Wybuch powstania

Na czele niezadowolonych stanął Bohdan Chmielnicki, dotąd „stateczny” KozakKozacyKozak rejestrowy. Z początkiem 1648 r. zbiegł on na Sicz z obawy przed zemstą osobistych wrogów, którzy oskarżyli go o organizowanie łupieżczej wyprawy, zapewne nie wiedząc, że nie była to jedynie jego osobista inicjatywa. Do buntu nie przyłączyli się Kozacy rejestrowi, gotowi doń byli za to NiżowcyNiżowcyNiżowcy „swawolni”; pomoc obiecali też Tatarzy krymscy, z niepokojem obserwujący polskie plany ataku na Krym.

Z opóźnieniem wyruszył przeciw buntownikom hetman wielki koronny Mikołaj Potocki. Nie dość, że w najmniej spodziewanym momencie zdradzili go „stateczni„stateczni”stateczni”, którym ufał, to jeszcze podzielił on swoje szczupłe liczebnie wojsko. W konsekwencji siły polskie zostały rozbite najpierw nad Żółtymi Wodami (29 kwietnia - 16 maja), potem zaś pod Korsuniem (26 maja), a Potocki wraz z hetmanem polnym koronnym Marcinem Kalinowskim dostali się do niewoli tatarskiej.

W czerwcu 1648 r. zmarł Władysław IV Waza. O tron ubiegali się jego młodsi przyrodni bracia: Jan Kazimierz i Karol Ferdynand. Tymczasem powstanie rozlało się na całą Ukrainę, a jedyną zorganizowaną siłą zbrojną, której udało się stamtąd wydostać, były oddziały księcia Jeremiego Wiśniowieckiego. Oprócz szlachty powstańcy masowo mordowali Żydów, którzy byli dzierżawcami części majątków magnackich, karczem i młynów.

RNDmKiJG6Iw41
Zaporożcy piszący list do sułtana tureckiego na obrazie pędzla rosyjskiego malarza Ilji Riepina z 1891 r. Wielokrotnie reprodukowane dzieło przyczyniło się do powstania dość dwuznacznego wyobrażenia o Kozakach. Wojowniczy, kochający wolność, ale zarazem anarchiczni, mieli oni jakoby zostać ucywilizowani dopiero przez Rosję w XVIII w.
Przyjrzyj się obrazowi i podaj przedstawione na nim przez malarza negatywne cechy Kozaków.
Źródło: Ilia Repin, olej na płótnie, 358 × 203 cm, Muzeum Rosyjskie w Sankt Petersburgu, Wikimedia Commons, domena publiczna.

Podczas gdy w Rzeczypospolitej szykowano się do elekcjielekcjaelekcji, Chmielnicki ruszył na zachód. We wrześniu 1648 r. pod Piławcami drogę zagrodziły mu świeżo zaciągnięte oddziały wojska koronnego pod wodzą wybranych przez sejm nieudolnych regimentarzyregimentarzregimentarzy. Polacy zbiegli z pola walki po tym jak rozeszła się informacja o zbliżaniu się Tatarów. Na wieść o klęsce wojsk koronnych skapitulowała również twierdza Kudak. Przegrana pod Piławcami miała wielkie znaczenie psychologiczne, uświadomiła bowiem obu stronom, że Rzeczpospolita jest znacznie słabsza niż sądzono. Buntownicy podeszli pod Lwów, a następnie pod Zamość.

Ciekawostka
RfuNqKhS6FKzg1
Jan II Kazimierz (1609–1672), portret reprezentacyjny pędzla Daniela Schultza z ok. 1653 r. Dwa lata po ukończeniu obraz został zrabowany przez Szwedów. Król ubrany w karmazynowy żupan stoi w pozie typowej dla wizerunków dumnych Sarmatów.
Źródło: Daniel Schultz, olej na płótnie, 210 × 154 cm, Muzeum Narodowe w Sztokholmie, Wikipedia.org, domena publiczna.

Dramatyczna elekcja - 1648 r.

Jan Kazimierz Waza, nie widząc dla siebie przyszłości w Rzeczypospolitej, zaciągnął się jako pułkownik do armii cesarskiej. W 1638 r. w drodze do Hiszpanii, gdzie miał objąć stanowisko admirała i wicekróla Portugalii, został uwięziony z rozkazu kardynała Richelieu (na prawie 2 lata). Dla Francji miała to być gwarancja, że król Polski nie przystąpi do wojny trzydziestoletniejwojna trzydziestoletniawojny trzydziestoletniej po stronie Habsburgów. Później, będąc we Włoszech, Jan Kazimierz wstąpił do jezuitówjezuicijezuitów, ale po dwóch latach opuścił zakon, brat wyjednał mu bowiem kapelusz kardynalski. Wkrótce jednak zrzekł się tej godności i począł myśleć o małżeństwie. Wiadomość o śmierci Władysława IV skłoniła Jana Kazimierza, by stanąć do elekcji.

