Mapa przedstawia Rzeczpospolitą w czasach powstania Chmielnickiego. Zaznaczono obszary: Korona Królestwa Polskiego – były to ziemie na zachodzie i południu Rzeczpospolitej takie jak Gdańsk, Bydgoszcz, Gniezno, Kraków, Łomża, Sandomierz, Kamieniec Podolski, Busza, Kijów, Czernihów, Humań, Hadziacz, Kudak. Wielkie Księstwo Litewskie: Klejdany, Grodno, Mińsk, Pińsk, Połock, Mozyr, Smoleńsk, Andruszów. Lenna Korony: Królewiec, Welawa, Prusy Książęce. Ziemie we wspólnym władaniu Polski i Litwy: Inflanty Polskie. Lenna polsko-litewskie: Kurlandia, Mitawa. Pochód wojsk Chmielnickiego w 1648 r.Fragmenty Ordynacji wojska zaporoskiego rejestrowego w służbie Rzeczypospolitej z 1638 r.
[…] swawola kozacka tak się bardzo wyuzdała, że też uskramiając ją, przyszło wojska nasze i Rzeczypospolitej przeciwko nim ruszyć, i […] pogromiwszy je […] wszelkie ich dawne jurysdykcje, starszeństwa, prerogatywy, dochody […] od Przodków naszych nabyte; a teraz przez tę rebelią stracone, […] im odejmujemy, chcąc mieć tych […] za w chłopy obrócone pospólstwo. A iż z rejestrowych, których tylko sześć tysięcy Rzeczpospolita w służbie swojej mieć chciała, Nam i Rzeczypospolitej się upokorzyli: tedy takową ordynacją wojska tego […] czynimy.
Na miejscu starszego, który już więcej ex gremio ich [spośród nich] nie będzie nigdy bywał, ale My starszego komisarza od sejmu do sejmu przydawać będziemy, za zaleceniem hetmanów, człowieka w stanie szlacheckim urodzonego, w dziele rycerskim doświadczonego, który by rząd w wojsku trzymał, wszelakich buntów przestrzegał […]. […]
Temu komisarzowi posłuszni być mają, tak assawułowie, pułkownicy, setnicy, jako i wojsko wszystko. A ci wszyscy […] pułkownicy także; więc i assawułowie mają być szlachta w rzemieśle rycerskim doświadczona, niepodejrzanej cnoty i wiary. Setnicy, i atamani, ci mają być z Kozaków samych, dobrze Nam i Rzeczypospolitej zasłużonych, ludzi rycerskich, obierani. […] A krom tych żaden Kozak bez paszportu komisarza ważyć się nie będzie chodzić na Zaporoże. […]
Warujemy też to, aby Kozacy w odleglejszych krajach ukrainnych […] i w inszych miastach na samej Ukrainie będących, gdzie dla niebezpieczeństwa od pogan mieszkać muszą […] dóbr swoich w miastach tam nie mieli, aby się im przez to w kupie mieszkanie odcięła wszelka okazja do schadzek, a za tym i do buntów. […]
_{Źródło: Tomasz Bohun, Dariusz Milewski, Wojny polsko-kozackie, Warszawa 2019, s. 135–137.}

Fragment listu Bohdana Chmielnickiego do hetmana Mikołaja Potockiego z 13 marca 1648 roku.
Widzi Pan Bóg, żeśmy nie z pychy, ani myśląc o żadnej swej woli, ale z wielkich bied i krzywdzenia swego od […] panów urzędników, […] porzuciwszy żony i dzieci i chudoby swoje, że niebezpieczni będąc i zdrowia swego, których nam towarzystwo naszego tak wiele obrano, ograbiono, z własnych dóbr ich powyganiano, drugich na śmierć pozabijano, pokaleczono niemało, że już od takich bied i zbytków niemałych i w domach swych spokojem osiedzieć nie mogąc, musieliśmy na zwykłe miejsca na Zaporoże uciekać, widząc, że ni od kogo nie mamy obrony, ani na pisania WMci Pana nie słuchają, ani na rozkazanie i wolą JKMci nie dbają, co dalej, to gorzej nad nami się zbytkują; nawet i od Żydów nieznośne krzywdy, zniewagi ponosząc, że takich bied w tureckiej ziemi chrześcijaństwo nie podejmuje, jakie się dzieją nad nami, sługami JKMci i WMci naszego MPana.
