Liść

Czterolistna koniczyna podobno wróży pomyślność temu, kto ją znalazł. Mówi się też, że pięciolistna koniczyna, jeśli zostanie podarowana, da szczęście obdarowanemu i ofiarodawcy. To tylko przesądy, prawdą jest jednak, że liście przynoszą wiele korzyści nie tylko roślinom, ale także organizmom, które się nimi żywią.

Rwq8Xn5vpOSkU

Zdjęcie przedstawia złożony z dwóch półokrągłych blaszek liść muchołówki zakończony ostrymi wyrostkami. Liść zaciska się na na owadzie.

1. Budowa zewnętrzna liścia

U roślin obserwuje się ogromną różnorodność liściliśćliści. Różnią się one od siebie wieloma cechami, takimi jak kształt, wielkość, sposób ułożenia na łodydze. Pojedynczy liść składa się z:

• blaszki liściowejblaszka liściowablaszki liściowej, która jest zwykle cienka, płaska i ma dużą powierzchnię, co pozwala na jak najlepsze wykorzystanie światła przez roślinę w procesie fotosyntezyfotosyntezafotosyntezy oraz przeprowadzanie wymiany gazowej (pobierania i wydalania tlenu i dwutlenku węgla); w blaszce znajdują się tzw. nerwy liściowe zbudowane z tkanki przewodzącej i wzmacniającej – stanowią one rusztowanie dla pozostałych tkanek liścia oraz transportują wodę i produkty fotosyntezy;

• ogonka liściowego, który łączy blaszkę z łodygą i utrzymuje liść w odpowiedniej pozycji wobec światła oraz amortyzuje podmuchy wiatru i uderzenia kropli deszczu; niektóre liście nie posiadają ogonka – wyrastają bezpośrednio z łodygi i nazywane są wtedy liśćmi siedzącymi;

• nasady liścia, która łączy liść z łodygą; może być wyraźnie oddzielona od ogonka lub płynnie przechodzić w ogonek;

• szczytu liścia, który może być: zaokrąglony, stępiony, tępy, ucięty, wycięty, zaostrzony lub ostry. 

R1XfI1LLIAyA5

Fotografia przedstawia duży pojedynczy zielony liść złożony z blaszki liściowej i czerwonego ogonka. Podpisano szczyt blaszki liściowej znajdujący się po przeciwnej stronie do ogonka, brzeg blaszki liściowej, który stanowi jej krawędź, nerw główny, który odchodzi od miejsca złączenia blaszki liściowej i ogonka oraz nerw boczny, który biegnie od nerwu głównego do krawędzi blaszki liściowej. Na samej końcówce ogonka zaznaczono jego nasadę.

Liście poszczególnych grup roślin charakteryzują się określonym układem nerwów, a cecha ta może być wykorzystywana do klasyfikacji roślin. Niektóre liście mają jeden nerw główny, od którego odchodzą drobniejsze nerwy boczne – taki układ to nerwacja pierzasta. Natomiast układ, w którym nerwy główne rozchodzą się promieniście od nasady liścia, nosi nazwę nerwacji dłoniastej. U innych występuje szereg nerwów jednakowej grubości, ułożonych obok siebie. Jest to nerwacja równoległa.

R13muOp1Tyc2Z

Ilustracja przedstawia trzy fotografie różnych liści. U góry każda ma kółeczko z rysunkiem nerwacji. Lewa fotografia przedstawia liść derenia z nerwacją pierzastą. Ten typ nerwacji charakteryzuje się jednym głównym nerwem i odchodzącymi od niego w bok drobniejszymi nerwami. Środkowa fotografia przedstawia żółtawy liść jaworu z nerwacją dłoniastą. Ten typ nerwacji charakteryzuje się pięcioma głównymi nerwami. Wszystkie mają wspólny początek i odchodzą od niego w kierunkach przypominających palce rozpostartej ręki. Od każdego z głównych nerwów odchodzą mniejsze nerwy. Prawa fotografia przedstawia zbliżenie liścia trawy z kropelkami rosy. Liść trawy ma nerwację równoległą, czyli wiązki nerwów ułożone są wzdłuż liścia i leżą do siebie równolegle.

