Kronika średniowieczna – treść i funkcja

RkUApWT0t5NcJ1

Obraz przedstawia starca w habicie z długą siwą brodą i włosami. Mężczyzna stoi przy wysokim pulpicie. Zapisuje coś piórem gęsim na kartach papieru.

Przedmiotem historiografiihistoriografiahistoriografii i synonimicznego wobec niej dziejopisarstwa jest szeroko rozumiana historia. Dziejopisarstwo rozwijało się od czasów starożytnych, wtedy też powstał gatunek piśmienniczy zwany kronikąkronikakroniką. Słowo to pochodzi z greki (gr. chronos – czas) i oznacza chronologicznie uporządkowane przedstawienie ważnych wydarzeń z życia miasta czy kraju. Gatunek ten zyskał szczególną rolę w średniowieczu – kroniki tego okresu stały się obok rocznikówrocznikiroczników (annales), żywotów (vitae) i pieśni o czynach (gestagestagesta) jedną z głównych form piśmiennictwa historycznego.

Mianem kroniki określano w średniowieczu utwory o układzie chronologicznym (strukturze linearnej), o różnym zasięgu czasowym i terytorialnym. Pisano je na ogół po łacinie. Historię państw przedstawiały kroniki narodowe – ukazywały dzieje od czasów legendarnych aż do czasów współczesnych autorowi. Istniały również kroniki lokalne, zbliżone do roczników, odnotowujące wydarzenia ważne dla konkretnego miasta czy klasztoru. Tworzono też kroniki poświęcone dynastiom lub ważnym wydarzeniom, np. relacjonujące przebieg wojen. Celem autorów było informowanie o przeszłych – uznanych za autentyczne – zdarzeniach politycznych i społecznych ważnych dla określonej wspólnoty, a także obrazowanie działań głównych bohaterów i prezentowanie ich decyzji wpływających na losy wspólnoty.
Ze względu na kryterium zasięgu terytorialnego opisywanych wydarzeń (kryterium lokatywne) wyróżnić można typy kronik:

Kronika średniowieczna była często wyrazem potrzeby budowania  poczucia tożsamości wspólnoty. Plemiona barbarzyńskie, a z czasem nowo powstałe państwa poszukiwały swych korzeni, najczęściej upatrując je w związkach  z dawnym Rzymem. Wczesne kroniki średniowieczne dokumentowały głównie podania związane z genealogią poszczególnych plemion, sięgając często do legendarnych początków, łączonych bądź z przekazem biblijnym, bądź z historią starożytną. Autorzy kronik chętnie snuli domysły na temat pochodzenia danego rodu, wywodząc jego korzenie od biblijnego Adama lub bohaterów mitologicznych, np. wojowników spod Troi).

Wczesna historiografia powstawała przy tym pod silnym wpływem prowidencjonalizmuprowidencjalizmprowidencjonalizmu ‒ przekonania, zgodnie z którym nad losami świata czuwa Boża opatrzność. Selekcjonując fakty godne opisania, kronikarze poświęcali znaczną uwagę towarzyszącym wydarzeniom zjawiskom niezwykłym, które w ich mniemaniu mogły być efektem działania siły wyższej. Jako znaki nadprzyrodzone traktowano często nietypowe zjawiska atmosferyczne, poprzedzające określone zdarzenia. Podkreślało to znaczenie wybranych faktów, co było istotne ze względu na funkcję dydaktyczną kronik. Stosunkowo niewielką wagę przywiązywano natomiast do wiarygodności źródeł historycznych. Mogło to wynikać zarówno z niedostępności wiedzy, jak i typowego dla średniowiecza przeświadczenia, że poznanie ludzkie jest ograniczone. Uważano bowiem, że wiedzę pewną uzyskać można uzyskać jedynie w wyniku poznania bezpośredniego, czyli poprzez widzenie przedmiotu (ex visione).

Warunek osobistego uczestnictwa lub obserwacji nie mógł być spełniony podczas pisania o odległej przeszłości, więc historia stawała się niejako przedmiotem wiary. Kroniki ukazywały nie tyle fakty, co pewną wizję historii, wynikającą z osądu autora i związaną z jego światopoglądem. Tym bardziej liczył się więc autorytet samego kronikarza – jego pozycja społeczna i cnoty moralne budowały wiarygodność jego przekazu.

