Mapa przedstawia kampanię wrześniową w 1939 roku. Oznaczono na niej granice, pozycje i ruchy wojsk, bombardowane miasta i ważniejsze bitwy. Granica niemiecko-radziecka z 28 IX 1939 r. przebiegała pomiędzy Litwą i Prusami Wschodnimi, przez tereny Polski, wzdłuż miast Suwałki, Grodno, Wizna, Kobryń, Szack, Tomaszów Lubelski, Przemyśl, Ustrzyki Dolne. Niemiecka prowokacja miała miejsce w Gliwicach 31 VIII 1939 r. Rejony intensywnych walk wojsk polskich obejmowały wszystkie tereny Polski. Pozycje wojsk polskich 1 IX 1939 r.: wzdłuż granic, wokół następujących miast: Gdynia, Gdańsk, Tczew, Międzychód, Miława, Wizna, Suwałki, Wilno, Baranowice, Rokitno, Równe, Tarnopol, Czortków, Kuty, Ustrzyki Dolne, Tarnów, Kraków, Katowice, Częstochowa, Wieluń, Kalisz. Pozycje wojsk niemieckich IX 1939 r. Wojska umiejscowiły się wzdłuż granic z Polską wokół miast: Olsztyn, grupa Armii Północ wokół miasta Tuchonia, oddziały obrony pogranicza wokół Międzychodu, kolejne wojska wokół Wielunia, Gliwic i Cieszyna, grupa Armii Południe i Korpus Słowacki w rejonie miast Kraków i Tarnów. Kierunki natarć wojsk niemieckich IX 1939 r. skierowane były na zachodnie i północne granice Polski. Pozycje wojsk radzieckich 16 IX 1939 r. umiejscowione były wzdłuż granicy z Polską, wokół miast Głębokie, Baranowicze, Rokitno, Tarnopol i Czortków. Kierunki natarć wojsk radzieckich od 17 IX 1939 r. skierowane były na wschodnie granice Polski. Miasta zbombardowane przez lotnictwo niemieckie: Gdynia, Gdańsk, Westerplatte, Bydgoszcz, Poznań, Łódź, Kutno, Wieluń, Częstochowa, Modlin, Kielce, Kraków, Białystok, Lwów, Przemyśl, Stryj, Zamość, Brześć. Kierunki wycofywania się rządu RP, prezydenta i Naczelnego Dowództwa oraz większych oddziałów wojsk polskich miały miejsce na Węgry i do Rumunii. Miejsce wspólnej defilady wojsk niemieckich i radzieckich 22 IX 1939 r.: Brześć, Kobryń, Grodnie, Zamość, Tomaszów Lubelski, Rokitno i Wilno. Na mapie oznaczono i opisano ważniejsze bitwy stoczone z wojskami niemieckimi: Borowa Góra. Zadaniem oddziałów ppłk Ludwika Czyżewskiego była obrona kluczowego węzła oporu Armii „Łódź” i ochrona innych jednostek aż do czasu planowanego kontruderzenia Armii „Prusy”. Czyżewski dysponował niewystarczającymi siłami do skutecznego bronienia powierzonego mu odcinka frontu o długości ok. 25 km, mimo to żołnierze polscy kilkakrotnie odpierali ataki niemieckiej 4 Dywizji Pancernej, a nawet przeprowadzili nocny wypad na pozycje niemieckiej 1 Dywizji Pancernej i zadali jej straty. Ppłk Czyżewski podjął decyzję o wycofaniu swoich oddziałów w związku z obejściem jego pozycji od wschodu i po upływie wyznaczonego czasu obrony.

{image=borowa góra} Bitwa nad Bzurą, zwana również bitwą pod Kutnem, była największą bitwą kampanii wrześniowej. Polscy dowódcy zdecydowali się ją stoczyć podczas nakazanego przez dowództwo naczelne odwrotu obu armii w kierunku Warszawy. Celem działań zaczepnych podjętych przez wojsko polskie było uniknięcie ewentualnego odcięcia drogi do Warszawy przez oddziały niemieckie, które zmierzały w jej kierunku. Początkowe działania przyniosły sukces stronie polskiej, ale po kilku dniach Niemcy skierowali w rejon walk nowe oddziały, a następnie okrążyli i rozbili większość sił polskich. Tylko część oddziałów polskich zdołała przebić się do Warszawy.

Gdynia została zaatakowana bezskutecznie już 1 września przez 1. Pułk Landspolizei, natomiast bezpośredni niemiecki atak na miasto rozpoczął się 8 września 1939 roku. Po pięciodniowych walkach oddziały polskie 13 września wycofały się na Kępę Oksywską, gdzie stawiały opór jeszcze do 19 września. Pułkownik Dąbek, który został ranny podczas ostatniego ataku na pozycje niemieckie, popełnił samobójstwo przed samą kapitulacją.