Ciekawostka

Największe na świecie liście ma wiktoria królewska rosnąca w dorzeczu Amazonki. Ich średnica dochodzi do 4 m. Wielkość i specyficzna konstrukcja zapewniają im tak dużą wyporność, że potrafią unieść dorosłe osoby ważące nawet 75 kg.

R5Zfbs01xLY6w

Fotografia przedstawia pływające po wodzie wielkie, talerzowate liście wiktorii królewskiej. Wszystkie wyrastają z jednego miejsca. Liście są płaskie, ale mają podniesiony brzeg.

Ciekawostka

Liście roślin iglastych pełnią takie same funkcje, jakie pełnią liście drzew liściastych, ale ich budowa jest odmienna. Mają bardzo zredukowaną powierzchnię – przybierają kształt igły i pokryte są nieprzepuszczającym wody woskiem, a aparaty szparkoweaparat szparkowyaparaty szparkowe leżą w zagłębieniach skórki. Wszystkie te cechy ograniczają utratę wody, co umożliwia im przetrwanie zimy – okresu, w którym roślina nie pobiera wody z podłoża. Rośliny iglaste, z wyjątkiem modrzewia, nie zrzucają liści na zimę.

R1IXZBcAVNy5g

Fotografia przedstawia zbliżenie gałązki z bardzo długimi, niebieskawymi igłami i trzema brązowymi szyszkami. To sosna czarna. Gałąź została sfotografowana na tle nieba.

2. Różne kształty liści

Ze względu na budowę blaszek liściowych wyróżnia się liście pojedyncze i liście złożone. Liście pojedyncze posiadają jedną blaszkę i mogą przyjmować różne kształty, np. jajowate, sercowate, nerkowate, okrągłe, owalne, dłoniaste. W przypadku liści złożonych na jednym ogonku osadzonych jest kilka mniejszych listków, które mogą być złożone dłoniasto, jak u kasztanowca, lub pierzasto – jak u jarzębiny.

R1YWCDSQDNzEG

Ilustracja przedstawia trzy fotografie różnych liści. U góry każda ma kółeczko z rysunkiem blaszki liściowej. Lewa fotografia przedstawia pojedynczy liść lipy, który ma pojedynczą blaszkę liściową osadzoną na krótkim ogonku liściowym. Środkowa fotografia przedstawia dłoniasto rozłożony liść kasztanowca, złożony z kilku blaszek liściowych odchodzących promieniście od ogonka. Liść swoim pokrojem przypomina rozłożoną ludzką rękę. Prawa fotografia przedstawia gałązkę jarzębiny z gronami czerwonych owoców i pierzasto rozłożonymi liśćmi. W tym przypadku blaszki liściowe ułożone są parami po obydwu stronach długiego ogonka liściowego.

Ciekawostka

Kształt liści niektórych roślin zależy od warunków środowiska, w jakich żyją. Strzałka wodna wykształca trzy rodzaje liści: taśmowate – całkowicie zanurzone w wodzie, owalne – pływające na powierzchni wody i strzałkowate – nadwodne. Dzwonek okrągłolistny wykształca liście podłużne gdy rośnie w miejscach nasłonecznionych, a okrągłe, kiedy rośnie w cieniu.

RjbY7Mq6sv5ML

Ilustracja przedstawia dwie rośliny. Po lewej pod literą A dzwonek okrągłolistny, z niebieskimi kwiatami. U góry łodygi ma liście wąskie, u dołu liście okrągłe. Po prawej pod literą B strzałka wodna, przestawiona częściowo w sześcianie wody. Nad wodę wznoszą się liście w kształcie strzałek i białe kwiaty z żółtym środkiem. Na wodzie pływają liście owalne. Pod wodą znajdują się liście taśmowate.

3. Sposoby osadzenia liści na łodydze

Sposób osadzenia liści na łodydze wynika z przystosowania roślin do pochłaniania światła, ochrony przed nadmiernym promieniowaniem słonecznym, gwałtownym deszczem czy wiatrem. Skrętoległe ułożenie liści, które występuje na przykład u rozchodnika, jabłoni, kminku czy marchwi, charakteryzuje się tym, że z węzła wyrasta tylko jeden liść, a wszystkie układają się spiralnie wzdłuż łodygi. W rozmieszczeniu naprzeciwległym liście wyrastają z węzła parami, każdy po przeciwnej stronie łodygi. Tak ułożone są na przykład liście bzu lilaka, kaliny czy bukszpanu. Osadzenie okółkowe polega na tym, że z jednego węzła wyrasta kilka liści, które układają się wokół łodygi. Ten typ spotykany jest na przykład u moczarki kanadyjskiej i jałowca.