Elementy fikcji literackiej w kronikach średniowiecznych

RiNxlkREb8DYw1

Rysunek przedstawia mężczyznę siedzącego w fotelu, który zapisuje coś w wielkiej księdze leżącej na wprost niego. Mężczyzna ubrany jest w długą szatę, na głowie ma kapelusz.

Kroniki średniowieczne odwoływały się do antycznych wzorców dziejopisarstwa, które pozwalały na łączenie historiografii z literaturą piękną. Związek ten legitymizowała grecka mitologia – Klio, opiekunka historii była przecież najbliższą towarzyszkę muzy Kalliope, opiekunki poezji epicko‑heroicznej. W kronikach poza faktami i domniemaniami, pojawiały się więc także typowe dla literatury elementy fikcji. Dopuszczano wprowadzanie anegdot, przypowieści, bajek, sięgano po konwencje pamiętnikarskie, przytaczano płomienne mowy, które w znacznej części musiały być zmyślone. Zapisy średniowieczne przedstawiały historię poprzez ukazywanie godnych zapamiętania wydarzeń i czynów wybitnych jednostek. Opis ten daleki był od obiektywizmu, zawierał także komentarze autora, w których uwidaczniały się jego przemyślenia oraz osobisty stosunek do historycznych postaci. Kronikarze opisywali wojny i przemiany polityczne – zagadnienia ekonomiczne czy społeczne na ogół pomijali, za to chętnie pisali o bohaterskich czynach królów, książąt – niejednokrotnie na ich zamówienie. Owocowało to – często zamierzoną – idealizacją postaci. Elementy fikcji literackiej pozwalały na obrazowe ukazanie wzorca osobowego władcy i rycerza, a tworzenie takich wzorców do naśladowania (parenezaparenezapareneza) było misją średniowiecznego piśmiennictwa. Treść kronik była więc mocno związana z ich funkcją moralizatorską, która często dominowała nad funkcją poznawczą. Uwaga kronikarza była zwrócona głównie na wartości istotne dla wspólnoty – na to, co ciągłe i trwałe.

Osobowość kronikarza, jego pochodzenie i wykształcenie miały ogromny wpływ na nadawanie opisom dziejów charakterystycznego stylu. Należało pisać z pozycji autorytetu, w sposób zajmujący i zgodny z wzorcami estetycznymi epoki. Kronikarze jednak starali się również występować z pozycji osób skromnych, tym bardziej uwypuklając cnoty i dokonania opisywanych postaci historycznych. Rozwijali przy tym metafory „świetlanej przeszłości” i „duchowych przewodników”. Jak pisał Wincenty Kadłubek:

Kroniki były przeznaczone do głośnej lektury na dworach, stąd często miały wyszukaną formę. Wyróżniała je także dbałość o walory językowe. W epicki tok opowieści często wplatano partie poetyckie,  a także anegdoty, bajki i przypowieści. Kronikarze wykorzystywali różnorodne chwyty retoryczne i posługiwali się bogatą topikątopikatopiką. Autorzy byli często silnie związani z monarchami, a więc ich dzieła miały charakter panegirycznypanegirycznypanegiryczny i były apologiąapologiaapologią władcy. Subiektywizm w ukazywaniu zdarzeń łączył się z sięganiem po styl literacki, różnorodnością konwencji i stosowaniem poetyckich środków wyrazu, wzmacniających moralizatorską wymowę kronik. Dzięki temu, dzieła kronikarskie doby średniowiecza mają wartość nie tylko historyczną, ale także artystyczną.

Rozwój kroniki jako gatunku

Kroniki były jednym z najważniejszych gatunków piśmiennictwa w wiekach średnich i miały wielkie znaczenie dla budowania poczucia tożsamości narodów oraz mniejszych wspólnot. W dojrzałym średniowieczu wzrosła liczba dostępnych źródeł historycznych , a autorzy zaczęli przyjmować wobec nich krytyczną postawę. Był to początek kształtowania się procedur badawczych związanych z poznawaniem dziejów. Zmieniał się także pogląd na sposób opisywania wydarzeń historycznych. Kroniki, pisane na zlecenie możnych protektorów, nie przynosiły obiektywnego opisu faktów. Począwszy od końca XV wieku, kronikarstwo zaczęło ustępować innym formom historiograficznym i powoli zanikać.

Średniowieczne kroniki opisujące dzieje Polski

Słownik