Mapa myśli
Zapoznaj się z tekstami i mapami myśli. Zastanów się, w jakich sytuacjach istnieje ryzyko naruszenia gwarantowanych praw i wolności. Zamieść przykłady takich sytuacji na mapach myśli.
Prawa i wolności
Najszerszymi i najpełniej gwarantowanymi wolnościami i prawami są te, które konstytucja zalicza do kategorii osobistych, a ich adresatami są wszyscy (każdy, kto znajduje się pod władzą Rzeczypospolitej Polskiej). Z reguły obowiązują one zawsze i wszędzie, co najwyżej mogą podlegać szczególnym ograniczeniom w okresach obowiązywania stanów nadzwyczajnych. Stosuje się je bezpośrednio – roszczenia ze strony podmiotów tych praw nie wymagają dodatkowej podstawy w ustawodawstwie zwykłym.
-
wolności i prawa osobiste
-
prawna ochrona [br]życia
-
zakaz poddawania[br] eksperymentom[br] naukowym
-
zakaz stosowania [br]tortur, okrutnego, nieludzkiego lub poniżającego traktowania lub karania
-
nietykalność osobista [br]i wolność osobista
-
żaden czyn nie jest [br]przestępstwem, jeśli takim nie określi go prawo
-
zasada niedziałania [br]prawa wstecz
-
prawo do [br]obrony
-
domniemanie niewinności
-
prawo do [br]sprawiedliwego sądu
-
prawo do ochrony [br]prywatności
-
prawo rodziców do [br]wychowania dzieci zgodnie z własnymi przekonaniami
-
wolność i ochrona [br]tajemnicy komunikowania się
-
Drugą grupę wolności i praw wyróżnioną ze względu na kryterium treści stanowią prawa polityczne. Adresowane są do wszystkich, lecz niektóre (np. prawa wyborcze, zrzeszanie się w partiach politycznych, prawo dostępu do służby publicznej) dotyczą tylko obywateli polskich.
-
wolności i prawa polityczne
-
wolność pokojowych [br]zgromadzeń
-
wolność zrzeszania się [br]w partiach politycznych, związkach zawodowych, stowarzyszeniach
-
prawo dostępu do służby [br]publicznej
-
prawo do informacji [br]o działalności organów władzy publicznej oraz osób pełniących funkcję publiczną
-
prawo do udziału [br]w referendach i wyborach
-
prawo do składania petycji
-
Trzecia grupa wolności i pozostałych praw adresowana jest tylko do obywateli polskich. Wiele z nich wchodzi w życie na podstawie ustaw wykonawczych.
-
wolności i prawa ekonomiczne, [br]socjalne i kulturalne
-
prawo do własności, [br]innych praw majątkowych oraz dziedziczenia
-
wolność wyboru zawodu [br]oraz miejsca pracy
-
prawo do zabezpieczenia [br]społecznego w razie niezdolności do pracy ze względu na chorobę, inwalidztwo lub osiągnięcie wieku emerytalnego
-
prawo do zabezpieczenia [br]społecznego dla bezrobotnych
-
prawo do ochrony [br]zdrowia, w tym równego dostępu do świadczeń opieki zdrowotnej, finansowanej ze środków publicznych
-
prawo osób [br]niepełnosprawnych do pomocy w zabezpieczeniu egzystencji, przysposobienia do pracy i komunikacji społecznej
-
prawo do nauki, [br]w tym do bezpłatności nauki w szkołach publicznych
-
autonomia szkół wyższych
-
prawo do ochrony [br]rodziny i jej dóbr
-
ochrona praw dziecka
-
wolność twórczości [br]artystycznej, badań naukowych, ogłaszania ich wyników, nauczania, korzystania z dóbr kultury
-
prawo do bezpieczeństwa [br]ekologicznego oraz informacji o stanie i ochronie środowiska
-
ochrona praw lokatorów [br]i konsumentów przed nieuczciwymi praktykami rynkowymi
-
Konstytucja RP ustanawia również środki ochrony wolności i praw. Każdy ma prawo do wynagrodzenia szkody wyrządzonej przez działanie władz publicznych niezgodne z prawem. Ustawa nie może nikomu zamykać drogi sądowej do dochodzenia naruszonych wolności lub praw. Każdy ma prawo do zaskarżania orzeczeń i decyzji wydanych w sądzie pierwszej instancji. Istnieje również droga tzw. skargi konstytucyjnej do Trybunału Konstytucyjnego. Ma do niej prawo każdy kto uważa, że jego konstytucyjne wolności lub prawa zostały naruszone. Przesłanką skierowania skargi na niekonstytucyjność aktu normatywnego jest jednak wydanie na podstawie skarżonego przepisu prawa prawomocnego orzeczenia przez sąd lub organ administracji publicznej. Inną drogą jest możliwość wystąpienia z wnioskiem do Rzecznika Praw Obywatelskich o pomoc w ochronie swoich wolności lub praw naruszanych przez organy władzy publicznej.
Obowiązki obywatelskie
Konstytucja nakłada na polskich obywateli obowiązek wierności Rzeczpospolitej oraz troskę o dobro wspólne. Wszyscy mają obowiązek przestrzegania prawa RP, ponoszenia ciężarów i świadczeń publicznych (np. podatków) oraz dbałości o stan środowiska. Szczególnym obowiązkiem obywatela polskiego jest obrona ojczyzny. Art. 85 ust. 1 mówi jednak, że obywatel, któremu przekonania religijne lub wyznawane zasady moralne nie pozwalają na odbywanie służby wojskowej, może być zobowiązany do służby zastępczej.