rewolucja przemysłowa doprowadziła do narodzin i rozwoju klasy robotniczej, a także do wzrostu roli burżuazji jako klasy społecznej najbardziej zaangażowanej w rozwój gospodarczy. Decyzjami kongresu wiedeńskiego po 1815 r. wprowadzono na terenie Europy ład międzynarodowy oparty na zasadach konserwatywnych. Przede wszystkim powrócono do idei legitymizmu, czyli uprawomocnienia władzy królewskiej tradycją. Zasady tego ładu były sprzeczne z rosnącymi aspiracjami politycznymi burżuazji. Prowadziło to do powstawania wielu ruchów społecznych grupujących przedstawicieli różnych narodów. Wzrastające niezadowolenie z absolutystycznych rządów dominujących w państwach europejskich zaowocowało wybuchem wielu rewolucji, znanych w historii jako Wiosna Ludów.

RFlFh8h3Z6d3n

Ilustracja przedstawiająca scenę rozgrywającą się przed frontem budynku ratusza. Na pierwszym planie elementy barykad – kamienie, przewrócony drewniany stół, drewniana beczka i armata. Obok stołu leży ranny mężczyzna. Po lewej stronie zebrano wiklinowe kosze i bogato zdobione złote i srebrne naczynia – wazy, dzbany, filiżanki, talerze, półmiski. Tłum buntowników, kilka osób trzyma drzewce z powiewającymi flagami. Po prawej stronie kilku mężczyzn niesie rannego mężczyznę. Przyglądają się temu buntownicy i pies. W tle pod schodami ratusza, mężczyzna siedzący na ramionach innych postaci, wygłasza przemówienie w otoczeniu tłumu. W prawej dłoni trzyma kapelusz. Nad płaskorzeźbą Henryka IV umieszczoną nad głównymi drzwiami powiewa trójkolorowa flaga. Z okien budynku wychylają się liczne postaci, machają rękami, w których trzymają kapelusze lub szable.

Wydarzenia te wpłynęły na złagodzenie polityki absolutystycznych władców i w wielu państwach europejskich nastąpiło oktrojowanie konstytucji, czyli nadanie konstytucji przez władców tych państw. Konstytucje te poszerzały prawa burżuazji w przestrzeni publicznej, ale w niewielkim stopniu tylko ograniczały władzę królewską. Poza Francją, gdzie ostatecznie w 1792 r. doszło do powstania republiki, oraz Wielką Brytanią, której system polityczny demokratyzował się od drugiej połowy XVII w., w większości europejskich monarchii wiek XIX zakończył się panowaniem monarchów absolutnych.

Państwa współczesne – XX wiek

Wiek XX to czas kształtowania się największej liczby państw. Zaczęła dominować idea państw narodowych, a pogłębiające się w drugiej połowie XIX w. poczucie odrębności narodowej zaowocowało pojawieniem się na mapie Europy odrodzonych lub nowo utworzonych państw, które próbowano umiejscawiać w granicach etnicznych. W Europie był to bardzo trudny proces ze względu na wielowiekowe konflikty kończące się zmianami granic. Po I wojnie światowej w większości państw wprowadzano system demokratyczny. Niestety w wielu wypadkach okazał się on trudny dla nieprzygotowanych i niewykształconych społeczeństw. Dlatego dochodziło do kryzysów demokracji i państwa wchodziły na drogę autorytaryzmuautorytaryzmautorytaryzmu i totalitaryzmutotalitaryzmtotalitaryzmu. Ukształtowane w XX w. modele ustrojowe państw można wyróżnić także w świecie współczesnym.

Słownik