_{Źródło: Tomasz Bohun, Dariusz Milewski, Wojny polsko-kozackie, Warszawa 2019, s. 57–58.} Najdalszy zasięg powstania Chmielnickiego w latach 1648–1654Fragment Opisania Ukrainy, autorstwa Wilhelma le Vasseur de Beauplana, francuskiego inżyniera na służbie Zygmunta III Wazy i Władysława IV
Stan chłopów tutejszych godny jest politowania. Są oni przymuszani do trzydniowej pracy w tygodniu, którą końmi i własnymi mięśniami na rzecz pana wykonują. Nadto od ilości dzierżawionej ziemi muszą się mu opłacać odpowiednią ilością zboża, kapłonów, gęsi, kur, kurcząt […]. Nadto zwożą oni panom swoim za darmo drewno i oddają tysiące różnych posług pańszczyźnianych, do których nie powinni być zobowiązani; a to dziesięcinę oddają z baranów, wieprzków, z miodu i ze wszystkich owoców, co trzeci zaś rok dają trzeciego wołu […]. Ich panowie posiadają nad nimi wszelkie prawa, zarówno nad ich dobrami, jak i nad ich życiem. Tak wielka jest swoboda szlachty polskiej (która żyje jak w raju, chłopi zaś jak w czyśćcu). Nic tedy dziwnego, że gdy zdarzy się, że ci biedni chłopi wpadną w jarzmo panów okrutnych, los ich staje się bardziej opłakany niźli galerników.
_{Źródło: Władysław A. Serczyk, Historia Ukrainy, Wrocław 2001, s. 71.}

Fragment Latopisu naocznego świadka (Litopys Samowydcia), napisanego prawdopodobnie przez generalnego podskarbiego wojsk kozackich Romana Rakuszkę-Romanowskiego
Jeden był początek i jedna przyczyna wojny Chmielnickiego, a mianowicie prześladowanie prawosławia przez Lachów [Polaków] i wyzyskiwanie Kozaków. Wtedy bowiem onych nie chcących robić pańszczyzny, do czego nie przywykli, skierowano do służby zamkowej i tych starostowie trzymali do posyłania z listami i w mieście do chędożenia [oporządzania] koni, do palenia w piecach we dworze, […] sprzątania dworów i kierowali do innych nieznośnych prac. Ci zaś znowu, którzy zostawali Kozakami rejestrowymi, a nad onymi byli nasyłani od hetmana koronnego panowie szlachta pułkownicy, którzy o ich wolności bynajmniej nie dbając, lecz jak potrafiąc, onych poskramiali, lekce ich sobie ważąc. Żołd wyznaczony Kozakom przez króla Jego Miłość i Rzeczpospolitą na trzydzieści złotych rocznie sobie zabierali, dzieląc się z setnikami, bo setników nie Kozacy obierali i mianowali, lecz pułkownicy, kogo od siebie chcieli, żeby im byli życzliwi. Również pułkownicy zmuszali Kozaków do wszelakiej domowej niezwyczajnej pracy; gdy zaś poszli w Pola [Dzikie], jak jakiś Kozak zabrał Tatarom dobrego konia, to go odbiorą […]. Którzy zaś Kozacy na rybę chadzali za porohy, to w Kudaku dla komisarza dziesiątą rybę odbierano. A tu jeszcze trzeba było dać pułkownikowi, i setnikom, i esaułowi, i pisarzowi – aż do wielkiego ubóstwa doszła Kozaczyzna. Więcej niż sześć tysięcy nie powinno być Kozaków. Chociaż i syn kozacki, to pańszczyznę musiał odrabiać i czynsz płacić. Tak było z Kozakami. Pospólstwo zaś, chociaż we wszystko obfitowało, w zboża, w bydło, w pasieki, ale jednak – czego nie zwykła była cierpieć Ukraina – ździerstwami wielkimi trapili starostowie, i namiestnicy, i Żydzi. Bo dzierżawcy sami nie mieszkali na Ukrainie, tylko urząd piastowali i przez to mało wiedzieli o krzywdach ludzi pospolitych, a chociaż wiedzieli, byli zaślepieni podarkami od starostów i Żydów arendarzy.
_{Źródło: Władysław A. Serczyk, Na płonącej Ukrainie. Dzieje Kozaczyzny 1648–1651, Warszawa 1998, s. 34–35.} Najdalszy zasięg najazdu moskiewsko–kozackiego w latach 1654–1656. Bitwa nad Żółtymi Wodami
Bitwa nad Żółtymi Wodami
Kiedy wybuchł bunt Bohdana Chmielnickiego, przeciw niemu wyruszyły wojska polskie dowodzone przez hetmana wielkiego koronnego Mikołaja Potockiego i hetmana polnego koronnego Marcina Kalinowskiego. Polacy rozdzielili swoje siły, ponieważ nie wiedzieli, że sprzymierzeńcami Kozaków zostali Tatarzy, którzy wysłali swoją jazdę dowodzoną przez Tuhaj-beja. Posunięcie wojsk hetmańskich okazało się błędem. Walki rozpoczęły się 29 kwietnia 1648 r. od ataku Tatarów na straż przednią polskich sił, dowodzoną przez niedoświadczonego Stefana Potockiego, syna hetmana. Została ona otoczona na uroczysku u zbiegu odnóg rzeki Żółte Wody. Strona kozacko-tatarska miała zdecydowaną przewagę liczebną nad wojskami polskimi. Po wielodniowym odpieraniu ataków strona polska rozpoczęła rozmowy z Tuhaj-bejem, który zgodził się na wydanie Chmielnickiego i wycofanie się Polaków w zamian za przekazanie mu całej artylerii. Poselstwo wysłano też do Kozaków. Porozumienie zawarte 14 maja mówiło, że Polacy w zamian za wydanie armat będą się mogli bezpiecznie wycofać. Chmielnicki złamał jednak ugodę i po przejęciu polskiej artylerii uwięził posłów, m.in. Stefana Czarnieckiego. Podjęta 15 maja próba przedarcia się wojsk polskich skończyła się porażką. Do niewoli dostało się kilkuset Polaków. Bitwa pod KorsuniemBitwa pod Korsuniem