RziInUQQRzkBl

Ilustracja przedstawia trzy fotografie roślin o różnym ułożeniu liści. U góry każda ma kółeczko z rysunkiem ułożenia liści na łodydze. Lewa fotografia przedstawia naparstnicę. Ma żółte kwiaty i niebieskozielone liście, wyrastające dookoła łodygi. Każdy liść znajduje się na innej wysokości, a kierunek ich rośnięcia różni się kątem 30 stopni w stosunku do poprzedniego, przez co układ liści przypomina spiralę. Środkowa fotografia przedstawia kilka pędów rozchodnika z różowymi kwiatostanami. Jego grube liście ułożone są parami z łodygą pomiędzy nimi. Kolejna para liści znajdująca się powyżej obrócona jest o 90 stopni w stosunku do poprzedniej. Prawa fotografia przedstawia marzankę wonną. Ma białe drobne kwiaty i liście wyrastające okółkowo, czyli z jednego miejsca na łodydze wyrasta 8 listków tworzących gwiazdę.

Ciekawostka

U niektórych roślin liście nie wyrastają z łodygi, lecz ze szczytowej części korzenia. Tworzą one gęstą, zbitą kępę zwaną rozetą lub różyczką. Różyczki liściowe często występują u roślin wysokogórskich lub rosnących na terenach suchych. Taki sposób umieszczenia liści umożliwia roślinie przetrwanie silnych mrozów, wiatrów i suszy.

Galeria zdjęć

RmqxWBJqlpqmM

Fotografia przedstawia roślinę dziewięćsił bezłodygowy. Zdjęcie zrobione jest od góry. Roślina posiada liście, które wyrastają bezpośrednio z korzenia. Ułożone są jak promienie okręgu. Są pierzaste, powcinane, kolczasto zakończone. W środku widać kwiatostan o dwóch rzędach jasnych płatków.

RjnPXfRINUwPI

Fotografia przedstawia skupisko rojników, które posiadają grube, ostro zakończone liście zebrane w strukturę przypominającą kwiat róży. Na zdjęciu widać wiele rojników o różnych rozmiarach. Te mniejsze mają postać kuli, liście nie są jeszcze odgięte na zewnątrz. Te większe, starsze mają rozłożone liście.

4. Modyfikacje liści

Oprócz podstawowych funkcji liście różnych roślin pełnią także inne zadania, do których przystosowane są dzięki modyfikacjommodyfikacje liścimodyfikacjom budowy. Przystosowania te umożliwiają roślinom przeżycie w różnych środowiskach, nawet o tak skrajnych warunkach, jakie panują na pustyniach czy w rejonach podbiegunowych. Liście mogą pełnić funkcję spichrzową, czepną, obronną, pułapkową, a nawet uczestniczyć w rozmnażaniu bezpłciowym.
Wśród liści zmodyfikowanych wyróżniamy:

• liście spichrzowe wyspecjalizowane w magazynowaniu substancji pokarmowych lub wody; występują u roślin tworzących cebule, jak: czosnek, narcyz, tulipan, hiacynt; wewnętrzne liście cebul charakteryzują się dużą grubością i mięsistością oraz dobrze wykształconym miękiszem magazynującym, natomiast zewnętrzne tworzą ochronne łuski; liście spichrzowe magazynujące wodę występują u roślin, które przystosowały się do życia w warunkach suszy i są wyposażone w tkankę wodonośną – takie rośliny żyją najczęściej na pustyniach, choć spotykane są również we wszystkich strefach klimatycznych, ich przykładem są aloes, agawa oraz rosnący w Polsce rozchodnik;

• wąsy liściowe spotykane u roślin pnących; są to organy wrażliwe na dotyk i dlatego owijają się wokół podpór; umożliwiają w ten sposób roślinie wspinanie się do światła. Powstają jako modyfikacje całych liści lub ich części; występują na przykład u grochu;

