Wybuch powstania

Na czele niezadowolonych stanął Bohdan Chmielnicki, dotąd „stateczny” KozakKozacyKozak rejestrowy. Z początkiem 1648 r. zbiegł on na Sicz z obawy przed zemstą osobistych wrogów, którzy oskarżyli go o organizowanie łupieżczej wyprawy, zapewne nie wiedząc, że nie była to jedynie jego osobista inicjatywa. Do buntu nie przyłączyli się Kozacy rejestrowi, gotowi doń byli za to NiżowcyNiżowcyNiżowcy „swawolni”; pomoc obiecali też Tatarzy krymscy, z niepokojem obserwujący polskie plany ataku na Krym.

Z opóźnieniem wyruszył przeciw buntownikom hetman wielki koronny Mikołaj Potocki. Nie dość, że w najmniej spodziewanym momencie zdradzili go „stateczni„stateczni”stateczni”, którym ufał, to jeszcze podzielił on swoje szczupłe liczebnie wojsko. W konsekwencji siły polskie zostały rozbite najpierw nad Żółtymi Wodami (29 kwietnia - 16 maja), potem zaś pod Korsuniem (26 maja), a Potocki wraz z hetmanem polnym koronnym Marcinem Kalinowskim dostali się do niewoli tatarskiej.

W czerwcu 1648 r. zmarł Władysław IV Waza. O tron ubiegali się jego młodsi przyrodni bracia: Jan Kazimierz i Karol Ferdynand. Tymczasem powstanie rozlało się na całą Ukrainę, a jedyną zorganizowaną siłą zbrojną, której udało się stamtąd wydostać, były oddziały księcia Jeremiego Wiśniowieckiego. Oprócz szlachty powstańcy masowo mordowali Żydów, którzy byli dzierżawcami części majątków magnackich, karczem i młynów.

RNDmKiJG6Iw41

Ilustracja przedstawia obraz, na którym zaporożcy piszą list do sułtana tureckiego. Zgromadzeni mężczyźni pochylają się nad stołem, próbując dojrzeć co pisze jeden z nich kałamarzem na pergaminie. Mają tradycyjne magnackie stroje, futrzane czapy i wąsy. Posiadają przy sobie broń.

Podczas gdy w Rzeczypospolitej szykowano się do elekcjielekcjaelekcji, Chmielnicki ruszył na zachód. We wrześniu 1648 r. pod Piławcami drogę zagrodziły mu świeżo zaciągnięte oddziały wojska koronnego pod wodzą wybranych przez sejm nieudolnych regimentarzyregimentarzregimentarzy. Polacy zbiegli z pola walki po tym jak rozeszła się informacja o zbliżaniu się Tatarów. Na wieść o klęsce wojsk koronnych skapitulowała również twierdza Kudak. Przegrana pod Piławcami miała wielkie znaczenie psychologiczne, uświadomiła bowiem obu stronom, że Rzeczpospolita jest znacznie słabsza niż sądzono. Buntownicy podeszli pod Lwów, a następnie pod Zamość.

Ciekawostka

RfuNqKhS6FKzg1

Ilustracja przedstawia portret Jana Kazimierza. Mężczyzna ubrany jest w długą czerwoną szatę ze złotymi guzikami, na nogach ma żółte buty, na plecach zarzuconą czarną pelerynę. Na głowie ma czarną czapkę z pióropuszem.

Dramatyczna elekcja - 1648 r.

Jan Kazimierz Waza, nie widząc dla siebie przyszłości w Rzeczypospolitej, zaciągnął się jako pułkownik do armii cesarskiej. W 1638 r. w drodze do Hiszpanii, gdzie miał objąć stanowisko admirała i wicekróla Portugalii, został uwięziony z rozkazu kardynała Richelieu (na prawie 2 lata). Dla Francji miała to być gwarancja, że król Polski nie przystąpi do wojny trzydziestoletniejwojna trzydziestoletniawojny trzydziestoletniej po stronie Habsburgów. Później, będąc we Włoszech, Jan Kazimierz wstąpił do jezuitówjezuicijezuitów, ale po dwóch latach opuścił zakon, brat wyjednał mu bowiem kapelusz kardynalski. Wkrótce jednak zrzekł się tej godności i począł myśleć o małżeństwie. Wiadomość o śmierci Władysława IV skłoniła Jana Kazimierza, by stanąć do elekcji.

Jego młodszy brat, Karol Ferdynand Waza, jako sześcioletnie dziecko został przeznaczony do stanu duchownego. W wieku 12 lat, nie mając święceń kapłańskich, został biskupem wrocławskim, później objął dodatkowo biskupstwo płockie. Aż do 1648 r. nie angażował się w politykę, za to sprawnie zarządzał dobrami swych diecezji.

R1HvMWg1bhFmS

Ilustracja przedstawia portret Karola Ferdynanda Wazy. Przedstawiony został jako mężczyzna w średnim wieku, ma długie włosy, brodę i wąsy. Ma jasną karnację. Ubrany w czerwoną narzutę na ramiona spod której wystaje koronkowy kołnierzyk.

R1Sx37Dyo24Ic

Ilustracja przedstawia portret Ludwiki Marii Gonzaga. Ukazana jako młoda kobieta z kręconymi włosami oraz o bladej karnacji. Ubrana w ozdobną powiewającą złotą suknię wykonaną z tiulu. Znajduje się ona w lesie.