Hel. Rejon Umocniony Hel był atakowany z powietrza i ostrzeliwany z morza już od pierwszych dni wojny. 8 września został odcięty od strony lądu przez korpus Leonarda Kaupischa. Niemcy, którzy atakowali pozycje obrońców od linii nasady półwyspu, 12 września przerwali je pod Swarzewem i Wielką Wisłą. 30 września, po opanowaniu przez Niemców wsi Chałupy, Polacy wysadzili zaporę z głowic torpedowych. Helska załoga była ostatnią placówką, która skapitulowała podczas obrony wybrzeża - decyzja o kapitulacji Rejonu Umocnionego Hel zapadła dopiero po poddaniu się Warszawy i Modlina.

Kock. Bitwa pod Kockiem była ostatnią bitwą kampanii wrześniowej. Doszło do niej podczas próby przebicia się Samodzielnej Grupy Operacyjnej „Polesie” do Dęblina w celu przejęcia zgromadzonych tam zapasów wojennych. Drogę zastąpiły jej 13 i 29 Dywizja Zmotoryzowana wchodzące w skład XIV Korpusu Zmotoryzowanego. Podczas walk niemieckie dywizje zostały zmuszone do odwrotu, w wyniku czego bitwa pod Kockiem zakończyła się taktycznym sukcesem oddziałów polskich; jednak Polacy musieli 6 października skapitulować, ponieważ po całkowitym wyczerpaniu amunicji nie mogli kontynuować walki.

Lwów. Obrona Lwowa była poprzedzona działaniami oddziałów polskich, usiłujących przebić się do miasta, oraz niemieckich, które starały się im to uniemożliwić. Niemcy po raz pierwszy zaatakowali Lwów 12 września, ale zostali odparci. Ich główne siły dotarły i okrążyły miasto 18 września. Polski garnizon aktywnie się bronił i przeprowadził kilka akcji zaczepnych, zadając wojskom hitlerowskim straty. Niemcy zaplanowali przeprowadzenie głównego szturmu na 21 września. Dowództwo polskie, nie chcąc oddać Lwowa w ręce niemieckie, podjęło decyzję o przekazaniu miasta dowództwu wojsk sowieckich, które nadciągnęły od wschodu. Protokół przekazania miasta wojskom sowieckim został podpisany przez delegację polską w Winnikach 22 września.

Mława. Jedna z pierwszych bitew polskiej wojny obronnej. Umocnione pozycje polskie w rejonie Mławy zostały zaatakowane już 1 września przez oddziały niemieckie, które z Prus Wschodnich ruszyły w kierunku Warszawy. Próby zdobycia bronionej przez 20 Dywizję Piechoty pozycji atakiem frontalnym zakończyły się niepowodzeniem i dużymi stratami oddziałów niemieckich. Niemcy zdołali jednak przełamać pozycje polskiej pod Rzęgnowem i zaczęli wychodzić na tyły polskiej obrony. Kontratak polskiej 8 Dywizji Piechoty nie powiódł się i zakończył się jej odwrotem. Wobec groźby całkowitego okrążenia 20 DP dowódca armii „Modlin” wydał rozkaz opuszczenia pozycji Mławy i odwrotu w kierunku Warszawy.

Modlin. Pierwszą nieudaną próbę zdobycia twierdzy Modlin niemieckie wojska przeprowadziły 10 września, a od 18 września rozpoczęły systematyczne jej oblężenie. Trzy dni później, 21 września, Niemcy rozpoczęli artyleryjsko-lotnicze przygotowania do rozstrzygającego natarcia, które zostało przeprowadzone 27 września przez oddziały 2. Korpusu Armijnego. Twierdza była intensywnie ostrzeliwana i bombardowana z powietrza. Obrońcy odparli wszystkie szturmy i zadali Niemcom duże straty. Jednak wobec kapitulacji Warszawy i ze względu na wyczerpujące się zapasy amunicji oraz żywności gen. Wiktor Thommée podjął 29 września decyzję o kapitulacji załogi twierdzy.

Mokra Wołyńska Brygada Kawalerii zajmowała pozycję pod Mławą na styku Armii „Łódź” i Armii „Kraków” z zadaniem osłony południowego skrzydła Armii „Łódź”. 1 września zaatakowały ją oddziały niemieckiej 4 Dywizji Pancernej. Mimo zdecydowanego oporu niemieckie czołgi przebiły się przez pozycje 21 pułku ułanów i wdarły w głąb polskiej obrony. Zostały jednak zatrzymane przez ogień baterii artylerii konnej i dwóch pociągów pancernych. Pod osłoną nocy Wołyńska Brygada Kawalerii wycofała się na nowe pozycje obronne pod miastem Ostrowa.