• liście pułapkowe występujące u wszystkich roślin mięsożernych i przystosowane do chwytania drobnych zwierząt, najczęściej owadów; pułapki utworzone z liści mają różnorodne kształty, przypominają dzbanki, klapki, woreczki; wnętrza pułapek mogą być pokryte śluzem przytrzymującym owady lub wypełnione płynem, w którym się te owady topią; specjalne komórki gruczołowe wydzielają enzymy trawiące ciała insektów – w ten sposób rośliny uzupełniają związki mineralne, których brakuje w glebie, przede wszystkim związki azotu; liście pułapkowe wytwarzają rosiczki, muchołówki, dzbaneczniki;

• ciernie liściowe powstające w wyniku zredukowania powierzchni liści po to, by zmniejszyć utratę wody; wyrastają bezpośrednio z pędów; nie przeprowadzają fotosyntezy, więc nie mają chlorofilu; są sztywne i ostro zakończone, w ten sposób chronią rośliny przed zjedzeniem przez zwierzęta; ciernie liściowe występują na przykład u kaktusów.

Galeria zdjęć

R1SGpWNQOjWsd

Fotografia przedstawia cebule tulipana, zbudowane z liści spichrzowych. Mają one kształt łez. Na zewnątrz widnieje brązowy, pociemniały liść. Na niektórych cebulach widoczne jest pęknięcie pociemniałego zewnętrznego liścia. Spod spodu przebija się jasny liść. Cebule nie posiadają korzeni.

R1QiOQju61PLD

Fotografia przedstawia roślinę rozchodnik. Posiada ona grube, zielone liście o wałkowatym kształcie. Liście wyrastają z cienkich łodyżek i rosną w stosunku do nich prostopadle.

R1KCfVupYR40u

Fotografia przedstawia fragment rośliny groszku. Posiada ona podłużne, wąskie, pozakręcane, zielone wąsy liściowe. Obok widoczne są niezmodyfikowane liście o szerokiej płaskiej blaszce liściowej. Widoczny jest też kwiatostan. Pąk dopiero co się otwiera. Widać rozchylone płatki oraz znajdujące się w środku pręciki.

R1OXUScVRoLgL

Fotografia przedstawia liść dzbanecznika przekształcony w pułapkę na owady. Ma on kształt dzbanka, na szczycie którego znajduje się otwór otoczony zagiętą do wnętrza, podłużnie żebrowaną, żółtą krawędzią. Część tej krawędzi przechodzi w spłaszczone wieczko rozpostarte nad otworem. Zewnętrzna ściana dzbanka ma kolor żółto‑czerwony, a jego wnętrze jest intensywnie czerwone.

RvAdq3obbr7wL

Zdjęcie przedstawia dwa kaktusy o kulistych łodygach, gęsto pokrytych cierniami. Są to liście przekształcone w twarde, ostro zakończone żółtawe wyrostki, pozbawione blaszek liściowych. Kaktusy znajdują się na czarnym, grudkowanym podłożu.

Ciekawostka

Liście odgrywają ważną rolę w rozmnażaniu roślin. U niektórych gatunków służą do rozmnażania bezpłciowego. Na przykład roślina doniczkowa nazywana żyworódką tworzy na brzegu liścia łatwo odpadające rozmnóżki będące miniaturowymi pędami z korzeniami. U begonii i fiołka afrykańskiego cały liść lub jego fragment może dać początek nowej roślinie.

R1QrPdUA4lonB

Ilustracja przedstawia fotografię rośliny doniczkowej o fioletowych kwiatach i grubych, ciemnozielonych liściach oznaczoną cyfrą 1. Kolejne rysunki w prawo ukazują sposób rozmnażania fiołka afrykańskiego. Na ilustracji nr 2 pokazany jest ucięty liść fiołka wraz z ogonkiem liściowym. Na rysunku nr 3 jest pokazany liść fiołka umieszczony w naczyniu z wodą w ten sposób, że ogonek zanurzony jest w wodzie, od niego odchodzą krótkie korzenie. Na ostatnim rysunku (numer 4) przedstawiono nową roślinę fiołka w brązowej doniczce, uzyskaną przez ukorzenienie liścia.