Polska armia licząca ok. 7 tys. żołnierzy, a dowodzona przez hetmana wielkiego koronnego Mikołaja Potockiego i hetmana polnego Marcina Kalinowskiego, została 26 maja 1648 r. zaatakowana w umocnionym obozie pod Korsuniem. Siły Chmielnickiego i Tuhaj-beja liczyły ok. 20 tys. żołnierzy. Po pierwszym ataku Mikołaj Potocki nakazał odwrót. Wycofujący się Polacy wpadli w zasadzkę w nocy z 25 na 26 maja. W wąwozie Kruta Bałka polskie wozy i armaty ugrzęzły w rowach wykopanych przez Kozaków. W powstałym chaosie nie udało się odeprzeć atakujących wrogów, a z pułapki wymknęło się zaledwie kilkuset polskich kawalerzystów. Bitwa pod PiławcamiBitwa pod Piławcami
Po klęsce pod Korsuniem sejm powierzył dowodzenie polskimi siłami regimentarzom: Aleksandrowi Koniecpolskiemu, Władysławowi Zasławskiemu-Ostrogskiemu i Mikołajowi Ostrorogowi. Polskie oddziały liczyły ok. 30 tys. żołnierzy wojsk zaciężnych i oddziałów prywatnych. Dotarły one pod Piławce 20 września 1648 r. Tu, na prawym brzegu rzeki Ikwy, Bohdan Chmielnicki założył obóz warowny. Polacy przedostali się 21 września na stronę wroga, lecz doszło jedynie do niewielkich starć – był to efekt sporów między polskimi dowódcami. Kiedy dwa dni później do regimentarzy dotarły wieści o przybyciu Tatarów, zdecydowali się wycofać oddziały na lewy brzeg, straciwszy przy tym kilkuset żołnierzy. Następnie zarządzili odwrót. W nocy wśród polskiego wojska wybuchł popłoch, który wywołała plotka o ucieczce regimentarzy – znaczna część oddziałów porzuciła tabory oraz uzbrojenie i rozpoczęła chaotyczne wycofywanie się. Gdy Kozacy zajęli polski obóz 24 września, zastali w nim armaty i duże zapasy. Siły kozacko-tatarskie mogły z łupami wyruszyć na Lwów i Zamość. Bitwa pod ZbarażemBitwa pod Zbarażem
Rozejm z Kozakami zawarty w Perejasławiu wygasł 22 maja 1649 r. Walki zostały wznowione, a niewielkie liczebnie polskie wojska królewskie dowodzone przez Jeremiego Wiśniowieckiego zamknęły się w Zbarażu, którego oblężenie przez siły kozacko-tatarskie rozpoczęło się 10 lipca.

Fragment listu ze Zbaraża, który Mikołaj Skrzetuski doręczył królowi 7 sierpnia pod Toporowem
Najjaśniejszy Miłościwy Królu, Panie nasz Miłościwy! Jesteśmy in extremis [u kresu]: nieprzyjaciel nas obtoczył wokoło, że ptak do nas i od nas nie przeleci. Listy nasze od nas do WKMci poprzejmowano. Nas tylko do kilku dni; bo nie tylko wojsko od koni odpadło, nie tylko że i my nic nie mamy żywności, i dalej kilku dni trzymać się nie możemy, ale to gorsza, że prochu nie mamy, a nieprzyjaciel walnemi szturmami następuje, którymi nasi bawiąc się, siła prochu wystrzelać musieli. Krótko pisząc, nie mamy prochu, ledwie na trzy dni. […] Prosimy tedy dla Boga o posiłek, a prochu jak najwięcej przysłać. […] Głód niezwyczajny i niesłychany, prace codzienne et pericula [i niebezpieczeństwa] dla ojczyzny i miłości WKMci wytrzymujemy.
_{Źródło: Władysław A. Serczyk, Na płonącej Ukrainie. Dzieje Kozaczyzny (1648–1651), Warszawa 1998, s. 254–255.}

Na pomoc okrążonym wyruszyła armia dowodzona przez króla Jana Kazimierza. Piętnastotysięczne polskie siły zostały zaatakowane pod Zborowem. Polski monarcha wykazał się tam talentem dowódczym i dyplomatycznym. W efekcie negocjacji z Tatarami, których chan Islam Girej nie chciał wzmocnienia Kozaków, Chmielnicki musiał zrezygnować ze zdobywania Zbaraża. Pod Zborowem zawarto ugodę, dzięki której oblężenie dobiegło końca 26 sierpnia 1649 r. Chan otrzymał okup i roczną daninę za pośrednictwo w negocjacjach. Zarówno Kozacy, jak i strona polsko-litewska uważali porozumienie za tymczasowe.