Tomaszów Mazowiecki. Do bitwy doszło w wyniku zastąpienia drogi niemieckim dywizjom XVI Korpusu Pancernego (maszerującym na Warszawę) przez 13 Dywizję Piechoty. Pierwszy kontakt bojowy nastąpił już 5 września – czołowe oddziały niemieckie starły się z wysuniętymi jednostkami polskimi. Generalne natarcie na Tomaszów Mazowiecki wykonała 1 Dywizja Pancerna wspierana przez artylerię i lotnictwo, które dezorganizowało polską obronę. Po kilku godzinach ciężkich walk Niemcy zdołali przeniknąć w kilku miejscach przez luki w polskiej obronie i wtargnąć do miasta. 13 Dywizja, która poniosła ciężkie straty, w celu uniknięcia okrążenia rozpoczęła odwrót w kierunku Warszawy.

Tomaszów Lubelski (17-20 IX). Do pierwszej bitwy pod Tomaszowem Lubelskim doszło w wyniku próby przebicia się połączonych pozostałości Armii „Kraków” i Armii „Lublin” w kierunku Lwowa i dalej w kierunku granicy z Rumunią. Uderzenie Warszawskiej Brygady Pancerno-Motorowej początkowo przyniosło sukces – w największej bitwie pancernej września Polacy wdarli się do Tomaszowa Lubelskiego, który jednak musieli szybko opuścić ze względu na brak zaopatrzenia i przewagę oddziałów niemieckich. Gdy kolejne próby przebicia się i wyjścia z okrążenia zakończyły się niepowodzeniem, 20 września 1939 r. oddziały polskie złożyły broń. Do niewoli niemieckiej dostało się 20 tys. żołnierzy.

Warszawa. Warszawa była celem nalotów niemieckich od pierwszych dni września. Już 8 września oddziały niemieckiej 4 Dywizji Pancernej zaatakowały polskie pozycje obronne na Ochocie, ale z powodu dużych strat przerwały natarcie, a następnie zostały skierowane do bitwy nad Bzurą – jej pozycję zajęła 31 DP. W dniu 15 września stolica została zablokowana od wschodu przez niemiecką 4 Armię i znalazła się w pełnym okrążeniu. Do miasta przebiły się i wzmocniły jego obronę pozostałości Armii „Poznań” i Armii „Pomorze”. Obronę Warszawy wspierał komisarz cywilny obrony – prezydent Warszawy Stefan Starzyński.
Niemcy, przygotowując się do szturmu generalnego, prowadzili kilkudniowe ciężkie bombardowanie lotnicze i ostrzał artyleryjski. Natarcie przeprowadzone 26 września zostało powstrzymane przez obrońców, podobnym wynikiem zakończył się szturm następnego dnia. Jednak kończące się zapasy amunicji i żywności oraz dramatyczne położenie ludności cywilnej zmusiło dowództwo obrony Warszawy do podpisania 28 września 1939 r. kapitulacji.

Westerplatte. Atak na Westerplatte 1 września 1939 r. o godzinie 4.45 jest uznawany za początek II wojny światowej. Załoga Westerplatte, mimo paraliżującego ognia pancernika Schleswig-Holstein i bombardowań lotniczych, odparła wszystkie szturmy. Załoga skapitulowała dopiero po 7-dniowej walce. Obrona wojskowej składnicy tranzytowej na Westerplatte stała się symbolem bohaterstwa i determinacji żołnierzy polskich.

Wizna. Obrona umocnionej pozycji w rejonie Wizny, składającej się z sześciu ciężkich i dwóch lekkich żelbetowych schronów bojowych wyposażonych w ruchome kopuły pancerne oraz ośmiu lekkich schronów bojowych, nazywa się często polskimi Termopilami. Jej załoga wchodziła w skład Samodzielnej Grupy Operacyjnej „Narew” i miała za zadanie obronę linii rzeki Narwi oraz okolicznych bagien w okolicy miasta Wizna. Niemcy po wcześniejszym ostrzale artyleryjskim 9 września przystąpili do bezpośredniego natarcia. Załoga polska stawiała zacięty opór – ostatnie schrony broniły się do 10 września. Kapitan Raginis, wobec groźby wymordowania przez Niemców polskich jeńców, nakazał opuszczenie przez resztkę załogi ostatniego bunkra, a sam popełnił samobójstwo. Uporczywa obrona Wizny opóźniła o przeszło dwa dni planowaną przez Niemców operację dwustronnego okrążenia głównych sił polskich na wschód od Wisły.