5. Budowa wewnętrzna liścia

Zarówno budowa zewnętrzna, jak i tkankowa liścia wskazują, że jest on przystosowany do fotosyntezy i wymiany gazowej. Obie powierzchnie blaszki liściowej – górna i dolna – pokryte są jednowarstwową, przezroczystą skórką, przez którą swobodnie przenikają promienie słoneczne. Komórki skórki nie zawierają chloroplastów. Ściśle przylegając do siebie ograniczają wyparowywanie wody i chronią przed wnikaniem drobnoustrojów chorobotwórczych. Wymiana gazowa związana z procesami fotosyntezy i oddychania oraz parowaniem odbywa się głównie przez aparaty szparkowe.

R1cHEVxCcRL2W

Fotografia mikroskopowa przedstawia komórki o falistych brzegach, z dolnej skórki liścia. Między nimi znajdują się owalne aparaty szparkowe. Każdy składa się z dwóch połączonych końcami, pałeczkowatych komórek z ziarnistościami.

Aparaty szparkowe występują najczęściej w dolnej skórce i zbudowane są z dwóch komórek szparkowych o charakterystycznym kształcie. Pomiędzy nimi znajduje się szparka prowadząca do wnętrza liścia. Od tego, jak bardzo rozwarte są szparki zależy intensywność wymiany gazowej i parowania wody. Podczas niedoboru wody komórki szparkowe zamykają szparkę. Dzięki temu ograniczone zostaje parowanie, które mogłoby narazić roślinę na nadmierną utratę wody. Natomiast przy odpowiedniej ilości wody komórki te otwierają szparkę. Wtedy zostaje wznowione parowanie i wymiana gazowa.

R1bkKx0Eqe01Z

Ilustracja prezentuje budowę otwartego i zamkniętego aparatu szparkowego. Złożony jest on z dwóch owalnych komórek szparkowych, pomiędzy którymi znajduje się szparka, czyli otwór. Na powierzchni komórek szparkowych widoczne są zielone kreski, podpisane jako chloroplasty. Na rysunku podpisanym „Aparat szparkowy otwarty” szparka stanowi wyraźny otwór, natomiast w na schemacie podpisanym „ Aparat szparkowy zamknięty” stanowi bardzo wąską szczelinę.

Wnętrze liścia wypełnione jest tkanką miękiszową. Dzięki dużej liczbie chloroplastów komórki tej tkanki są miejscem produkcji pokarmu w procesie fotosyntezy. Zaopatrzenie liścia w wodę oraz odprowadzenie z niego produktów fotosyntezy odbywa się za pośrednictwem tkanek przewodzących, będących częścią nerwów liściowych. Każda wiązka zawiera elementy drewna i łyka. Tkanki przewodzące często są otoczone tkanką wzmacniającą, usztywniającą blaszkę liścia.

R1GkFaHZIKK4Q

Ilustracja przedstawia zielony liść z zaznaczonymi nerwami liściowymi oraz powiększenie jego fragmentu na szarym tle. Fragment ten pokazuje budowę wewnętrzną w dwóch przekrojach. Poszczególne tkanki oznaczono różnymi kolorami i opisano z boku. Górną powierzchnię liścia tworzy skórka górna zbudowana ze spłaszczonych, ściśle przylegających do siebie komórek. Poniżej znajduje się warstwa podłużnych, ściśle przylegających do siebie komórek ułożonych prostopadle do powierzchni liścia. Jeszcze niżej obecne są owalne komórki rozdzielone dużymi pustymi przestrzeniami. Te dwie tkanki podpisane są jako miękisz. Na środku liścia biegną komórki rurowatego kształtu zebrane w pęczek, tworzące tkankę przewodzącą (czyli nerw) złożoną z drewna i łyka. Spodnią warstwę liścia tworzy skórka dolna, na której występują zgrupowane po dwie komórki szparkowe rozdzielone szparką.

Ciekawostka

Gdy wilgotność powietrza jest bardzo duża, rośliny nie mogą skutecznie odparowywać wody z powierzchni liści. Niektóre pozbywają się wtedy nadmiaru wody (i soli mineralnych), wydzielając je w postaci kropel na brzegach liści. Zjawisko to można zaobserwować rano po ciepłej nocy u truskawek, nasturcji, zbóż oraz u krwiściągu przedstawionego na ilustracji poniżej.