Jego młodszy brat, Karol Ferdynand Waza, jako sześcioletnie dziecko został przeznaczony do stanu duchownego. W wieku 12 lat, nie mając święceń kapłańskich, został biskupem wrocławskim, później objął dodatkowo biskupstwo płockie. Aż do 1648 r. nie angażował się w politykę, za to sprawnie zarządzał dobrami swych diecezji.

Karol Ferdynand za własne pieniądze wystawił pułk przeciw Kozakom, czym zapewnił sobie poparcie magnatów dążących do walnej rozprawy z powstaniem, takich jak Jeremi Wiśniowiecki. Jana Kazimierza poparła część magnaterii z głównym doradcą zmarłego króla, kanclerzem Jerzym Ossolińskim, na czele. Krótko przed elekcją Karol Ferdynand wycofał swą kandydaturę. Na króla wybrano więc starszego z braci i w styczniu 1649 r. został on koronowany w katedrze wawelskiej jako Jan II Kazimierz. Uzyskawszy dyspensędyspensadyspensę papieską, władca ożenił się z wdową po swym poprzedniku, energiczną Ludwiką Marią Gonzagą, która zdobyła nań duży wpływ w sprawach politycznych.

W stronę ugody

Rnwh0dAngY9c71
Portret Bohdana Chmielnickiego. Wskaż element sugerujący jego pozycję wojskową.
Źródło: Wilhelm Hondius, 1651, Wikimedia Commons, domena publiczna.

Objęcie władzy w Polsce przez Jana II Kazimierza otworzyło możliwość porozumienia z Chmielnickim, za czym optował kanclerz Jerzy Ossoliński, który chciał skierować Kozaków przeciw Tatarom i Turkom. W rokowaniach pośredniczył jedyny senator wyznania prawosławnego, Adam Kisiel, ale szybko okazało się, że były one tylko grą na czas ze strony przywódcy powstania.

Z nadejściem wiosny 1649 r. walki wybuchły ponownie. Kulminacyjnymi punktami kampanii było półtoramiesięczne oblężenie Zbaraża. Idące z odsieczą wojska królewskie zostały otoczone pod Zborowem. Od całkowitej klęski uratował je talent negocjacyjny Ossolińskiego oraz Tatarzy, którzy nie chcąc doprowadzić do ostatecznego pognębienia Rzeczypospolitej, ustąpili z pola w zamian za okup. Chmielnicki musiał zawrzeć ugodęugoda zborowskaugodę, na mocy której rejestr kozackirejestr kozackirejestr kozacki podniesiono do 40 tys., przywrócono NiżowcomNiżowcyNiżowcom dawne swobody i oddano im starostwa w województwach kijowskim, bracławskim i czernihowskim.

Fragmenty ugody zborowskiej z 1649 r.

Przy wszelakich dawnych wolnościach Jego Królewska Mość wojsko swoje zaporoskie zachowuje, według dawnych przywilejów i na to przywilej swój zarazem wydaje. Liczbę wojska chcąc wygodzić poddanych swoich prośbie i przychęcić ich do usług swoich i Rzeczypospolitej pozwala mieć Jego Królewska Mość 40 tys. wojska zaporoskiego […]. Szlachcie tak religii greckiej, jako i rzymskiej, którzy podczas tego zamieszania jakimkolwiek sposobem bawili się przy wojsku zaporoskim, Jego Królewska Mość […] to wszystko przebacza […]. I jeżeliby cokolwiek pod którym uproszono tak z dóbr dziedzicznych, jako i lennych, albo którego infamowano, ponieważ to wszystko działo się w teraźniejszym zamieszaniu, ma być sejmową konstytucją zniesione. Wojsko koronne, gdzie Kozacy z rejestrowego sporządzenia będą, w tych miastach stanowisk swych nie mają mieć. Żydzi dzierżawcami, arendarzami ani mieszkańcami nie mają być w miastach ukrainnych, gdzie Kozacy swoje pułki mają. […] urzędy wszelkie w województwie kijowskim, bracławskim, czernihowskim Jego Królewska Mość rozdawać obywatelom stanu szlacheckiego religii greckiej, według dawnych praw, obiecuje. [...]

Jan Kazimierz Rex

rex Źródło: Fragmenty ugody zborowskiej z 1649 r., [w:] Tomasz Bohun, Dariusz Milewski, Wojny polsko-kozackie, Warszawa 2019, s. 137–138.

Śmierć Ossolińskiego w 1650 r. i objęcie najwyższych godności w państwie przez zwolenników „wojny do upadłego” doprowadziły do jej wznowienia. Zwycięstwo polskie w trzydniowej bitwie pod Beresteczkiem w czerwcu 1651 r. spowodowało rewizję ugody zborowskiej na niekorzyść Kozaków. Mając na uwadze własne cele dynastyczne, Chmielnicki zaatakował Mołdawię. Aby pokrzyżować te plany, w 1652 r. hetman Kalinowski wydał Kozakom i Tatarom bitwę pod Batohem, lecz zakończyła się ona dlań klęską. Chmielnicki wykupił polskich jeńców z rąk tatarskich, by ich wymordować i w ten sposób pozbawić Rzeczpospolitą doświadczonych oficerów. Odwetowa wyprawa Jana Kazimierza na Ukrainę w 1653 r. zakończyła się nierozstrzygniętą bitwą pod Żwańcem, po której obie strony zgodziły się na powrót do warunków ugody zborowskiej.