Karol Ferdynand za własne pieniądze wystawił pułk przeciw Kozakom, czym zapewnił sobie poparcie magnatów dążących do walnej rozprawy z powstaniem, takich jak Jeremi Wiśniowiecki. Jana Kazimierza poparła część magnaterii z głównym doradcą zmarłego króla, kanclerzem Jerzym Ossolińskim, na czele. Krótko przed elekcją Karol Ferdynand wycofał swą kandydaturę. Na króla wybrano więc starszego z braci i w styczniu 1649 r. został on koronowany w katedrze wawelskiej jako Jan II Kazimierz. Uzyskawszy dyspensędyspensadyspensę papieską, władca ożenił się z wdową po swym poprzedniku, energiczną Ludwiką Marią Gonzagą, która zdobyła nań duży wpływ w sprawach politycznych.

W stronę ugody

Rnwh0dAngY9c71

Ilustracja przedstawia portret Bohdana Chmielnickiego. Ukazany jako szlachcic z długimi wąsami. Na głowie ma czapkę z dwoma białymi piórami. W ręku trzyma berło oraz trzon miecza. Ubrany w futrzaną pelerynę.

Objęcie władzy w Polsce przez Jana II Kazimierza otworzyło możliwość porozumienia z Chmielnickim, za czym optował kanclerz Jerzy Ossoliński, który chciał skierować Kozaków przeciw Tatarom i Turkom. W rokowaniach pośredniczył jedyny senator wyznania prawosławnego, Adam Kisiel, ale szybko okazało się, że były one tylko grą na czas ze strony przywódcy powstania.

Z nadejściem wiosny 1649 r. walki wybuchły ponownie. Kulminacyjnymi punktami kampanii było półtoramiesięczne oblężenie Zbaraża. Idące z odsieczą wojska królewskie zostały otoczone pod Zborowem. Od całkowitej klęski uratował je talent negocjacyjny Ossolińskiego oraz Tatarzy, którzy nie chcąc doprowadzić do ostatecznego pognębienia Rzeczypospolitej, ustąpili z pola w zamian za okup. Chmielnicki musiał zawrzeć ugodęugoda zborowskaugodę, na mocy której rejestr kozackirejestr kozackirejestr kozacki podniesiono do 40 tys., przywrócono NiżowcomNiżowcyNiżowcom dawne swobody i oddano im starostwa w województwach kijowskim, bracławskim i czernihowskim.

Śmierć Ossolińskiego w 1650 r. i objęcie najwyższych godności w państwie przez zwolenników „wojny do upadłego” doprowadziły do jej wznowienia. Zwycięstwo polskie w trzydniowej bitwie pod Beresteczkiem w czerwcu 1651 r. spowodowało rewizję ugody zborowskiej na niekorzyść Kozaków. Mając na uwadze własne cele dynastyczne, Chmielnicki zaatakował Mołdawię. Aby pokrzyżować te plany, w 1652 r. hetman Kalinowski wydał Kozakom i Tatarom bitwę pod Batohem, lecz zakończyła się ona dlań klęską. Chmielnicki wykupił polskich jeńców z rąk tatarskich, by ich wymordować i w ten sposób pozbawić Rzeczpospolitą doświadczonych oficerów. Odwetowa wyprawa Jana Kazimierza na Ukrainę w 1653 r. zakończyła się nierozstrzygniętą bitwą pod Żwańcem, po której obie strony zgodziły się na powrót do warunków ugody zborowskiej.

Moskwa włącza się do konfliktu

Tymczasem Chmielnicki zwrócił się do Moskwy, biernie dotąd obserwującej walki polsko‑kozackie. W 1654 r. w Perejasławiu nad Dnieprem Kozacy zawarli unięugoda perejasławskaunię z Moskwą. Postanowiono, że Ukraina wejdzie w skład państwa moskiewskiego, które zachowa swobody kozackie, Chmielnicki zaś wyrzeknie się prowadzenia własnej polityki zagranicznej. Ugoda perejasławska zwiastowała rychłe przystąpienie Moskwy do wojny. W tej sytuacji obawiający się klęski Rzeczypospolitej Tatarzy przeszli do obozu polskiego. Mimo to państwo moskiewskie wkroczyło na Litwę, zajmując Wilno i gromiąc wojska hetmana litewskiego Janusza Radziwiłła. Rozpoczęły się rabunki i mordy. Najeźdźcy szczególnie bezwzględnie obchodzili się z Żydami, a także z unitamiuniciunitami, których zmuszali do przejścia na prawosławie. Opornych palono żywcem lub topiono. Rzeczpospolita znalazła się na krawędzi klęski.

Słownik

Słowa kluczowe

Kozacy, powstanie Chmielnickiego, ugoda perejasławska, Rzeczpospolita Obojga Narodów, polityka wewnętrzna Rzeczypospolitej Obojga Narodów

Bibliografia

W. Serczyk, Historia Ukrainy, Wrocław 2001.

W. Serczyk, Na płonącej Ukrainie. Dzieje Kozaczyzny 1648–1651, Warszawa 1998.

T. Bohun, D. Milewski, Wojny polsko‑kozackie, Warszawa 2009.