RUSPJ4mbWNo5h

Fotografia przedstawia jasnozielone liście na cienkich, czerwonawych łodygach. Na krawędzi blaszki liściowej zebrały się liczne małe krople wody. Roślina wydziela nadmiar wody.

Podsumowanie

• Budowa zewnętrzna liści jest bardzo zróżnicowana, jednak wyróżnia się w niej stałe elementy: ogonek liściowy, blaszkę liściową z unerwieniem, nasadę liścia.

• Liście służą roślinie do przeprowadzania procesu fotosyntezy, wymiany gazowej oraz regulacji parowania wody.

• Budowa liścia świadczy o jego bardzo dobrym przystosowaniu do pełnionych funkcji.

Praca domowa

Słownik

Zadania

2

Ćwiczenie 3

Intensywność parowania wody z rośliny zależy od rozmiarów powierzchni liści, liczby aparatów szparkowych, temperatury otoczenia, wilgotności powietrza i natężenia światła. Do zbadania intensywności parowania z powierzchni rośliny przygotowano trzy takie same zestawy doświadczalne.

RvMRn0o3HBQan

Ilustracja przedstawia 3 próbówki - A, B i C. W próbówce A włożono liść rośliny do wody, na górę próbówki wlano warstwę oliwy, której zadaniem jest ograniczenie parowania wody. Probówkę obłożono kostkami lodów. Z próbówkami B i C postąpiono identycznie, zmieniła się tylko temperatura, w której przebywają próbówki. W próbówce B jest to 20 stopni Celsjusza, zaś w próbówce C 35 stopni Celsjusza.

RQ5E83CoNcY4h

Zestaw A obłożono lodem, zestaw B pozostawiono w temperaturze pokojowej, zaś zestaw C ustawiono przy źródle ciepła. Po 24 godzinach obserwowano poziom wody w próbówkach. Wskaż czynnik, którego wpływ na parowanie badano w tym doświadczeniu. Możliwe odpowiedzi: 1. ilość wody w podłożu, 2. natężenie światła, 3. wilgotność powietrza, 4. temperatura

3

Ćwiczenie 6

RmJBCrT3ptGkm

RKhgonoh4VUBU

Przyporządkuj numery liści przedstawionych na rysunku do odpowiednich kategorii. Liście złożone Możliwe odpowiedzi: 1. element 2 grupy 2, 2. element 3 grupy 2, 3. element 2 grupy 1, 4. element 3 grupy 1, 5. element 1 grupy 2, 6. element 1 grupy 1 Liście proste Możliwe odpowiedzi: 1. element 2 grupy 2, 2. element 3 grupy 2, 3. element 2 grupy 1, 4. element 3 grupy 1, 5. element 1 grupy 2, 6. element 1 grupy 1

Przyporządkuj numery liści przedstawionych na rysunku do odpowiednich kategorii. Liście złożone Możliwe odpowiedzi: 1. element 2 grupy 2, 2. element 3 grupy 2, 3. element 2 grupy 1, 4. element 3 grupy 1, 5. element 1 grupy 2, 6. element 1 grupy 1 Liście proste Możliwe odpowiedzi: 1. element 2 grupy 2, 2. element 3 grupy 2, 3. element 2 grupy 1, 4. element 3 grupy 1, 5. element 1 grupy 2, 6. element 1 grupy 1

1

Ćwiczenie 6

R1Wk1Qfi09P7n

(Uzupełnij).

Wskazówki i klucze odpowiedzi

Pokaż podpowiedź

Przypomnij sobie, ile blaszek liścowych znajduje się w liściach pojedynczych, a ile w liściach złożonych.

Pokaż odpowiedź

Liście pojedyncze posiadają jedną blaszkę i mogą przyjmować różne kształty. Są to np. liście dębu, lipy, buku czy derenia. W przypadku liści złożonych na jednym ogonku osadzonych jest kilka mniejszych listków. Są to np. liście koniczyny, kasztanowca czy jarzębiny. Liście złożone dzielą się na liście dłoniastozłożone lub pierzastozłożone.