Moskwa włącza się do konfliktu

Tymczasem Chmielnicki zwrócił się do Moskwy, biernie dotąd obserwującej walki polsko‑kozackie. W 1654 r. w Perejasławiu nad Dnieprem Kozacy zawarli unięugoda perejasławskaunię z Moskwą. Postanowiono, że Ukraina wejdzie w skład państwa moskiewskiego, które zachowa swobody kozackie, Chmielnicki zaś wyrzeknie się prowadzenia własnej polityki zagranicznej. Ugoda perejasławska zwiastowała rychłe przystąpienie Moskwy do wojny. W tej sytuacji obawiający się klęski Rzeczypospolitej Tatarzy przeszli do obozu polskiego. Mimo to państwo moskiewskie wkroczyło na Litwę, zajmując Wilno i gromiąc wojska hetmana litewskiego Janusza Radziwiłła. Rozpoczęły się rabunki i mordy. Najeźdźcy szczególnie bezwzględnie obchodzili się z Żydami, a także z unitamiuniciunitami, których zmuszali do przejścia na prawosławie. Opornych palono żywcem lub topiono. Rzeczpospolita znalazła się na krawędzi klęski.

R1JQPYre485qp
Film na temat powstania chmielnickiego.

Słownik

dyspensa
dyspensa

(łac. dispensatio od dispensare – zwalniać, wybaczać) w Kościele katolickim zwolnienie od przepisów prawa kościelnego, w szczególności wydawana przy okazji zawierania małżeństw między krewnymi

elekcja
elekcja

(z łac. electio – wybór) wybór przez głosowanie na wysokie stanowisko lub urząd; daw. wybór króla głosami szlachty

jezuici
jezuici

członkowie Towarzystwa Jezusowego (łac. Societas Iesu), męskiego papieskiego zakonu apostolskiego założonego przez Ignacego Loyolę; cechą charakterystyczną jego charyzmatu jest dyspozycyjność do służenia papieżowi we wszelkich możliwych dziedzinach, a zwłaszcza w zadaniach najtrudniejszych

Kozacy
Kozacy

grupa ludności w XV‑XVII w. w Rzeczypospolitej i w XVI‑XVIII w. w państwie moskiewskim, która uformowała się z chłopów, plebsu miejskiego i drobnej szlachty; zbiegli nad dolny Dniepr (tereny ukrainne, kresowe)

Niżowcy
Niżowcy

Kozacy zamieszkujący Niż, czyli dolny odcinek Dniepru; inne określenie: Zaporożcy

rejestr kozacki
rejestr kozacki

spis Kozaków zaciągniętych na służbę Rzeczypospolitej, objętych przywilejami, którym wypłacano żołd

regimentarz
regimentarz

(z łac. regimentum – kierownictwo, od regere – kierować, rządzić) w XVII i XVIII w. w Rzeczypospolitej był to dowódca większej grupy wojsk lub zastępca hetmana

„stateczni”
„stateczni”

grupa Kozaków nastawionych lojalistycznie wobec Rzeczypospolitej w pierwszej połowie XVII w.

ugoda perejasławska
ugoda perejasławska

umowa z 18 stycznia 1654 r., zawarta w Perejasławiu pomiędzy Hetmanatem i Bohdanem Chmielnickim, a Wasylem Buturlinem w imieniu cara Aleksego I; na jej mocy Ukraina została poddana władzy cara Rosji

ugoda zborowska
ugoda zborowska

umowa zawarta 17 sierpnia 1949 r. po bitwie pod Zborowem, pomiędzy Kozakami a Rzeczypospolitą

unici
unici

(z łac. unitus – zjednoczony, od unire – pojednać, zjednoczyć) tu w znaczeniu tych wyznawców prawosławia, którzy po unii brzeskiej (1596 r.) i połączeniu w Rzeczypospolitej Kościołów prawosławnego z rzymskokatolickim przeszli na to ostatnie wyznanie, zachowując jednak obrządek wschodni

wojna trzydziestoletnia
wojna trzydziestoletnia

wojny toczone w latach 1618–1848 między państwami katolickimi a obozem protestanckim, rozpoczęte powstaniem w Czechach (defenestracja praska) i zakończone pokojem westfalskim

Słowa kluczowe

Kozacy, powstanie Chmielnickiego, ugoda perejasławska, Rzeczpospolita Obojga Narodów, polityka wewnętrzna Rzeczypospolitej Obojga Narodów

Bibliografia

W. Serczyk, Historia Ukrainy, Wrocław 2001.

W. Serczyk, Na płonącej Ukrainie. Dzieje Kozaczyzny 1648–1651, Warszawa 1998.

T. Bohun, D. Milewski, Wojny polsko‑kozackie, Warszawa 2009.