Kronika polska Galla Anonima
Najstarsza polska kronika powstała w XII wieku na dworze Bolesława Krzywoustego. Autor pozostał anonimowy, choć wiemy, że był obcokrajowcem. Przypuszcza się, że kronikarz określany jako Gall Anonim spędził kilka lat na dworze księcia Bolesława – najprawdopodobniej od około 1110 do 1116 roku. Jak można się domyślić z jego kunsztu pisarskiego, wskazującego na klasztorne wykształcenie, był on zapewne benedyktynem. Zgodnie z hipotezą Marcina Kromera, kronikarza z XVI wieku, mnich pochodził z Francji (dawnej Galii), skąd przez Węgry przywędrował na ziemie polskie; stąd nazywany jest Gallem. Jednak według ostatnich badań, autor pierwszej polskiej kroniki był raczej mnichem z klasztoru św. Mikołaja na Lido w Wenecji. Na początku XII wieku budynek klasztorny ucierpiał, prawdopodobnie z powodu powodzi. Być może wówczas zakonnicy zaczęli wędrować po Europie w poszukiwaniu środków na odbudowę klasztoru. Gall Anonim nie pozostawił zbyt wielu wskazówek pozwalających odgadnąć jego tożsamość, co było naturalną cechą średniowiecznego pisarstwa. Autorzy legend, pieśni, chansons de geste, czyli poematów opiewających sławnych rycerzy, bądź innych utworów literackich nie czuli potrzeby wyraźnego zaznaczania swojego autorstwa. Tworzyli bowiem ad maiorem Dei gloriam – na większą chwałę Boga – a nie ku przysporzeniu sobie sławy. Sam Gall Anonim pisał:
„Pragnę przede wszystkim, byście to wiedzieli, bracia najmilsi, iż nie dlatego podjąłem się tak wielkiego dzieła, aby w ten sposób puszyć się swoją skromną osobą, albo by chlubić się ojczyzną mą lub rodzicami, kiedy jestem wśród was obcym pielgrzymem, lecz aby owoc mej pracy zabrać ze sobą do miejsca moich ślubów zakonnych. [...] Nie po to podjąłem tę pracę, aby rzekomo wynosić się ponad innych czy też aby zalecać siebie jako wymownego w słowach, lecz aby unikać próżnowania i zachować wprawę w dyktowaniu, oraz by za darmo nie jeść chleba polskiego”.
Kronikę polską Gall Anonim spisał najprawdopodobniej na zamówienie samego Bolesława Krzywoustego lub któregoś z jego kanclerzy. To, co dziś wiadomo o wczesnośredniowiecznej Polsce, opiera się głównie na przekazie Kroniki. Brakuje drugiego, równie bogatego źródła, dzięki któremu można by zweryfikować informacje zawarte w dziele Galla Anonima. Ówcześni dziejopisarze, zgodnie z konwencją właściwą dla literatury rycersko‑dworskiej, nie stronili od fikcji literackiej, dość swobodnie traktując zebrane informacje. Można przypuszczać, że także Gall upiększył nieco dawne wydarzenia, a inne przemilczał, przedstawiając polskich władców i rycerzy jako mężnych i walecznych wojów. Pochodzące z podobnego okresu kroniki państw ościennych mówią bowiem o Piastach jako ludziach okrutnych czy wręcz barbarzyńskich. Kronika polska jest apologią dynastii Piastów, rodzimą wersją chanson de geste, pieśnią o wielkich czynach dzielnych rycerzy. Gall pisał: „Ponieważ na rozległych obszarach świata królowie i książęta dokonują nader wielu czynów godnych pamięci, które z powodu niechęci i niedbałości, a może nawet z braku ludzi uczonych, okrywa milczenie – uznaliśmy za rzecz wartą trudu niektóre czyny książąt polskich opisać raczej skromnym [naszym] piórem, ze względu na pewnego chwalebnego i zwycięskiego księcia imieniem Bolesław, niźli nic w ogóle z tych godnych uwagi zdarzeń nie zachować dla potomności; [...] Jest zaś zamiarem naszym pisać o Polsce, a przede wszystkim o księciu Bolesławie i ze względu na niego opisać niektóre godne pamięci czyny jego przodków. Teraz więc w takim porządku zacznijmy wykładać nasz przedmiot, aby od korzenia posuwać się w górę ku gałęzi”. Chociaż kronika obejmuje dzieje od Mieszka I, jej właściwi bohaterowie to trzej Bolesławowie: Chrobry, Szczodry i Krzywousty, z których pierwszy jest przedstawiony jako monarcha dobry, życzliwy i sprawiedliwy, natomiast trzeci to waleczny władca‑wojownik. Niewątpliwie kronika miała za cel „pokrzepienie serc” oraz silną legitymizację panującego i wzbudzenie motywacji do walki. Utwór jest podzielony na trzy części. Pierwsza z nich przedstawia dzieje dynastii Piastów od jej legendarnych początków do narodzin Bolesława Krzywoustego, druga jest poświęcona wydarzeniom od 1086 do 1108 roku i mówi o dzieciństwie oraz młodości księcia i jego współrządach z bratem Zbigniewem, natomiast część trzecia, nieukończona, doprowadza historię do 1113 roku. Urywa się po opisie zwycięskiej dla Polaków bitwy pod Nakłem w czasie najazdu niemieckiego. Gall opisuje następujące po sobie fakty, przedstawiając je w formie drobnych scenek narracyjnych. Oryginalny, łaciński tekst Kroniki jest przy tym silnie zrytmizowany, nierzadko kunsztownie rymowany i wzbogacony elementami poetyckimi. Być może był on przeznaczony do recytowania w obecności księcia i wojów, którzy nie znając łaciny, prawdopodobnie zadowalali się równoległym tłumaczeniem. Kronikę Galla uważa się za pierwsze ważne dzieło naszej literatury. Utwory powstałe wcześniej, wśród nich żywoty świętych czy roczniki, nie dorównują kronice rozmiarami, artyzmem ani wielostronnością treści.