Ważniejsze bitwy stoczone z wojskami radzieckimi: Czortków. W dniu wkroczenia wojsk sowieckich na teren Polski, 17 września, w okolicach Czortkowa żołnierze Korpusu Obrony Pogranicza kierowanego przez ppłk Marcelego Kotarbę starli się z jednostkami 6 Armii Czerwonej Filipa Golikowa i oddziałami NKWD. Zadaniem KOP była ochrona granicy wzdłuż rzeki Zbrucz. Z powodu przeważających sił sowieckich poszczególne pododdziały wycofały się w stronę granicy z Rumunią; zorganizowano obronę mostu na Dniestrze, ale czołgi radzieckie przeprawiły się przez rzekę brodem. Most został wysadzony, a polskie oddziały przekroczyły granicę rumuńską 19 września. Grodno. Rosjanie pierwszą próbę zdobycia Grodna przeprowadzili 20 września, ale zostali odparci, tracąc kilka czołgów. Następnego dnia Rosjanie przeprowadzili koncentryczny atak od południowego zachodu, południa i południowego wschodu. W wyniku zaciętych walk po południu oddziały sowieckie wdarły się do centrum miasta i tłumiły kolejne punkty oporu. Najdłużej trwała obrona Zamku Królewskiego, zespołu szkół zawodowych i budynków koszar 81 pp.

Kobryń. Do pierwszego starcia w okolicach Kobrynia doszło 14 września, ale właściwe walki zaczęły się 18 września rano. Regularne oddziały polskie wspierane były przez kompanię ochotniczą uformowaną z uczniów miejscowego gimnazjum oraz żołnierzy Legii Akademickiej. Wieczorem Dywizja „Kobryń” otrzymała rozkaz opuszczenia miasta i wycofała się na południe, pod Dywin. Do Kobrynia wkroczyli Niemcy, którzy jednak szybko opuścili miasto, zajęte 21 września przez oddziały Armii Czerwonej.

Rokitno. Szack. Do bitwy o Szack doszło w wyniku próby przebicia się grupy Korpusu Ochrony Pogranicza gen. Wilhelma Orlik-Rückemanna do Warszawy. Marszowi grupy KOP towarzyszyły nieustanne potyczki z oddziałami Armii Czerwonej. 28 września oddziały KOP-u zbliżyły się do Szacka, który wcześniej został zajęty przez oddziały sowieckie. Jako pierwsi do walki przystąpili Sowieci, atakując przy pomocy czołgów pozycje polskie. Polacy odparli ten atak, niszcząc większość atakujących czołgów. Około południa do ataku przystąpili żołnierze KOP-u i zajęli Szack. Sowiecki kontratak został odparty, a grupa Orlika- Rückemanna następnego dnia ruszyła w kierunku Warszawy.

Tomaszów Lubelski (21-26 IX). Wilno. Polskie dowództwo w Wilnie zamierzało bronić miasta jedynie do czasu ewakuacji urzędników i oddziałów wojskowych. 18 września przyszedł rozkaz gen. Józefa Olszyny-Wilczyńskiego nakazujący zaniechanie obrony miasta i wycofanie się wojska na Litwę. Żołnierze sowieccy dotarli do Wilna przed zakończeniem ewakuacji, doszło do starć z sowieckimi oddziałami pancernymi. 19 września Sowieci skierowali do walki nowe oddziały, które wdarły się do centrum Wilna i opanowały miasto.

Wytyczno. Do bitwy pod Wytycznem doszło podczas próby połączenia się Zgrupowania Korpusu Ochrony Pogranicza gen. Wilhelma Orlik-Rückemanna z Samodzielną Grupą Operacyjną Polesie. Polscy żołnierze podczas przekraczania szosy Włodawa-Lublin starli się z oddziałami pancernymi Armii Czerwonej nacierającymi od strony Włodawy. Polakom udało się wyeliminować kilka czołgów, ale z matni udało się wyrwać (i połączyć z Samodzielną Grupą Operacyjną) tylko części zgrupowania. Pozostałe oddziały zostały rozwiązane przez dowódcę.

Zamość. 13 września wojska niemieckie wkroczyły do Zamościa. Dotrzymując Paktu Ribbentrop-Mołotow, 25 września Niemcy opuścili Zamość a ich miejsce zajęła Armia Czerwona. Na mocy Traktatu o granicach i przyjaźni III Rzesza – ZSRR wojska sowieckie opuściły Zamość 6 października. Od 8 października 1939 do lipca 1944 miasto znalazło się w rękach Niemiec hitlerowskich.